ورزش باستانی زورخانه و جایگاه آن در ترویج تشیّع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه تاریخ دانشگاه اصفهان

2 عضو هیأت علمی دانشگاه آزاداسلامی ـ واحد دهاقان

چکیده

ورزش باستانی زورخانه به عنوان ورزش ملّی و تاریخی ایران و به عنوان یک جریان فرهنگی از زمان رسمیت یافتن تشیّع، در ایران جایگاه ویژه‌ای در تأثیرپذیری از آموزه‌های تشیّع و تأثیرگذاری بر ترویج آن داشته است. این ورزش با در هم تنیدن و مزیّن کردن حرکات ورزشی با آداب و سجایای اخلاقی، آموزه‌های شیعی و پرورش قوای بدنی، در طول دوره‌ای بیش از پانصدساله، در تاریخ ایران به عنوان مهم‌ترین ورزش از لحاظ هماهنگی با آموزه‌ها و آداب و رسوم شیعی شناخته می‌شود. صرف‌نظر از پیوستگی پیشینة این ورزش با مبارزات ضد ستم حاکمان در تاریخ ایران، با رواج مذهب تشیّع در ایران، ورزش باستانی زورخانه، هم به دلیل نمادها و نشانه‌هایش و هم به سبب حرکات فیزیکی و ورزشی آن و هم به واسطة آیین و مراسم خاص خود، به وسیله‌ای برای ترویج تشیّع در ایران تبدیل شد. اهمیت این جایگاه و تأثیرگذاری آن به مرور زمان و به‌ویژه در دوره‌ای که تلاش گسترده‌ای برای نابودی فرهنگ دینی جامعة ایران صورت پذیرفت، مشهودتر است. نظر به اهمیت موضوع، این مقاله با هدف بررسی جایگاه و تأثیر ورزش باستانی زورخانه در ترویج تشیّع و به روش «مطالعة کتابخانه‌ای» تدوین شده است. سؤال اساسی پژوهش این است که «ورزش باستانی زورخانه چگونه در ترویج تشیّع تأثیر گذاشته است؟» برای پاسخ‌گویی به سؤال مزبور، این فرضیه به آزمون گذاشته شده است که «ورزش باستانی زورخانه با تأثیرپذیری از رسمیت تشیّع، با استفاده از نمادها و نشانه‌ها و آیین و مراسم و حرکات فیزیکی خاص خود، موجب حفظ و ترویج تشیّع در لایه‌های گوناگونی از جامعه شده است.» یافته‌های پژوهش ضمن تأیید فرضیة مزبور، گوشه‌های دیگری از ارتباط این ورزش را با سنن ایرانی و اسلامی روشن نموده است.

تازه های تحقیق

ورزش باستانی زورخانه تنها ورزش و فعالیت جسمی است که هم به لحاظ تاریخی و هم پیوستگی و تداوم، با مزیّن‌کردن حرکات ورزشی به آداب و اصول اخلاقی و استفاده از آیین و مضامین و مفاهیم مذهبی تشیّع، به عنوان یک مبلّغ مذهبی ایفای نقش می‌کند. در این ورزش، توجه به خصایل و سجایای اخلاقی، اصول و آموزه‌ها و شعائر شیعی و پرورش قوای بدنی هر سه و در آن واحد، مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه به دلیل تشابه برخی علایم و نشانه‌ها و سنّت‌ها و آیین رایج در این ورزش و نیز به علت ارتباطی که بین برخی وسایل این ورزش با امور نظامی، عیّاری و مانند آن دیده می‌شود، تلاش شده تاریخی باستانی و در ادامه، صوفیانه برای آن ایجاد شود؛ اما آنچه در این بررسی تاریخی مهم است، اینکه تمام این فرضیات با رسمیت مذهب تشیّع از زمان صفویه تا به امروز در ایران، ناکارآمد شد. از زمان تشکیل دولت صفویه، که مذهب تشیّع، یک رکن اصلی در هویّت ملّی جدید ایران شد، همة نمادهای فرهنگی و تمدنی نیز در این زمینه تعریف شدند. با وجود این، ورزش باستانی زورخانه با رهایی از سیطرة فرهنگ‌های غیر شیعی و به‌تدریج به یکی از مهم‌ترین ابزارهای تبلیغی تشیّع تبدیل شد. ورزش‌کار و تماشاگر زورخانه هنگام حضور در این مکان، با اذکار شیعی، روح و جان خود را زینت می‌بخشد و هنگامی که آنجا را ترک می‌کند، با دلی مملوّ از عشق حضرت علی† و فرزندان ایشان رو به سوی اجتماع می‌گذارد و هر لحظه، مبلّغ این شریعت است. بر اساس نکات پیش‌گفته و از جمع‌بندی آنها، می‌توان گفت زورخانه از نظر سابقه، نمادها و نشانه‌ها، آداب، سنن و اشعار، تجلّی آموزه‌های تشیّع در روح و کالبد جامعه بوده و دارای کارکردهای تبلیغی مؤثر در گسترش تشیّع می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


