اکراه در امر به معروف و نهی از منکر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه علوم قضایی

چکیده

همیشه در جامعه، این سؤال مطرح است که آیا شرعاً می‌توان مردم را به انجام دادن معروف‌ و ترک منکر وادار کرد. هنوز جامعه با پاسخ‌های فقهی متفاوتی مواجه است. از آن‌جاکه بنابه «اصل اولی» اکراه مشروع نیست، استثناهای آن، یعنی اکراه به‌حق، نیازمند اثبات است. برای اثبات مشروعیت «اکراه به انجام دادن واجب‌ها و ترک حرام‌ها»، ممکن است به ادله امر به ‌معروف و نهی از منکر استناد شود؛ اما استقرا و ارزیابی این مستندها، ما را به این نتیجه می‌رساند که این‌ ادله برای اثبات مشروعیت اکراه قاصرند و نهایت چیزی که از آن‌ها می‌توان استفاده کرد، «مشروعیت انکار منکر با ید» است که آن ‌هم به معنای اکراه بر ترک منکر نیست و نمی‌تواند مجوز اکراه باشد. با قصور ادله «مشروعیت اکراه در امر و نهی»، شبهه حرمتش مطرح می‌شود؛ زیرا اغلب امر و نهی همراه با اکراه موجب ایذای غیر است.

تازه های تحقیق

نتیجه

به این مسأله که آیا امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند با اکراه و اعمال فشار همراه باشد، پاسخ‌های مختلف فقهی داده‌اند و به ادله متفاوت استناد کرده‌اند. بعد از استقرای ادله و نگاه بدوی به آن‌ها، ممکن است با استناد به سه دلیل (هدف امر به معروف، ادله مطلق، و ادله خاص)، مشروعیت اکراه بر انجام دادن معروف و ترک منکر به ذهن آید؛ اما با بررسی بیش‌تر، این نتیجه به دست می‌آید که این ادله، هیچ دلالتی بر مشروعیت امر و نهی با اکراه ندارند:

الف. امر به معروف بدون هدف نیست؛ اما برای دست‌یابی به آن نمی‌توان از راه نامشروع رفت و از «وجوب امر و نهی مؤثر»، نمی‌توان «وجوب ریشه‌کنی گناه در جامعه» را نتیجه گرفت.

ب. هیچ کدام از آیات و روایات امر به معروف و نهی از منکر، از جهت اکراه و عدم‌اکراه مطلق نیستند و با استناد به اطلاقشان، اذن به امر و نهی اکراهی را نمی‌توان استنباط کرد.

ج. روایات خاصی که برای مشروعیت امر و نهی اکراهی ممکن است به آن‌ها استناد شود، چند گونه‌اند:

1. بعضی از آن‌ها در مورد انکار منکرند که به معنای شناساندن زشتی منکر به مرتکب آن یا به دیگران است که این کار ممکن است با دست یا زبان انجام شود.

2. در بعضی از آن‌ها صحبتی از امر به معروف، نهی از منکر یا انکار منکر نیست و هیچ ظهوری در امر و نهی اکراهی ندارند.

3. بعضی دیگر، ناظر به موارد خاصی است که اذیت کردن فرد معینی را مشروع می‌شمارد، ولی سرایت دادن آن به موارد دیگر مشکل است. با استناد به یکی دو حدیثی که از نظر سند و دلالت ضعیفند، نمی‌توان از ادله محکم و عقلایی حرمت ایذا و اضرار دست برداشت و امر و نهی تحمیلی و اکراهی را مشروع دانست. مقتضای احتیاط نیز همین است.

