واکاوی رویکرد شیعه ‌پژوهی هاینس هالم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 مدرس گروه معارف دانشکده فنی و حرفه‌ای شهید منتظری مشهد

چکیده

هاینس هالم، شیعه‌شناسان برجسته آلمانی، در اواخر سده 20م پژوهش‌های چشمگیری درباره تشیع، به‌ویژه شکل‌گیری عقاید و تحولات تاریخی‌ آن تا شکل‌گیری انقلاب ایران در سال 1357انجام داده است. پس از ترجمة این آثار به زبان‌های فارسی و عربی و جلب توجه پژوهشگران و شیعه‌پژوهان به آنها، آثار او ـ به‌ویژه مشهور‌ترین پژوهش وی، تشیع (1988) ـ در بوته نقد و بررسی قرار گرفت. این مقاله می‌کوشد افزون بر بازخوانی آثار هالم، رویکرد شیعه‌پژوهی وی و بستر شکل‌گیری آن، یعنی مطالعات شیعه‌شناسی در غرب سده بیستم را ارزیابی کند. پرسش اساسی این جستار آن است که رویکرد شیعه‌پژوهانه هالم از کجا نشئت گرفته و به چه مسائلی در این حوزه در فضای غرب پاسخ داده است. عمده فعالیت‌های پژوهشی هالم که حوزه تخصصی دانشگاهی وی را شکل داده، بر تلاش‌های عام وی در شناساندن تشیع، بر فضای دانشگاهی غرب تأثیر نهاده است. ازاین‌رو، بررسی دیدگاه‌های وی از این منظر و در نظر داشتن سهم متناسب آن ضروری به نظر می‌رسد. نیز گفتنی است که شیعه‌پژوهی هالم را نوعی واکنش علمی به رویدادهای سیاسی دهه‌های پایانی سده 20م در جهان اسلام و به‌ویژه خاورمیانه نیز می‌توان تفسیر کرد.

تازه های تحقیق

رویدادهای سیاسی و اجتماعی خاورمیانه در اواخر سده بیستم م واکنش‌های بسیاری را در سطح جهانی برانگیخت. بخشی از این واکنش‌ها در فعالیت‌های دانشگاهی و در قالب رشته‌های مطالعات اسلامی و شیعی نمود یافت. این واکنش علمی به رویدادی سیاسی سبب شد تا مجموعه‌ای از پژوهش‌ها درباره تشیع منتشر شود. در پی ترجمه برخی از آنها، فضای دانشگاهی در خاورمیانه - از جمله ایران - نسبت به نقد و رد آنها واکنش‌های بسیاری نشان داد. یکی از این پژوهش‌ها تشیع، اثر هاینس هالم بود که در ارزیابی از این اثر و نویسنده آن چند نکته مغفول مانده است. ازاین‌رو، فهمی جامع از رویکرد و روش وی حاصل نشده است. 

از آنچه در این مقاله گذشت، می‌توان دریافت که نخست در ارزیابی رویکرد شیعه‌پژوهانه هالم باید وضع کنونی هریک از فرقه‌های شیعی را مد نظر داشت؛ زیرا تعلق پژوهشگر به عصر حاضر بر دیدگاه‌های وی درباره فرقه‌ها اثر فراوانی گذاشته است. همچنین فعالیت‌های پژوهشی هالم را می‌توان در دو سطح عمومی و تخصصی دسته‌بندی کرد. دیدگاه‌ وی در سطح عمومی پژوهش‌هایش با آنچه از وی در حوزه تخصصی منتشر شده، بسیار متفاوت است.

هالم را می‌توان از برجسته‌ترین پژوهشگران تاریخ عقاید عرفانی و باطنی، به‌ویژه در حوزه اسماعیلیه دانست که این امر فعالیت‌های دیگر وی را در حوزه مطالعات شیعی تحت‌الشعاع قرار داده است. علاوه‌ بر این، تأثیر دیدگاه‌های یولیوس ولهاوزن در رویکرد هاینس هالم به مطالعه شیعه امامیه را می‌توان به روشنی ملاحظه کرد؛ زیرا در سنت پژوهشی غرب، در کنار نقد و ارزیابی دیدگاه‌های پژوهشگران برجسته گذشته، تلاش بسیاری برای تکمیل و پرورش نظریه‌های آنان صورت می‌گیرد.  

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اشعری، سعد بن عبدالله (۱۳۶۱)، کتاب المقالات و الفرق، تهران، چاپ محمدجواد مشکور. 
امام، سیدجلال (1387)، «نقد و بررسی منابع کتاب تشیع، نوشته هالم»، دومین همایش بین‌المللی تشیع و خاورشناسان، قم، پاییز، ص18ـ46.
امیرمعزی، محمدعلی (1398)، راهنمای ربانی در تشیع نخستین، ترجمه نورالدین الله‌دینی، تهران، نامک.
امیرمعزی، محمدعلی (1394)، تشیع؛ ریشه‌های و باروهای عرفانی، ترجمه نورالدین الله‌دینی، تهران، نامک.
الویری، محسن (1391)، «گونه‌شناسی انتقادی دیدگاه‌ها درباره تاریخ و چگونگی پیدایش تشیع»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دوره 3، ش8، پاییز، ص52-57.
بشارت، مهدی (1390)، «تشیع و ادوار اندیشه سیاسی»، سوره، ش56ـ57، بهمن‌ و اسفند، ص196ـ200.
تاکر، فردریک ویلیام (1397)، مدعیان مهدویت و هزاره‌گرایان، ترجمه حمید باقری، تهران، حکمت.
جهان‌بین، فرزاد (1387)، «تشیع هالم و دوره شکل‌گیری تشیع دوازده‌امامی نیومن؛ بررسی تطبیقی هدف‌شناختی»، دومین همایش بین‌المللی تشیع و خاورشناسان، قم، پاییز، ص109ـ128.
حسینی میلانی، فاضل (2014)، «مراجعة و نقد لأثر صادر من مستشرق معاصر (الشیعة، تألیف هاینس هالم)»، دراسات استشراقیة، ش1، تابستان، ص7ـ20.
سیدوکیلی، سیدهادی (1387)، «نقد کتاب تشیع، نوشته هالم»، دومین همایش بین‌المللی تشیع و خاورشناسان، قم، پاییز، ص129ـ158.
قنوات، عبدالرحیم (1386)، «بررسی دو روایت از ماجرای جیش اسامه»، تاریخ و تمدن اسلامی، پاییز و زمستان، ش 2 (شماره پیایی6)، ص5ـ17.
مدرّسی طباطبائی، سیدحسین (1388)، مکتب در فرایند تکامل، تهران، کویر.
هالم، هاینس (2013م)، إمبراطوریة المهدی و صعود الفاطمیین، عمان،‌ الوراق.
هالم، هاینس (۱۳۸۵)، تشیع، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
هالم، هاینس (1394)، غنوصیان در اسلام، ترجمه احسان موسوی خلخالی، تهران، حکمت.
هالم، هاینس (۱۳۷۷)، فاطمیان و سنت‌های تعلیمی و علمی آنان، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز.
Daftary, Farhad (2015), Fifty Years in the East The Memoirs of Wladimir Ivanow, I.B. Tauris & Co. Ltd.
Halm, Heinz (2004), Die Araber. Von der vorislamischen Zeit bis zur Gegenwart Beck'sche Reihe, 2343, C. H. Beck, München.
Halm, Heinz (2000), Der Islam, Geschichte und Gegenwart Beck'sche Reihe, 2145. Beck, München.