شخصیت تاریخی و عرفانی اویس قرنی در متون فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات ، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، گرایش عرفانی، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

یکی از شخصیت‌های مهم شیعی صدر اسلام، اویس قرنی است که در بسیاری از متون تاریخی، صوفیانه، عارفانه، ادبی و اخلاقی زبان فارسی به شخصیت و ویژگی‌های او پرداخته شده است. هدف این نوشتار تبیین چگونگی بازتاب این شخصیت شیعی در متون گوناگون فارسی و نگرش نویسندگان و شاعران به اوست. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی و با نگاهی به زندگی و شخصیت اویس به دنبال پاسخ به این پرسش‌هاست که چرا به اویس قرنی بیشتر پرداخته شده و کدام ویژگی یا ویژگی‌های شخصیت او مورد توجه بوده و بیشتر در چه نوع از متون زبان فارسی نام اویس مطرح شده است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به برخی از روایات در شأن اویس از زبان پیامبر اسلام و نیز زهد و عبادت اویس، متون اخلاقی، عرفانی و ادبی بسیار به شخصیت او توجه کرده و با توصیف خود او را الگویی در چشم مؤمنان و تا حدی صاحب کرامت و اسطوره‌ای از زهد و پارسایی معرفی کرده‌اند. در میان متون ادبی، متون صوفیانه و تعلیمی به اقتضای موضوع خود بیشتر به شخصیت اویس پرداخته‌اند. در قصائد مدحی نیز شاعران، با اشاره به زهد اویس گاهی ممدوح را به او تشبیه کرده‌اند.

