بررسی نقش مدائنی در تدوین گزارش‌های تاریخی امامان شیعه«ع»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

مدائنی از مورخان قرن سوم هجری دارای تألیفات بی‌شماری در موضوعات مختلف اجتماعی، فرهنگی و به خصوص تاریخی است، احاطه علمی وی بر رخدادهای تاریخ اسلام و مانند آن سبب شد تا وی بیشترین تألیفات را نسبت به هم‌عصران خود داشته باشد که فقط نام آنها در منابع فهرست آمده است. در این میان از جمله موضوعات تدوین یافته‌ی مدائنی، نگارش‌های تاریخی او درباره امامان شیعه(ع) است که برخی از آنها تکمیل کننده موضوعات تدوین شده از سوی مؤرخان پیشین و برخی دیگر از ابتکارات وی است. این پژوهش براساس داده‌ها و یافته‌های گزارش‌های تاریخی در منابع کُهَن، به تحلیل و توصیف آثار تک‌نگاری تدوین شده توسط مدائنی درباره امامان شیعه(ع) پرداخته است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که نقش میراث مکتوب مدائنی درباره تاریخ زندگانی امامان شیعه چگونه بوده و چه تأثیری بر نگاشته‌های بعدی داشته است؟ نتیجه آنکه وی بدون توجه به دیدگاه مذهبی‌اش، به تدوین گسترده گزارش‌های تاریخی با موضوعات خاص درباره امامان شیعه(ع) به‌خصوص درباره حضرت علی(ع) و برخی از امامان شیعه(ع) اقدام کرده است که نشانگر وسعت‌نظر او درباره آن بزرگواران است

تازه های تحقیق

با بررسی گزارش­ها و آثار مدائنی، به­ویژه درباره تاریخ زندگانی امامان معصوم‰ از جمله امام علی7، امام حسن7 و امام حسین7 به دست آمد که مدائنی در دو مقوله، هم به تکمیل موضوعات پیشین، از جمله جنگ جمل، صفین، نهروان، و مقتل الحسین7 پرداخت و هم به تدوین موضوعات ابتکاری که پیش از وی سابقه­ای نزد مورخان پیشین نداشت (از جمله کتاب الخونة لامیرالمؤمنین7، اخبار اهل­بیت‰، اسماء من قتل من الطالبیین(ع)، و اخبار ابی‌طالب و ولده) اقدام کرد و در تدوین آنها پیشگام بود. مدائنی اخباری بود و به­همین سبب به نقل اخبار، بدون تعصب مذهبی پرداخته است.

مدائنی بدون ملاحظات سیاسی و اجتماعی، فضایل و زندگانی امامان شیعه‰ را گزارش کرده و به تحریف‌های برخی از اخباریان اهل حدیث توجه­ نکرده و حتی گاهی به نقل عیوب و مثالب امویان اشاره نموده است. توجه او به موضوعاتی درباره امامان شیعه بر گرایش او به تشیع دلالت نمی­کند، بلکه می‌تواند حاکی از روحیه آزادی­اندیشی او در ذکر فضایل اهل­بیت‰ باشد. احیای گزارش­های مدائنی و بازسازی آثار او در خصوص تاریخ و سیره امامان معصوم‰ می­تواند نقشی اساسی در روشنگری تاریخ اسلام نزد پژوهشگران داشته باشد و لایه­های پنهان حوادث تاریخی در عصر امامان‰ را نشان دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.   ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید (1378)، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارإحیاء الکتب العربیة / عیسى البابی الحلبی و شرکاه.
2.   ابن ابی‌یعلی، محمد (بی­تا)، طبقات الحنابله، بیروت، دارالمعرفه.
3.   ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم محمد (بی­تا)، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالکتاب العربی / تهران، اسماعیلیان.
4.   ابن حجر، احمد بن علی (1390)، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
5.   ابن حزم، علی ( 1403ق)، جمهرة انساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، بیروت، دارالکتب العلمیه.
6.                  ­ابن سعد، محمد (بی­تا)، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر. 
7.                  ابن شبه، عمر (1410ق/1368ش)، تاریخ المدینة المنوره، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر.
8.                  ابن شهرآشوب، محمد بن علی (بی­تا)، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین قدیماً و حدیثاً، قم، بی­نا. 
9.                  ابن عدی، عبدالله (1409ق)، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق، قراءة و تدقیق یحیى مختار غزاوی، بیروت، دارالفکر.
10.             ابن عساکر، علی بن الحسین (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر. 
11.             ابن قتیبة، عبدالله (1992)، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
12.             ابن ندیم، احمد (بی­تا)، الفهرست، تحقیق رضا تجدد.
13.             ابن­هشام، عبدالملک (1363)، السیرة النبویه، تحقیق عبدالحفیظ، مصطفی سقا، و...، قم، انتشارات ایران.
14.             ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین (1385ق/1965م)، مقاتل الطالبیین، تحقیق، تقدیم و اشراف کاظم المظفر، نجف، منشورات المکتبة الحیدریه، توضیحات: قم، مؤسسة دارالکتاب للطباعة و النشر.
15.             ـــــــــــــــــــــــــ (1415ق)، الاغانی، تحقیق داراحیاء التراث العربی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
16.             احمدی میانجی، علی (1998م)، مکاتیب الرسول، قم، دارالحدیث.
17.             اردبیلی، محمد بن علی (1403ق)، جامع الرواة، قم، مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی. 
18.             الإمام زین‌العابدین7 (1411ق)، الصحیفة السجادیه، تحقیق سیدمحمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم، مؤسسة الإمام المهدی7/ مؤسسة الأنصاریان.
19.             بغدادی محمد بن حبیب (1361)، المحبر، مطبعة الدائره.
20.             ـــــــــــــــــــــــــ (بی­تا)، المنمق فی اخبار قریش، تحقیق، تصحیح و تعلیق خورشید أحمد فاروق.
21.             بغدادی، اسماعیل باشا (بی­تا - ب)، هدیة العارفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
22.             ـــــــــــــــــــــــــ (بی­تا- الف)، ایضاح المکنون، تحقیق و تصحیح محمد شرف‌الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
23.             بلاذرى، احمد (1417)، انساب الأشراف، تحقیق سهیل ­زکار و ریاض­ زرکلى، بیروت، دارالفکر.
24.             بیهقی، احمد بن الحسین (بی­تا)، السنن الکبرى، بی­جا، دارالفکر.
25.             تفرشی، سید مصطفی (1418ق)، نقد الرجال، تحقیق مؤسسة آل البیت‰ لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت‰ لاحیاء التراث.
26.             حاجی خلیفه، مصطفی (بی­تا)، کشف الظنون، تحقیق، تصحیح و تعلیق محمد شرف‌الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
27.             حسینی، عبدالزاهراء (109ق)، مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، بیروت، دارالزهراء.
28.             حموی، یاقوت (بی­تا)، معجم الادباء، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
29.             خطیب بغدادی، احمد بن علی (1417ق)، تاریخ بغداد، تقدیم و تصحیح مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
30.             ذهبی، احمد (1413)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق و تخریج و تعلیق شعیب الأرناؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة.
31.             ذهبی، احمد (بی­تا)، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفه.
32.             زبیر بن بکار (1416ق)، الاخبار الموفقیات، تحقیق و تصحیح سامی المکی العانی، قم، شریف الرضی. 
33.             سمعانی، عبدالکریم (1408ق)، الأنساب، تحقیق تقدیم وتعلیق عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان.
34.             سیوطی، عبدالرحمن (بی­تا)، تاریخ الخلفاء، تحقیق لجنة من الادباء، مکه، دارالتعاون عباس احمد الباز. 
35.   صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1418ق )، الهدایة فی الاصول و الفروع، تحقیق مؤسسة الإمام الهادی7، قم، مؤسسة الإمام الهادی7.
36.             ـــــــــــــــــــــــــ (بی­تا)، التوحید، تحقیق تصحیح و تعلیق سید هاشم حسینی طهرانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
37.   صفدی، خلیل (1420ق)، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الأرناؤوط و ترکی مصطفى، بیروت، دارإحیاء التراث.
38.   صنعانی عبدالرزاق (بی­تا)، المصنف، تحقیق و تخریج و تعلیق حبیب الرحمن الأعظمی، بی­جا، منشورات المجلس العلمی.
39.             طباطبائی سید عبدالعزیز (1417ق) اهل البیت‰ فی المکتبة العربیة، قم، مؤسسة آل البیت‰.
40.             طبرانی، سلیمان (1412ق)، الاحادیث الطوال، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
41.             طبرسی، فضل بن حسن (1410ق)، المؤتلف من المختلف، تحقیق جمع من الأساتذة و نظارت سید مهدی رجائی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة (بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوی)، مطبعة سیدالشهداء7.
42.             طبری، محمد بن جریر (1387)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث.
43.             طوسی، محمد (1417ق)، الفهرست، تحقیق شیخ جواد قیومی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی / مؤسسة نشر الفقاهة.
44.             عسکری، محمد (1420ق)، جمهرة الامثال، تحقیق و تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، بیروت، دارالفکر و دارالجیل.
45.             علی بن حمزه (2003)، دیوان ابی‌طالب بن عبدالمطلب همراه با دیوان ابی‌طالب، تألیف ابوهفان مهزمی، تحقیق محمد حسن آل یاسین، بیروت، دار و مکتبة الهلال.
46.             فهد بدری محمد (1975)، شیخ الاخباریین ابوالحسن مدائنی، نجف، مطبعة القضاء.
47.             قاضی، ابویوسف (بی‌تا)، کتاب الخراج، بیروت‌، دارالمعرفة.
48.             قرشی، باقر شریف (1413ق)، حیاة الامام الحسن بن علی8، بیروت، دارالبلاغه. 
49.             کلبرگ، اتان (1371)، کتابخانه سید بن طاووس، تحقیق و ترجمه سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی / صدرا.
50.             مجلسی، محمد باقر( 1403ق)، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.
51.             مرادی نسب، حسین (1396)، اخبار اهل‌بیت‰ در میراث مکتوب مدائنی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. 
52.             مفید، محمد بن محمد (1414ق)، الارشاد، تحقیق مؤسسة آل البیت‰ لتحقق التراث، بیروت، دارالمفید. 
53.             نجاشی، احمد (بی­تا)، رجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
54.             نسائی، احمد (بی­تا)، فضائل الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه. 
55.             واقدی، محمد بن عمر (1409ق)، المغازى، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمى. 
56.             هدایت پناه، محمد رضا (1394)، منابع تاریخی شیعه تا قرن پنجم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. 
57.             یحیى بن معین (بی­تا)، تاریخ، بروایة الدارمی، تحقیق احمد محمد نور سیف، دمشق، دارالمأمون للتراث. 
58.             یعقوبی، احمد بن اسحاق (بی­تا)، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر / قم، مؤسسة نشر فرهنگ اهل‌بیت‰.