شیعیان و دانش قرائت در سه قرن نخست

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

دانش «قرائت» یکی از علومی است که درباره قرآن در میان مسلمانان شکل گرفت و به مرور زمان گسترش زیادی یافت. اهمیت قرآن نزد مسلمانان موجب اهمیت یافتن علوم مربوط به آن شد و علم قرائت هم از این قاعده مستثنا نیست. نقش شیعه در این دانش و میزان اهتمام آنان از جمله مواردی است که چندان مد نظر قرار نگرفته و ازاین‌رو گاهی بکلی نادیده انگاشته شده است. نوشتار پیش رو به شیوه «توصیفی ـ تحلیلی» و با بهره‌گیری از اطلاعات کتابخانه‌ای از رهگذر معرفی مهم‌ترین قاریان شیعه در سه قرن نخست، درصدد تبیین بخشی از تلاش‌های شیعیان در این دانش است. بدین منظور کافی است به تلاش‌های امامان شیعه‰ در زمینه آموزش قرائت و تربیت شاگردان در این رشته اشاره شود، تا آنجا که برخی از مشهورترین قاریان مسلمان در زمره شیعیان یا شاگردان ائمه‰ به شمار آمده‌اند. علاوه بر آن شیعیان کتاب‌های متعددی در این زمینه به رشته تحریر در آورده‌اند. از سوی دیگر بر اساس پژوهش صورت گرفته، انگاره «شیعه بودن برخی از قراء مشهور مانند عاصم، حمزه و کسائی» که از دیرباز مطرح شده و در دوره‌های بعدی پذیرفته شده، به چالش کشیده شده و در نهایت، فهرستی از قاریان شیعی ـ امامی (25 تن)، قاریان زیدی (5 تن) و قاریان متمایل به تشیع (9 تن) ارائه گردیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.                  ابطحی، سید علی (1417ق)، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب رجال النجاشی، ط. الثانیه، قم، ابن المؤلف السید محمد.
2.                  ابن اثیر جزری (1386ق / 1996م)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر - دار بیروت.
3.                  ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1390ق / 1971م)،‌ لسان المیزان، ط. الثانیه، بیروت، مؤسسة الأعلمی.
4.                  ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1404ق / 1984م)، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر.
5.                  ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1415ق)،‌ الاصابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه. 
6.                  ابن حنبل، احمد (1408ق)، العلل، تحقیق وصی الله بن محمود عباس، ریاض، دارالخانی. 
7.                  ابن حنبل، احمد (بی‌تا)، المسند، بیروت، دارصادر. 
8.                  ابن داوود حلی، حسن بن علی (1392ق / 1972م)،‌ کتاب الرجال، نجف، منشورات مطبعة الحیدریه.
9.                  ابن سعد، محمد (بی‌تا)، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. 
10.             ابن شهر آشوب (بی‌تا)، معالم العلما، قم، بی‌نا.
11.             ابن عدی، عبدالله (1409ق/1988م)، الکامل، بیروت، دارالفکر.
12.              ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم (بی‌تا)، المعارف، تحقیق دکتور ثروت عکاشه، قاهره، دارالمعارف.
13.             ابن ماکولا، علی بن هبة الله (بی‌تا)، الاکمال، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
14.             ابن ندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا)، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، قم، بی‌نا.
15.             اردبیلی، محمدعلی (بی‌تا)، جامع الرواة، قم، مکتبة المحمدیة.
16.             امین، سید حسن (1417ق)، الاسماعیلیون و المغول و نصیرالدین طوسی، ط. الثانیه، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیه.
17.             امین، سید محسن (بی‌تا)، أعیان الشیعه، تحقیق و تخریج حسن الأمین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
18.             انصاری، محمد حیاة (بی‌تا)، معجم الرجال و الحدیث، نسخه مکتبة اهل البیت علیهم السلام.
19.             آقا بزرگ طهرانی (1403ق/ 1983م)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الأضواء.
20.             آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن (بی‌تا)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الأضواء.
21.             بحر العلوم، سید مهدی (1363)، الفوائد الرجالیه، تحقیق و تعلیق محمد صادق بحرالعلوم، تهران، مکتبة الصادق.
22.             بخاری، محمد بن اسماعیل (بی‌تا)، تاریخ الکبیر، دیار بکر، المکتبة الإسلامیه.
23.             برقی، احمد بن محمد بن خالد، (1370ق/1330 ش)، المحاسن، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
24.             برقی، احمد بن محمد بن خالد، (1419ق /1377ش)، رجال البرقی، تحقیق: جواد قیومی، قم، قیوم.
