نقد دیدگاه تطوری بودن عصمت امامان شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو

2 استاد دانشگاه قم

چکیده

شیعه در جهان امروز مکتبی است با اندیشه‌های خاص در حوزه امامت، که عصمت از شاخص‌ترین اندیشه‌های آن به شمار می‎‌آید. در دوران معاصر برخی خاورشناسان و محققان جهان اسلام اندیشۀ عصمت امام را محصول قرون دوم و سوم دانسته‌اند که توسط عالمان و تئوری‌پردازان شیعه پیشنهاد گردیده و مورد پذیرش جامعه شیعه در قرون بعدی قرار گرفته است. سوالی که مطرح است اینکه آیا اندیشۀ عصمت امام نظریه‌ای تکاملی در طول حیات شیعه است؟ در این صورت این تفکر، یک اندیشۀ رسمی اسلامی به شمار نمی‌آید و باید آن را جعلی دانست؛ و یا اینکه اعتقاد یاد شده، آموزه‌ای اسلامی است که در صدر اسلام رواج داشته و مسلمانان نخستین نیز به آن پایبند بوده‌اند؟
در این رساله، گفتار و رفتار اصحاب و تابعین در کتب فریقین مورد مراجعه قرار گرفته تا با تحلیل نصوص و گزارشات مندرج در آنها، و تکیه بر نقلیات روایی و تاریخی، موضوعی کلامی در حوزۀ اندیشۀ تشیع به ثمر بنشیند. قرائن و نشانه‌هایی که در نوشتار پیش رو مورد استناد قرار می‌گیرد مؤید اصالت این تفکر به عنوان اندیشه‌ای اسلامی است که از نخستین روزهای ظهور اسلام رواج یافته و مسلمانان نیز با آن آشنایی داشته‌اند.

تازه های تحقیق

پس از بررسی‌های صورت‌گرفته در نوشتار حاضر، بر هر محقق منصفی روشن می‌شود که اندیشة عصمت امام، از مسائل اصیلی است که علاوه بر تأکید قرآن و سنت بر آن، در همان قرن اول هجری در میان صحابه، تابعین و تابعین تابعین جریان داشته و عبارات برخی از آن‌ها، گویای اعتقاد راسخ آن‌ها به این عقیده است، و مدعای مخالفان مبنی بر این‌که در قرن اول هجری، رد پایی از اندیشة عصمت امام مشاهده نشده و تفکر یادشده به عنوان پدیده‌ای نوظهور در قرون بعدی به دست متکلمان و عالمان شیعی پایه‌ریزی و در مکتب تشیع پرورش یافته و به جامعة اسلامی عرضه شده، مدعای پوچی است که سنت قطعی و تاریخ حتمی با آن هماهنگی و سازگاری ندارد. بنابراین اندیشة عصمت امام را باید در جرگة آن دسته از معارف ناب اسلامی به شمار آورد که ریشة وحیانی دارد نه بشری؛ و از این رو، از سایر آموزه‌های نورانی اسلام جدایی‌ناپذیرند.

کلیدواژه‌ها


منابع عربی
قرآن.
نهج‌البلاغه.
1.                  ابن‌اثیر، ابوالحسن علی‌بن‌ابی‌الکرم محمد‌بن‌عبدالکریم‌بن‌عبدالواحد الشیبانی، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چ اول، بیروت: دارالفکر، 1425ق / 2005م.
2.                  ابن‌حجر، ابوالفضل احمد‌بن‌علی‌بن‌حجر العسقلانی، تهذیب‌التهذیب، چ اول، بیروت: دارالفکر، 1415ق.
3.                  ابن‌خلکان، ابوالعباس، شمس‌الدین احمد‌بن‌محمد‌بن‌ابی‌بکر، وفیات الاعیان و أبناء الزمان، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبدالحمید، مصر: مکتبة النهضة المصریة، 1367ق.
4.                  ابن‌عقیل ، عبدالله‌بن‌عبدالرحمان العقیلی الهمدانی المصری، شرح ابن‌عقیل على ألفیة ابن‌مالک، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبدالحمید، چ بیستم، القاهرة: دار التراث، 1400 هـ / 1980 م.
5.                  ابن‌فارس، ابوالحسین احمد‌بن‌فارس‌بن‌زکریا، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، دارالفکر، 1399ق / 1979م.
6.                  ابن‌کثیر، ابوالفداء، البدایة والنهایة، چ اول، مکتبة المعارف بیروت و مکتبة النصر الریاض، 1966م.
7.                  ابن‌مزاحم المنقری، نصر، وقعة صفین، تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، قم: کتابفروشی بصیرتی، 1382ش.
8.                  ابن‌مغازلی، ابوالحسن علی‌بن‌حمد الواسطی الجلابی الشافعی، مناقب علی‌بن‌ابی‌طالب، چ دوم، تهران: المکتبة الاسلامیة، 1402ق.
9.                  ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم‌بن‌منظور الأفریقی المصری، لسان العرب، چ اول، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1426ق / 2005م.
10.             ابی‌الحسین مسلم‌بن‌الحجاج القشیری النیسابوری، صحیح مسلم، ترقیم و ترتیب محمدفؤاد عبدالباقی، چ اول، قاهره: بی‌نا، 1429ق / 2008م.
11.             احمد‌بن‌حنبل ابی‌عبدالله الشیبانی، مسند الامام احمد‌بن‌حنبل، چ سوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1415ق / 1994م.
12.             أُشْمُونی، علی‌بن‌محمد‌بن‌عیسى، شرح الأشمونی على ألفیه ابن مالک، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419هـ ـ 1998م.
13.             اصفهانی، راغب، المفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، چ دوم، قم: منشورات طلیعة النور، 1427ق.
14.             امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق / 1983م.
15.             امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنة و الادب، چ اول، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1416ق / 1995م.
16.             آلوسی، ابوالفضل شهاب‌الدین سیدمحمود، روح المعانی، تهران: جهان، بی‌تا.
17.             برقی، ابوجعفر احمد‌بن‌محمد‌بن‌خالد، رجال البرقی، تحقیق: جواد القیومی الاصفهانی، چ اول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی (نشر القیوم)، 1419ق.
18.             بغدادی، عبدالباقی‌بن‌قانع، معجم الصحابة، تحقیق: خلیل ابراهیم قوتلای، چ اول، بیروت: دارالفکر، 1424ق / 2004م.
19.             بلاذری، احمد‌بن‌یحیى‌بن‌جابر‌بن‌داود، أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض الزرکلی، چ اول، بیروت: دارالفکر، 1417ق / 1996م.
20.             ترمذی، ابوعیسی محمد‌بن‌عیسی‌بن‌سورة، سنن الترمذی، تحقیق، صدقی جمیل العطار، چ اول، بیروت: دارالفکر، 1422ق / 2002م.
21.             حجاب، محمد نبیه، مظاهر الشعوبیة فی الادب العربی حتی نهایة القرن الثالث الهجری، قاهره: مکتبة نهضة مصر، 1961م. 
22.             حر عاملی، محمد‌بن‌الحسن‌بن‌علی‌بن‌الحسین، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، مقدمه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، تحقیق: علاءالدین العاملی، چ اول، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1425ق / 2004م.
23.             حلّی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌علی‌بن‌مطهر، الباب الحادی عشر، تحقیق: دکتر مهدی محقق، شارحان: مقداد‌بن‌عبدالله السیوری و ابوالفتح‌بن‌مخدوم الحسینی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1368ش.
24.             ـــــــــــــــــــــــــ ، کشف المراد فی شرح التجرید الاعتقاد، بیروت: منشورات الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
25.             دونالدسون، داویت م، عقیدة الشیعة، مصر: مکتبة الخانجی و مطبعتها، 1365ق.
26.             ذهبی، ابوعبدالله محمد‌بن‌احمد‌بن‌عثمان، سیر اعلام النبلاء، چ اول، بیروت: دارالفکر، 1417ق / 1997م.
27.             رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، تهران: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
28.             زبیدی، السیدمحمدمرتضی الحسینی، شرح تاج العروس من جواهر القاموس، مصر: داراحیاء التراث العربی، 1306ق.
29.             زرکلی، خیر‌الدین، الاعلام، چ هفدهم، بیروت: دارالعلم للملایین، 2007م.
30.             سالوس، علی‌بن‌احمد علی، مع الاثنی عشریة فی الاصول و الفروع، چ هفتم، ریاض: دارالفضیلة بالریاض، 1424ق / 2003م.
31.             سیوطی، جلال‌الدین عبد الرحمان‌بن‌ابی‌بکر، الدرالمنثور، تهران: المکتبة الاسلامیة، 1377ق.
32.             شوکانی، محمد‌بن‌علی‌بن‌محمد، فتح القدیر، چ اول، مصر: طُبع بمطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر، 1350ق.
33.             صدوق، ابوجعفر محمد‌بن‌علی‌بن‌الحسین‌بن‌بابویه القمی، الاعتقادات، تحقیق: موسسة الامام الهادی، چ دوم، قم: پیام امام هادی، 1432ق / 1390ش.
34.             ـــــــــــــــــــــــــ ، معانی الاخبار، تصحیح علی‌اکبر الغفاری، قم: جامعة المدرسین فی حوزة العلمیة، 1361ش.
35.             صفار، ابوجعفر محمد‌بن‌الحسن‌بن‌فروخ، بصائر الدرجات، چ اول، بیروت: شرکة الاعلمی للمطبوعات، 1431ق / 2010م.
36.             طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چ هفتم، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1384ش.
37.             طبرسی، امین‌الاسلام ابی‌على الفضل‌بن‌الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القران، چ اول، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1415ق / 1995م.
38.             طوسی، ابوجعفر محمد‌بن‌الحسن، اختیار معرفة الرجال معروف برجال الکشی، تحقیق: حسن المصطفوی، مشهد: چاپخانه دانشگاه مشهد، 1348ش.
39.             ـــــــــــــــــــــــــ ، الامالی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة، چ اول، قم: دارالثقافة، 1414ق.
40.             ـــــــــــــــــــــــــ ، التبیان فی تفسیر القرآن، چ اول، دارالثقافة، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1417ق.
41.      ـــــــــــــــــــــــــ ، الفهرست، تحقیق: جواد القیومی، چ دوم، بی‌جا، مؤسسه نشر الفقاهه،
1422ق.
42.             ـــــــــــــــــــــــــ ، رجال الطوسی، تحقیق: جواد القیومی، چاپ سوم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1427ق.
43.             عاملی، سیدجعفر مرتضی، اهل البیت فی آیة التطهیر، چ دوم، بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات، 1423ق / 2003م.
44.             فراهیدی، ابی‌عبدالرحمان الخلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، چ دوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1426ق / 2005م.
45.             قاضی ابی‌حنیفه النعمان‌بن‌محمد التمیمی المغربی، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چ اول، قم: مؤسسة نشر الاسلامی، 1409ق.
46.             قاضی ابی‌الحسن عبدالجبار، شرح اصول الخمسة، تعلیق: احمد‌بن‌الحسین‌بن‌ابی‌هاشم، چ اول، قاهره: مکتبة وهبة، 1384ق.
47.             قرطبی، ابوعمر یوسف‌بن‌عبدالبر النمری، الاستیعاب فی اسماء الاصحاب، بیروت: دارالفکر، 1434ق / 2012م. 
48.             قرطبی، أبوعبدالله محمد‌بن‌احمد‌بن‌ابی‌بکر‌بن‌فرح الانصاری الخزرجی شمس‌الدین، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق: هشام سمیر البخاری، الریاض: دارعالم الکتب، 1423ق /  2003م.
49.             کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، چ اول، قم: دارالحدیث للطباعة والنشر، 1430ق / 1388ش.
50.             مبیض، محمدسعید، موسوعة حیاة التابعین و تابعیهم، چ اول، قطر: مکتبة دارالفتح، 1423ق / 2003م.
51.             مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تحقیق: الشیخ عبدالزهراء العلوی، بیروت: دارالرضا، بی‌تا.
52.             محمد عَبدُه، شرح نهج‌البلاغة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
53.             مغنیه، محمدجواد، الشیعة فی المیزان، تحقیق و تعلیق: سامی الغریری، چ چهارم، قم: موسسة دارالکتاب الاسلامی، 1429ق / 2008م.
54.             مفید، محمد‌بن‌محمد‌بن‌النعمان العکبری، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به اهتمام دکتر مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، 1382ش.
55.             ـــــــــــــــــــــــــ ، النکت الاعتقادیة، تحقیق: رضا المختاری، چ اول، بی‌جا، المؤتمرالعالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.
56.             وائلی، احمد، هویة التشیع، چ دوم، ایران: مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، 1423ق / 2002م.
 
منابع فارسی
57.             دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، چ اول از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران، 1372ش.
58.             سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، چ دوم، قم: مؤسسه امام صادق A، 1433ق / 1391ش.
59.             فراستخواه، مقصود، دین و جامعه (مجموعه مقالات)، چ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1377.
60.             گلدزیهر، ایگناس، درس‌هایی درباره اسلام، ترجمه علینقی منزوی، چ دوم، کمانگیر، 1357ش.
61.             مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مکتب در فرآیند تکامل در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، چ هشتم، تهران: کویر، 1389ش.
62.             مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، تهیه و تنظیم ابوالقاسم علیان نژادی، چ دوم، قم: نسل جوان، 1382ش.
 
منابع انگلیسی
63. The Encyclopaedia of the Quran, General Editor: Jane Dammen, Brill, Leiden-Boston, 2002, Walker, Impeccability, Vol.2, P.506.
64. The Encyclopedia of Islam, B.Lewis and CH.Pellat, Forth Impression, Brill, Leiden, Netherlands, 1991, Madelung, Isma, Vol.4, P.182.
منابع اینترنتی
65.http://fa.wikishia.net/view/%D9%88%DB%8C%D9%84%D9%81%D8%B1%D8%AF_%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%84%D9%88%D9%86%DA%AF
66.http://mahdipedia.com/%D8%B4%D8%AE%D8%B5%DB%8C%D8%AA%D9%87%D8%A7-%D9%85%D8% AE%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF% D9%88%D9%86%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5
67.http://www.sokhanetarikh.com/index.aspx?fkeyid=&siteid=60&pageid=31939&newsview=72338