امید است جامعه دینی با تأمل در ادله امر به معروف، در شیوه‌های آن بازنگری کند، به تحمیل نامشروع رنگ شرعی ندهد و اسباب دین‌گریزی فراهم نکند.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    1.  ابن اشعث، محمد، الجعفریات، تهران: مکتبة النینوی الحدیثة، بی­تا.
    2.  ابن براج طرابلسی، عبدالعزیز، المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1406 ق.
    3.  ابن الغضائری، احمد، الرجال، قم: بی‌نا، بی­تا.
    4.  ابن داوود حلی، حسن، الرجال، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ق.
    5.  ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، بیروت: دارالعلم للملایین، 1988 م.
    6.  ابن سیدة، علی، المحکم، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1421 ق.
    7.  ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم: مدرسة الامام المهدی، 1407 ق.
    8.  ابن شعبه حرانی، حسن، تحف‌العقول، قم: جامعه مدرسین، 1363 ش.
    9.  ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، قم: علامه، 1379 ق.
    10. ابن منظور، محمد، لسان‌العرب، بیروت: دارصادر، 1414 ق.
    11. ابن هشام، عبدالله، مغنی‌اللبیب، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، بی­تا.
    12. ابوزهرة، محمد، زهرة‌التفاسیر، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
    13. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الائمة‌‰، قم: دارالحدیث، 1426 ق.
    14. اردبیلی (مقدس)، احمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
    15. ازهری، محمد، تهذیب‌اللغة، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1421 ق.
    16. اشعری قمی، احمد، النوادر، قم: مدرسه امام مهدی، 1408 ق.
    17. اصفهانی، سیدابوالحسن،وسیلة النجاة، قم: مؤسسه نشر آثار امام خمینی، 1422 ق.
    18. ایروانی، علی، حاشیة‌المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406 ق.
    19. بحرانی، یوسف، الحدائق‌الناضرة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.
    20. بندرریگی، محمد، ترجمه ثواب‌الاعمال، قم: انتشارات اخلاق، 1379 ش.
    21. بهشتی، سیدمحمد، بایدها و نبایدها، تهران: بنیاد نشر آثار شهید بهشتی، 1387 ش.
    22. پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران: دنیای دانش، 1382 ش.
    23. تبریزی، جواد، ارشادالطالب، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1416 ق.
    24. ــــــــــــــــــــــ ، أسس القضاء والشهادة، قم: دفتر مؤلف، بی‌تا.
    25. جوهری، اسماعیل، الصحاح، بیروت: دارالعلم للملایین، 1376 ق.
    26. حائری، مرتضی، کتاب‌الخمس، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1418 ق.
    27. حر عاملی، محمد،وسائل‌الشیعة، قم: مؤسسه آل‌البیت، 1409 ق.
    28. ــــــــــــــــــــــ ،هدایة الامة، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1412 ق.
    29. حسینی حائری، سیدکاظم، مجلة فقه اهل البیت، شماره 41، سال 1427 ق.
    30. حلی (علامه)، حسن، الرجال، نجف: المطبعة الحیدریة، 1381 ق.
    31. ــــــــــــــــــــــ ، منتهی‌المطلب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1412 ق.
    32. ــــــــــــــــــــــ ، قواعد‌الاحکام، (اثر اول)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
    33. ــــــــــــــــــــــ ، مختلف‌الشیعة، (اثر دوم)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
    34. ــــــــــــــــــــــ ، تذکرة‌الفقهاء، قم: مؤسسه آل‌البیت، 1414 ق.
    35. حلی، مقداد، التنقیح‌الرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1404 ق.
    36. حیدری، محمد، معجم الافعال المتداولة، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، 1381 ش.
    37. خمینی، سیدروح‌الله،الرسائل، قم: اسماعیلیان، 1410 ق.
    38. ــــــــــــــــــــــ ، تحریر‌الوسیلة، قم: دارالعلم، بی­تا.
    39. خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهة (المکاسب)، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
    40. الراوندی، فضل‌الله، النوادر، قم: دارالکتاب، بی‌تا.
    41. الرضا (امام)، علی، فقه الرضا7، (المنسوب الی الامام الرضا)، قم: مؤسسه آل‌البیت، 1406 ق.
    42. روحانی، صادق، فقه الصادق7، قم: مدرسه امام صادق7، 1412 ق.
    43. الزبیدی الواسطی، محمد، تاج‌العروس، بیروت: دارالفکر، 1414 ق.
    44. سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذّب‌الأحکام، قم: مؤسسة المنار، 1413 ق.
    45. سبزواری، محمدباقر، کفایة‌الاحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1423 ق.
    46. سیدرضی، محمد، نهج‌البلاغة (صبحی صالح)، قم: هجرت، 1414 ق.
    47. سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، دلیل تحریر‌الوسیلة(الامر بالمعروف و النهی عن المنکر)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1415 ق.
    48. ــــــــــــــــــــــ ، دلیل تحریرالوسیلة(الستر و الساتر)، تهران: مرکز نشر آثار امام خمینی، 1417 ق.
    49. شاهرودی، سیدمحمود، موسوعةالفقه الاسلامی، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی، 1423 ق.
    50. شیبانی، اسحاق، کتاب الجیم، قاهره: الهیئة العامة لرئاسة المطابع، 1975 ق.
    51. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365 ش.
    52. صدوق، محمد، ثواب‌الاعمال، قم: دارالشریف الرضی، 1406 ق.
    53. ــــــــــــــــــــــ ، من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
    54. ــــــــــــــــــــــ ، علل‌الشرائع، قم: داوری، 1385 ش.
    55. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1390 ق.
    56. طباطبایی قمی، سیدتقی، مبانی منهاج‌الصالحین، قم: منشورات قلم الشرق، 1426 ق.
    57. طباطبایی یزدی، محمدکاظم، تکملةالعروةالوثقی، قم: کتاب‌فروشی داوری، 1414 ق.
    58. طباطبایی، سیدعلی، ریاض‌المسائل، قم: انتشارات آل‌البیت، 1418 ق.
    59. طبرسی، حسن، مکارم‌الاخلاق، قم: الشریف الرضی، 1370 ش.
    60. طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372 ش.
    61. طبری، محمد، تاریخ الطبری، بیروت: دارالتراث، 1387 ق.
    62. طوسی، محمد، تهذیب‌الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407 ق.
    63. ــــــــــــــــــــــ ، الامالی، قم: دارالثقافة، 1414 ق.
    64. ــــــــــــــــــــــ ، الرجال، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1427 ق.
    65. ــــــــــــــــــــــ ، النهایة، بیروت: دارالکتاب العربی، 1400 ق.
    66. ــــــــــــــــــــــ ، المبسوط، تهران: المکتبة المرتضویة، 1387 ق.
    67. ــــــــــــــــــــــ ، اختیار معرفةالرجال، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409 ق.
    68. عاملی (شهید اول)، محمد، غایة‌المراد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.
    69. عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین، مسالک‌الافهام، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1413 ق.
    70. ــــــــــــــــــــــ ، الروضة‌البهیة، قم: داوری، 1410 ق.
    71. عاملی کرکی، علی، جامع‌المقاصد، قم: مؤسسه آل‌البیت، 1414 ق.
    72. العسکری7، الحسن، التفسیر المنسوب الی العسکری، قم: مدرسة الامام المهدی، 1409 ق.
    73. عسکری، حسن، الفروق فی اللغة، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، 1400 ق.
    74. فراهیدی، خلیل، کتاب العین، قم: هجرت، 1409 ق.
    75. فضل الله، سیدمحمدحسین، من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک، 1419 ق.
    76. فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین7، 1406 ق.
    77. ــــــــــــــــــــــ ، مفاتیح‌الشرائع، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، بی­تا.
    78. قمی، عباس، سفینةالبحار، قم: اسوه، 1414 ق.
    79. قمی، علی، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب، 1363 ش.
    80. کبیر مدنی، سیدعلی‌خان، الطراز الاول، مشهد: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1384 ش.
    81. کلینی، محمد، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407 ق.
    82. گلپایگانی، سیدمحمدرضا، کتاب القضاء، قم: دارالقرآن الکریم، 1413 ق.
    83. لاری، سیدعبدالحسین، مجموعه مقالات، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1418 ق.
    84. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1403 ق.
    85. ــــــــــــــــــــــ ، مرآة‌العقول، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1404 ق.
    86. ــــــــــــــــــــــ ، ملاذ‌الاخیار، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1406 ق.
    87. محقق داماد، سیدمحمد، کتاب الصلاة، قم: انتشارات اسلامی، 1416 ق.
    88. المراغی، احمد، تفسیر المراغی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی­تا.
    89. مراغی، میرعبدالفتاح، العناوین الفقهیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
    90. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم: صدرا، بی­تا.
    91. المغربی، النعمان، دعائم‌الاسلام، قم: مؤسسة آل‌البیت، 1385 ق.
    92. ــــــــــــــــــــــ ، تأویل‌الدعائم، القاهرة، دارالمعارف، بی‌تا.
    93. مفید، محمد، المقنعة، (اثر اول)، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.
    94. ــــــــــــــــــــــ ، الامالی، (اثر دوم)، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.
    95. مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة، کتاب البیع، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب7، 1425 ق.
    96. ــــــــــــــــــــــ ، استفتائات جدید، قم: مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب‌7، 1427 ق.
    97. منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایةالفقیه، قم: نشر تفکر، 1409 ق.
    98. المنقری، نصر، وقعةصفین، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1404 ق.
    99. النجاشی، احمد، الرجال، قم: انتشارات اسلامی، 1407 ق.
    100.  نجفی (کاشف الغطاء)، جعفر،کشف‌الغطاء، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1422 ق.
    101.  نجفی، علی، النور‌الساطع، نجف، مطبعة الآداب، 1381 ق.
    102.  نجفی، محمدحسن، جواهر‌الکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.

    103. ورام، مسعود، تنبیه‌الخواطر (مجموعة ورام)، قم: مکتبة فقیه، 1410 ق.