25.             بروجردی، سید علی (1410ق)، طرائف المقال، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
26.             بغدادی، اسماعیل باشا (بی‌تا)، ایضاح المکنون، تصحیح محمد شرف‌الدین یالتقایا، رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی. 
27.             بغدادی، اسماعیل باشا (بی‌تا)، هدیة العارفین، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
28.             بهبهانی، وحید (1415ق)، فوائد الرجالیه، قم، مجمع الفکر الإسلامی.
29.             تبریزی، علی بن موسی (1414ق)، مرآت الکتب، تحقیق محمد علی الحائری، قم، مکتبة آیة‌الله العظمى المرعشی العامه.
30.             تفرشی، مصطفی (1418ق)، نقد الرجال، تحقیق مؤسسه آل البیت، قم، آل البیت.
31.             ثقفی، إبراهیم بن محمد (بی‌تا)، الغارات، تحقیق سید جلال‌الدین الحسینی الأرموی المحدث، بی‌جا، بی نا.
32.             حاجی خلیفة، مصطفی بن عبدالله کتاب چلبی (بی‌تا)، کشف الظنون، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
33.             حاکم النیسابوری، محمد بن عبدالله (بی‌تا)، المستدرک علی الصحیحین، إشراف یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بی‌جا، بی‌نا.
34.             حر عاملی، محمد بن حسن (بی‌تا)، امل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی، بغداد، مکتبة الأندلس.
35.             حسین بن عبدالوهاب (1369)، عیون المعجزات، نجف، محمد کاظم الشیخ صادق الکتبی.
36.             حلی، حسن بن یوسف (1417ق)، خلاصة الاقوال، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسة نشر الفقاهه. 
37.             خطیب بغدادی، محمد بن عبدالله (1417ق)، تاریخ بغداد، دراسة و تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه. 
38.             خطیب تبریزی، محمد بن عبدالله (بی‌تا)، الاکمال فی اسماء الرجال، قم، مؤسسة أهل‌البیت علیهم السلام.
39.             خلیفه بن خیاط (بی‌تا)،  تاریخ خلیفه بن خیاط، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
40.             خوئی، سید ابوالقاسم (1395ق/ 1975م)، البیان فی تفسیر القرآن، ط. الرابعه، بیروت، دارالزهراء للطباعة والنشر والتوزیع.
41.             خوئی، سید ابوالقاسم (1413ق)، معجم رجال الحدیث، ط. الخامسه، بی‌جا، بی‌نا.
42.             ذهبی، شمس‌الدین (1382ق)، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفه. 
43.             ذهبی، شمس‌الدین (1407ق)، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بی‌جا، دار الکتاب العربی.
44.             ذهبی، شمس‌الدین (1413ق)، سیر اعلام النبلاء، اشراف و تخریج شعیب الأرنؤوط، تحقیق حسین الأسد، ط. السابعه، بیروت، مؤسسة الرساله.
45.             ذهبی، شمس‌الدین (1431ق / 1969م)، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار، مصر، دارالکتب الحدیثه.
46.             رازی، عبدالرحمن بن محمد (1371ق / 1952م)، الجرح و التعدیل، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
47.             رحمان ستایش، محمد کاظم (1385)، آشنایی با کتب رجالی شیعه، تهران، سمت - دانشکده علوم حدیث.
48.             زرکلی، خیرالدین (1980م)، الأعلام، ط. الخامسه، بیروت، دارالعلم للملایین.
49.             سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1408ق / 1988م)، الأنساب، تقدیم و تعلیق عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان للطباعة و النشر و التوزیع.
50.             سید إعجاز حسین (1409ق)، کشف الحجب و الأستار، قم، مکتبة آیة‌الله العظمى المرعشی النجفی.
51.             سید بن طاووس (1416ق)، الملاحم و الفتن، اصفهان، مؤسسة صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه.
52.             ‌سید بن طاووس علی بن موسی (1419ق/ 1998 م)، فرحة الغری، بی‌جا، مزکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.
53.             شبستری، عبدالحسین (1418ق)، الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق (علیه السلام)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
54.             شوشتری، محمد تقی (1419ق)، قاموس الرجال، قم، مؤسسه نشر اسلامی.
55.             صدر، سید حسن (بی‌تا)، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، تهران، اعلمی.
56.             صدوق محمد بن علی (1338)، معانی الاخبار، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی.  