تازه های تحقیق

متون تاریخی، روایی، صوفیانه، تعلیمی و ادبی فارسی به شخصیت اویس قرنی بسیار توجه کرده‌اند. با توجه به اخباری درباره شخصیت و زهد اویس، متون صوفیانه او را سرمشق زهد و عبادت و یکی از اولیای الهی می‌دانند. استفاده از احوال و عبادات اویس در تثبیت مفاهیمی همچون شناخت ارواح مؤمنان از یکدیگر، استناد و انتساب خرقه و طریقه‌ای به اویس و زهد کم‌نظیر او از دیگر موضوعات درخور توجه صوفیان بوده است. به نظر می‌رسد اخباری که در برخی از منابع صوفیانه درباره اویس نقل شده از منابع متقدم، نظیر الطبقات الکبری ابن سعد، رجال کشی، حلیة الاولیاء و انساب الاشراف بلاذری باشد. متون ادبی تا قرن ششم از اویس نامی نبرده‌اند، اما از آن پس موضوع استشمام نفس رحمانی از جانب یمن و بی‌همتایی اویس در زهد و عبادت در این متون بیشتر دیده می‌شود. بیشترین توجه به شخصیت اویس در آثار عطار، به ویژه در تذکرة الاولیاء است که حالات گوناگون و فضایل فراوانی را برای اویس برشمرده است. در مجموع، داستان اویس قرنی با همة ویژگی‌ها و اجزایش، دستمایه، منبع پرورش پیام و پشتوانة روایی و تجربی بسیاری از گفتار و کردار عرفا و مشایخ آنان و سپس شعرا و نویسندگان بوده است. با استناد به روایت استشمام نفس رحمان از جانب یمن، بیشترین توجه و توصیف اویس در همین موضوع در اشعار فارسی صورت گرفته است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.                  ابن اثیر الجزری، علی بن محمد (1409ق)، أسد الغابة، ج1، بیروت، دارالفکر.
2.                  ابن اثیر الجزری، محمد بن محمد (1399ق)، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، بیروت، مکتبة العلمیه.
3.                  ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1417ق)، رحله ابن بطوطه، رباط، مطبوعات أکادیمیة المملکة المغربیة.
4.                  ابن حجر العسقلانی، أبوالفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد  (1415ق)، الاصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
5.                  ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1984) مقدمه، بیروت، دار صادر.
6.                  ابن شاذان قمى، أبوالفضل شاذان بن جبرئیل‌ (1363ش)، الفضائل، قم، رضی.
7.                  ابن عساکر، علی بن حسن (1415 ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر.
8.                  ابن منظور، محمد بن مکرم (1405 ق)، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
9.                  استعلامی، محمد (1398)، فرهنگ‌نامة تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر.
10.             اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1362)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران، امیرکبیر.
11.             اصفهانی، حافظ ابونعیم (بی‌تا)، حلیة الاولیاء، بیروت، دارالفکر.
12.             افشاری، مهران (1382)، فتوّت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه (سی رساله)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
13.             انوری، علی بن محمد (1372)، دیوان انوری، به اهتمام محمد تقی رضوی، تهران، علمی و فرهنگی.
14.             اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین (1375)، کلیات اوحدی، به کوشش سعید نفیسی، تهران، امیر کبیر.
15.             آقانوری، علی (1384)، «شیعه و تشیع: مفهوم‌شناسی، ماهیت و خاستگاه»، شیعه‌شناسی، ش11، ص39-64.
16.             بدخشی، میرزا لعل بیگ لعل (1376)، ثمرات‌القدس من شجرات‌الانس، تصحیح کمال حاج سیدجوادی، قم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
17.             بهاء ولد، محمد بن حسین خطیبی بکری (1352)، معارف بهاء ولد، به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران، طهوری.
18.             تبریزی، شمس‌الدین محمد (1377)، مقالات شمس، تصحیح و تعلیق محمد علی موحد، تهران، خوارزمی.
19.             جامی، نورالدین عبدالرحمان (1378)، دیوان جامی، مقدمه و تصحیح اعلاخان افصح زاد، تهران، میراث مکتوب.
20.             الجوهری الفارابی، أبونصر إسماعیل بن حماد (1407ق)، الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق أحمد عبد الغفور عطار، چ چهارم، بیروت، دار العلم للملایین.
21.             جهانگیری، محسن (1375)، محیی‌الدین بن عربی چهرة برجستة عرفان اسلامی، تهران، دانشگاه تهران.
22.             حافظ، شمس‌الدین محمد (1370)، دیوان حافظ شیرازی، بر اساس نسخة غنی و قزوینی، با تصحیح و تحقیق منصور موحدزاده، تهران، پژوهش. 
23.             خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطاء (1374)، دیوان اشعار، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ و مرکز کرمان‌شناسی.
24.             دانشنامة زبان و ادب فارسی (1398)، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری انتشارات سخن.
25.             دانشنامه جهان اسلام (1375)، تهران، بنیاد دائرة ‌المعارف اسلامی.
26.             زبیدی، سید محمد مرتضی (1414 ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر.
27.             زرین‌کوب، عبدالحسین (1373)، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیر کبیر.
28.             ساوجی، سلمان (1389)، کلیات، تصحیح عباسعلی وفایی، تهران، سخن.
29.             سجادی، سید علی محمد (1369)، جامة زهد، تهران، علمی و فرهنگی.
30.             سخاوی، محمد بن عبدالرحمان (1424ق)، فتح‌ المغیث‌ شرح‌ الفیة‌ الحدیث‌، مصر، مکتبة السنه.
31.             سمنانی، علاءالدوله (1369)، مصنفات فارسی، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران، علمی و فرهنگی.
32.             سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1384)، دیوان اشعار، مقدمه و تصحیح محمد بقایی (ماکان)، تهران، اقبال.
33.             سید حسن غزنوی (1362)، دیوان اشعار، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران، اساطیر.
34.             سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1417ق)، تدریب ‌الراوی‌ بشرح‌ تقریب‌ النواوی‌، بیروت، دارالکتب‌ العلمیه‌.‌
35.             ـــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، الفیة‌ السیوطی‌ فی‌ علم‌ الحدیث‌، بتصحیح‌ و شرح‌ احمد محمد شاکر، بیروت‌، دارالمعرفه‌. 
36.             شمیسا، سیروس (1388)، سبک‌شناسی شعر، تهران، میترا.
37.             طیبی، حسین بن عبدالله (1391ق)، الخلاصة‌ فی‌ اصول ‌الحدیث‌، تصحیح صبحی السامری، بغداد، بی‌‌نا.
38.             عطار، فرید‌الدین محمد (1383)، منطق الطیر، تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی، سخن.
39.             ـــــــــــــــــــــــ (1386)، دیوان عطار، به اهتمام و تصحیح محمد تقی تفضلی، تهران، علمی و فرهنگی.
40.             ـــــــــــــــــــــــ (1388)، الهی‌نامه، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
41.             ـــــــــــــــــــــــ (1397)، مصیبت‌نامه، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، چ هشتم، تهران، سخن.
42.             ـــــــــــــــــــــــ (1398)، تذکرة الاولیاء، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
43.             غزالی طوسی، محمد (1375)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، علمی و فرهنگی.
44.             فروزانفر، بدیع‌الزمان (1370)، احادیث مثنوی، چ پنجم، تهران، امیر کبیر.
45.             فیروزآبادی، محمدبن یعقوب (1415 ق)، القاموس المحیط، بیروت، دار الکتب العمیه.
46.             قاآنی شیرازی، حبیب‌الله بن محمدعلی (1380)، دیوان، بر اساس نسخة میرزا محمود خوانساری، تصحیح امیر صانعی، تهران، نگاه.
47.             قشیری، ابوالقاسم (1383)، رسالة قشیریه، ترجمة ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، علمی و فرهنگی.
48.             کَشی، محمد بن عُمر (1363)، رجال کشی، قم، مؤسسه آل البیت. 
49.             مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحارالانوار، ط. الثانیه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی. 
50.             محمد بن منور (1367)، اسرار‌التوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید، تصحیح محمد رضا شفیغی کدکنی، تهران، آگاه.
51.             مشکور، محمدجواد (1362)، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران، اشراقی.
52.             معصوم شیرازی، محمد (معصوم علی‌شاه) (1382)، طرائق الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی. 
53.             مفید، محمد بن نعمان (1413 ق)، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، قم، کنگره شیخ مفید.
54.             منقری، نصر بن مزاحم (1404 ق)، وقعة الصفین، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌.
55.             مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد (1373-1378)، مثنوی معنوی، شرح کریم زمانی، تهران، اطلاعات.
56.             ـــــــــــــــــــــــ (1387)، غزلیات شمس تبریز، گزینش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
57.             میبدی، رشیدالدین (1390)، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر.
58.             نفیسی، سعید (1388)، سرچشمة تصوف در ایران، تهران، کتاب پارسه.
59.             نوبختی، حسن بن موسی (1386)، فِرق الشیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی.
60.             نووی، یحیی بن شرف (1411ق)، ارشاد طلاب‌ الحقایق‌ الی‌ معرفة‌ سنن‌ خیر الخلائق‌، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‌. 
61.             نیشابوری، مسلم بن حجاج (1404ق)، الکنى والأسماء، المدینة المنورة، عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة.
62.             هاشم، احمد عمر (1404ق)‌، قواعد اصول ‌الحدیث‌، بیروت، دار الکتب العربیه.‌
63.             هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1384)، کشف‌المحجوب، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چاپ دوم، تهران، سروش.