تشیع؛ عدالت و جهان میهن گرایی اخلاقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید

چکیده

در جهان کنونی اهمیت «دولت - ملت» به منزله اصلی‌ترین واحد سیاسی، رو به کاهش، و گرایش به جهان‌وطنی روبه افزایش است. «جهان‌میهن­گرایی» در تمایز با ملی‌گرایی، به فراتر رفتن از عنصر «ملیت» در تعریف «هویت» و مرزبندی انسان‌ها و احساس دغدغه مشترک و یکسان به وضعیت همه آنها اشاره دارد و در پرتو آن مفهوم «شهروندی جهانی» مطرح می‌شود. این دیدگاه زمینه را برای همزیستی پیروان ادیان و مذاهب گوناگون فراهم می­کند و با این نگاه آنان می‌توانند در جوامعی با مذهب و ملیت متفاوت، راحت‌تر از گذشته زندگی کنند. شیعیان نیز با تجربه زیستن در کشورها و جوامع چندفرهنگی و متکثر به لحاظ مذهبی، به تعریفی جهان‌میهنانه از هویت خویش گرایش یافته‌اند و در عمل، جهان‌میهن‌گرایی شیعی را تحقق بخشیده‌اند. با وجود این، بحث از امکان طرح این دیدگاه در چارچوب باورها و سنت فکری شیعی چندان مدنظر قرار نگرفته است. مقاله حاضر با تمرکز بر این موضوع، می­کوشد شرایط امکان جهان‌میهن‌گرایی را در چارچوب سنت و آموزه‌های شیعی بررسی کند. از دیدگاه این مقاله با توجه به جایگاه بنیادین اصل «عدالت» در اندیشه شیعی، امکان پذیرش و شناسایی نوعی جهان‌میهن‌گرایی اخلاقی وجود دارد.

تازه های تحقیق

روند رو به رشد جهان‌میهن‌گرایی و اقتضاهای جهان‌میهنانه، نسبت آن با سنت و فرهنگ شیعه را به مسئله­ای قابل تأمل تبدیل کرده است. این مسئله با تقویت عنصر چندفرهنگی در جوامع که در پرتو مهاجرت رخ داده، اهمیت بیشتری یافته است. ایده جهان‌میهنی از پیشینه و پشتوانه­ای طولانی و استوار در سنت و فرهنگ اندیشه غربی برخوردار است، اما به آن اختصاص ندارد و در دیگر سنت‌ها و فرهنگ‌ها نیز می‌توان زمینه‌هایی برای آن یافت. برای مثال، در اندیشه ایرانشهری، برپایه برخی از آثار همانند منشور کورش، یا سخن سعدی در این باره را که «بنی آدم اعضای یکدیگرند»، می‌توان نشان‌دهنده چنین نگرشی دانست. 

با توجه به گونه‌های متفاوت جهان‌میهن‌گرایی از یک سو و چگونگی طرح آن از دیدگاه شیعه ابعادی گوناگون می‌یابد. شیعیان در پرتو زیستن در جوامع فرهنگی و تجربه نوعی جهان‌میهنی به آن گرایش یافته‌اند؛ زیرا با این نگرش می­توانند با هویت شیعی و فرهنگی خود راحت باشند و آن را به مثابه ابزاری برای غنی‌سازی درک عمومی درباره تشیع و شیعیان و در عین حال حفظ و پذیرش رواداری نسبت به افرادی با عناصر هویتی متفاوت، ترویج دهند. بر پایه این تجربه می‌توان در عمل از نوعی «جهان‌میهن­گرایی شیعی» نیز سخن گفت. با وجود این، به لحاظ نظری نسبت این نگرش با تعالیم و آموزه‌های شیعی تا کنون چندان موضوع بحث قرار نگرفته است.