57.             صدوق محمد بن علی (1362)، الخصال، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی.
58.             صدوق محمد بن علی (1362)، کمال‌الدین و تمام النعمه، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی.
59.             صدوق محمد بن علی (1417ق)، الامالی، قم، مؤسسة بعثت.  
60.             صفدی، صلاح‌الدین (2000)، الوافی بالوفیات، تحقیق أحمد الأرناؤوط و ترکی مصطفى، بیروت، دارإحیاء التراث.
61.             طبسی، محمد جعفر (1420ق)، رجال الشیعة فی أسانید السنة، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة.
62.             طوسی محمد بن حسن (1404ق)، اختیار معرفة الرجال، تصحیح و تعلیق میرداماد استرآبادی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، مؤسسة آل البیت‰.
63.             طوسی محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف، تحقیق جماعة من المحققین، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
64.             طوسی محمد بن حسن (1411ق)، الغیبة، تحقیق الشیخ عبادالله الطهرانی و الشیخ علی احمد ناصح، قم، مؤسسة معارف اسلامی.
65.             طوسی محمد بن حسن (1414ق)، الامالی، تحقیق مؤسسة بعثت، قم، دارالثقافه.
66.             طوسی محمد بن حسن (1415ق)، رجال، تحقیق جواد قیومی، قم، انتشارات اسلامی.
67.             طوسی محمد بن حسن (1417ق)، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، قم، نشر الفقاهه.
68.             عبدالغنی الازدی (1410ق/ 1989 م.)، کتاب المتوارین، دمشق، دارالقلم.
69.             عجلی،‌ احمد بن عبدالله (1405ق)، معرفة الثقات، مدینه، مکتبه الدار.
70.             عرفانیان، غلامرضا (1417ق)، مشایخ الثقات، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
71.             عمر بن شاهین (1411ق)، فضائل سیدة النساء، تحقیق ابوإسحاق الحوینی الأثری، قاهره، مکتبة التربیة الإسلامیة. 
72.             العنزی، کامل بن سعود (1441ق/2022م)، «الامام ابوجعفر الرؤاسی و علم القراءات القرآنیه»، مجله الدراسات الاسلامیه، ج32، ص17ـ 49، ریاض.
73.             فضل بن شاذان (1363)، الایضاح، تحقیق سید جلال‌الدین الحسینی الأرموی المحدث، تهران، دانشگاه تهران. 
74.             قزوینی رازی، عبدالجلیل (1358)، النقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تحقیق جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار و مفاخر ملی.
75.             قفطی، علی بن یوسف (2004)، انباه الرواه علی انباه النحاه، بیروت، مکتبه العصریه.
76.             کرباسی خراسانی، محمد جعفر (1425ق / 1383ش)، إکلیل المنهج فی تحقیق المطلب، قم، دارالحدیث.
77.             مجلسی، محمد باقر (1403ق / 1983م)، بحارالانوار، ط. الثانیه، بیروت، الوفاء.
78.             مدنى، سید على‌خان (1397ق)، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، تحقیق و تقدیم سید محمد صادق بحرالعلوم، قم، منشورات مکتبة بصیرتی.
79.             مزی، جمال‌الدین (1406ق / 1985م)، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق و ضبط و تعلیق بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله.
80.             مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1414ق)، الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، ط. الثانیه، بیروت، دارالمفید.
81.             مفید، محمد بن محمد بن نعمان (بی‌تا)، الارشاد، ط. العاشره، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام. 
82.             منتجب‌الدین رازی، علی بن عبدالله (1366ش)، فهرست منتجب‌الدین، تحقیق سید جلال‌الدین محدث الأرموی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
83.             منقری، نصر بن مزاحم (1403ق)، وقعه الصفین، قم، منشورات مکتبة آیة‌الله العظمى المرعشی النجفی.
84.             میرزای نوری، حسین (1408ق / 1987م)، مستدرک الوسائل، بیروت، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث. 
85.             میرزای نوری، حسین (1415ق)، خاتمة مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام.
86.             نجاشی، احمد بن علی (1416ق)، رجال النجاشی، ط. الخامسه، قم، انتشارات اسلامی.
87.             نمازی شاهرودی، علی (1412ق)، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، ناشر فرزند مؤلف، چاپ شفق.
88.             هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر (1408ق / 1988م)، مجمع الزوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
89.             یاقوت حموی (1400ق)، معجم الادباء، بیروت، دارالفکر.