  1. آصف، محمّدهاشم (رستم‌الحکما)، رستم التواریخ، تصحیح و تحشیة محمّد مشیری، چ2، تهران، سپهر، 1352.
  2. احسن، محمّد مناظر، زندگی اجتماعی در حکومت عبّاسیان، ترجمة مسعود رجب‌نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1369.
  3. اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج2، ترجمة مریم میراحمدی، چ سوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1377.
  4. الشیبی، کامل مصطفی، تشیّع و تصوّف تا آغاز سدة دوازدهم هجری، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، چ دوم، تهران، امیرکبیر، 1374.
  5. انصاف‌پور، غلامرضا، تاریخ و فرهنگ زورخانه و گروه‌های اجتماعی زورخانه‌رو، تهران، اختران، 1386.
  6. برزگر، فرامرز، تاریخ ورزش ایران، تهران، سازمان تربیت بدنی ایران، 1350.
  7. بهار، مهرداد، «ورزش باستانی ایران و ریشه‌های تاریخی آن»، در: بررسی فرهنگی ـ اجتماعی زورخانه‌های تهران، تهران، شورای عالی فرهنگ و هنر، 2535.
  8. پرتو بیضایی کاشانی، حسین، تاریخ ورزش باستانی ایران (زورخانه)، تهران، زوّار، 1382.
  9. تهرانچی، محمّدمهدی، پژوهشی در ورزش‌های زورخانه‌ای، تهران، کتابسرا، 1364.
  10. تهرانچی، محمّدمهدی، ورزش باستانی زورخانه از دیدگاه ارزش، تهران، امیرکبیر، 1385.
  11. جاوید، سیروس، زمینه ورزش شناسی، تهران، پیروز، 1350.
  12. جعفریان، رسول، تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، چ2، بی‌جا، سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.
  13. حاکمی، اسماعیل، آیین فتوّت و جوانمردی، تهران، اساطیر، 1382.
  14. درکه، اسفندیار، تاریخ و فرهنگ زورخانه، تهران، کتاب همراه، 1377.
  15. شاردن، ژان، سیاحت‌نامة شاردن، ترجمة محمّد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1336.
  16. عبّاسی، مهدی، تاریخ ورزش باستانی وکشتی پهلوانی ایران، قم، مرکز بررسی‌های اسلامی، بی‌تا.
  17. کاظمینی، کاظم، نقش پهلوانی و نهضت عیّاری در تاریخ اجتماعی و حیات سیاسی ملت ایران (تعریف زورخانه و تحلیل ورزش باستانی زورخانه)، تهران، چاپخانة بانک ملّی، 1343.
  18. گودرزی، حسین، تکوین جامعه‌شناختی هویّت ملّی در ایران با تأکید بر دورة صفویه، تهران، تمدّن ایرانی، 1387.
  19. مزاوی، میشل. م، پیدایش دولت صفوی، ترجمة یعقوب آژند، چ دوم، تهران، گستره، 1368.
  20. نفیسی، سعید، سرچشمة تصوف در ایران، چ ششم، تهران، کتاب‌فروشی فروغی، 1366.

     21. نیرومند، کریم، تاریخ پیدایش تصوّف و عرفان و سیر تحوّل و تطوّر آن، زنجان، کتاب‌فروش