در مقاله حاضر کوشش شد تا از زاویه‌ای محدود تنها از جهان‌میهن‌گرایی اخلاقی و امکانِ طرح، پذیرش و تقویتِ آن در چارچوب سنت و تعالیم شیعی بحث شود. اما با توجه به جایگاه و اهمیت آموزه «مهدویت» در اندیشه شیعی و امکان نوعی جهان‌میهنی موعودگرایانه، از آن نیز بحث شد. در جهت پاسخ به پرسش اصلی مقاله، نخست گزارشی از پیشینه جهان‌میهن‌گرایی در تاریخ اندیشه سیاسی غرب ارائه و سپس انواع گوناگون آن در جهان معاصر بررسی شد. پس از آن با شمارش شش اصل بنیادینی که جهان‌میهن‌گرایی اخلاقی بر آن استوار است و نسبت آنها با تعالیم شیعی سنجش و ارزیابی شد. به طور خلاصه از دیدگاه مقاله حاضر شناسایی و پذیرش این اصول در چارچوب فقه و اجتهاد مصطلح چندان آسان نیست و با مانع روبه‌روست. اما در چارچوب دیدگاهی عدالت‌بنیاد و با پذیرش جایگاه پیشینی عدالت در فهم و استنباط احکام دینی، می­توان از این اصول پشتیبانی کرد و در راه طرح و تقویت نوعی جهان‌میهن‌گرایی اخلاقی گام برداشت.

کلیدواژه‌ها

مراجع

1.                  ابن منادى، احمد بن جعفر (1418ق)، الملاحم، قم، دارالسیره.
2.                  احمد بن حنبل (1416ق/1996م)، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرساله.
3.                  تاگور، رابیندرانات (1386)، خانه و جهان، ترجمه زهرا خانلری (کیا)، تهران، توس.
4.                  حر عاملی، محمد حسن (1422ق)، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، مؤسسه اعلمی.
5.                  حمیرى، عبد الله بن جعفر (‌1413ق)، قرب الاسناد، قم، مؤسسة آل البیت‰‌.
6.                  ذهبی، محمد بن احمد (1382ق/1963م)، میزان الاعتدال، بیروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر.
7.                  سید بن طاووس، علی بن موسی (بی‌تا)، الملاحم و الفتن فی ظهور القائم المنتظر، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
8.                  سیدرضی، محمد بن حسن، ؟؟؟؟؟، نهج‌البلاغه، ؟؟؟؟؟؟؟/
9.                  صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1395 ق)، کمال‌الدین، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب اسلامیه.
10.             طباطبائی، محمد حسین (1363)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
11.             طوسی، محمد بن حسن  (1364)، تهذیب الاحکام، چ چهارم، تهران، دارالکتب اسلامیه.
12.             ـــــــــــــــــــــــــــــ (1411ق)، کتاب الغیبة للحجة، قم، دارالمعارف الإسلامیه.
13.             کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران، دارالکتب اسلامیه.
14.             متقى هندى، علی بن حسام الدین (1412ق)، البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، بیروت، دارالصحابه للتراث بطنطا.
15.             مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید.
16.             ـــــــــــــــــــــــــــــ (1413ق)، الاختصاص، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفارى، و محمود محرمى زرندى، قم، المؤتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید.
17.             مقدسى شافعى، یوسف بن یحیی (1428ق)، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، تصحیح علی نظری منفرد و عبدالفتاح محمد حلو، قم، مسجد مقدس جمکران.
18.             میرموسوی، سیدعلی (1395)، بنیاد اندیشه سیاسی در اسلام از تکوین تا تدوین، قم، دانشگاه مفید.
19.             نعمانى، محمد بن ابراهیم (1387)، الغیبه، ترجمه محمد جواد غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
20.             ابراهیمی، رحیمه و رحمانی، علی (1396)، «بررسی مقایسه‌ای شأن و منزلت مالی در فقه و اخلاق اسلامی»، فصلنامه فقه و اصول، مشهد، دانشگاه فردوسی، سال چهل و نهم، ش2، شماره پیاپی 109، ص9-29.
21. Aljunied, Khairudin (2017), Muslim Cosmopolitanism: Southeast Asian Islam in Comparative Perspective, Edinburgh University Press.
22. Andrwem, Heywood (2004), Political Theory An Introduction,Third edition, Palgrave Macmillan.
23. Pogge , T.W.M. (‌2007), “Cosmopolitanism”, in: R. E. Goodin, P. Pettit and T.W.M.
24. Pogge (eds), (????), A Companion to Contemporary Political Philosophy, Oxford, Blackwell.
25. Taraborelly A. (2015), Contemporary cosmopolitanism, Trans by: IAN McGlivray, London, New York, Bloomsbury.
26. https://b2n.ir/q27922.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 20، شماره 78
تیر 1401
صفحه 7-36

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار