تأثیرات وجوه بصری و مفهومی آینه‌‌کاری حرم حضرت شاهچراغ بر آثار هنری معاصر (مطالعة موردی آثار منیر فرمانفرماییان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا

چکیده

در معماری ایرانی ـ اسلامی، بهره­گیری از هنر آینه­کاری به عنوان نوعی دیوارنگاری­ مبتنی بر جلوه‌های نور، دارای اعتبار ساختاری و معنایی خاصی است که آن را از سایر انواع دیوارنگاری متمایز می­گرداند. بارگاه حضرت احمدبن­موس ملقب به شاهچراغ، بنابر قرینة معنایی نام و کنیه­اش، یکی از بزرگ­ترین بناهایی است که از آینه­کاری در انحاء گوناگون بهره برده است. از آن­جا که شناخت بنیادین مصادیق هنر سنتی می­تواند خلأ هویتی هنر معاصر را تا اندازه­ای مرتفع سازد، مطالعات تطبیقی این دو حوزه را می­توان از ضروریات پژوهش­های معاصر برشمرد. منیر فرمانفرماییان یکی از شخصیت­های شاخص هنر معاصر ایران در عرصة بین­المللی، دارای جایگاهی منحصر به فرد است. مطالعات نشان می­دهند که هنرمند در آثارش، از ویژگی­های معنایی و صوری آینه­کاری حرم حضرت شاهچراغ ملهم گردیده است. تحقیق حاضر، به روش توصیفی­ ­ـ تحلیلی، جمع­آوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای و میدانی، و تجزیه و تحلیل داده­ها به شیوة استقرایی است. یافته­های پژوهش نشان می­دهند که در زمینة صوری، برخی از نقوش اصلی در آینه‌کاری حرم حضرت شاهچراغ مانند گره، مقرنس، قاب­بندی و نقشینه، در آثار فرمانفرماییان نیز ملحوظ شده است. در زمینة معنایی، ویژگی­های مشترکی هم­چون: تجزیة فرم، القای حرکت، هم­زمانی بصری و بازنمود واقعیت که از بنیادی­ترین دغدغه­ های هنر مدرن به حساب می­آید در هر دو ساحت هنری مورد مطالعه، با اهداف صوری و معنایی مشابه ظهور یافته­اند.

تازه های تحقیق

نتیجه

منیر فرمانفرماییان طبق اظهارات خود و با توجه به ویژگی­های خاص آثارش، مستقیماً تحت تأثیر هنر معماری سنتی ایرانی و مشخصاً آینه­کاری اماکن مقدسی هم­چون حرم حضرت شاهچراغ7 بوده و آن سرمشق را ضامن اصلی ارزش­های صوری و محتوایی آثارش قرار داده است. از سوی دیگر، او از جمله هنرمندان معاصر به شمار می­آید که حضوری پررنگ در اصلی­ترین جریانات هنر غربی داشته و با بسیاری از برجسته‌ترین سردمداران هنر قرن بیستم، روابطی صمیمانه و اثرگذار برقرار کرده است. او در آثارش از هم­نهادی و تلفیق هنر آینه­کاری با خاستگاه ایرانی ـ اسلامی و اندیشة فرم­گرای مدرنیستی اواسط قرن بیستم در اروپا و امریکا استفاده نموده است. به همین سبب آثارش حاوی ثبات سنت از یک­سو و تحول آگاهانة فضا، شکل و مادة هنری در بیان مدرن از سوی دیگر است. فرمانفرماییان در پیوندی که میان وجه سنتی آینه­کاری ایرانی با منظری حکمی و عرفانی و ویژگی­های هنر معاصر غربی برقرار کرد، توانست سلسله دریافت­های سنتی ایرانی ـ اسلامی خود را در قالب و بیانی معاصر به نحوی شایسته اتساع دهد.

وجوه اشتراک آینه­کاری بارگاه حضرت شاهچراغ7 و آثار فرمانفرماییان را در دو وجه تکنیکی و محتوایی می­توان دنبال نمود. در بخش تکنیکی ـ بنابه نمونه­های تصویری ارائه­شده، می­توان بهره­گیری از برخی از اصلی­ترین روش­های کاربست نقوش در تزیینات آینه­کاری­ حرم هم­چون: گره، مقرنس، قاب­بندی و نقشینه را در آثار فرمانفرماییان نیز مشاهده نمود. از لحاظ مفهومی نیز می­توان اذعان نمود که وی به برخی از اصلی­ترین پرسش­ها و چالش­هایی که در زمینه­هایی مانند هم­زمانی تصویر، القای مفهوم حرکت، اصالت موقعیت بیننده، تجزیه و تکثر فرم و چندجانبه­گرایی در تعریف فضا و... مطرح بود، با الهام از هنر آینه­کاری (برای نخستین بار به شیوه­ای مستقل از معماری) پاسخ داده است

کلیدواژه‌ها


  1.  

    1. اردلان، نادر و لاله بختیار، حس وحدت (سنت عرفانی در معماری اسلامی)، ترجمة حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک، 1379.
    2. اعوانی، غلامرضا، حکمت و هنر معنوی، تهران: انتشارات گروس، 1375.
    3. آرناسون، یورواردورهاروارد. تاریخ هنر مدرن، نقاشی، پیکرتراشی و معماری در قرن بیستم، ترجمة مصطفی اسلامیه، چاپ دوم، تهران: نشر آگه، 1383.
    4. بلخاری­قهی، حسن، مبانی عرفانی و معماری اسلامی، تهران: حوزه هنری سوره مهر، 1388.
    5. ــــــــــــــــــــــــ ، «تمثیل ظهور حق در مظاهر عددی و هندسی به روایت سیدحیدر آملی و تأثیر احتمالی آن بر هنر آینه­کاری ایرانی»، نشریة صفه، دورة 23 شمارة 2، تابستان 1392، ص5 ـ 18، 1392.
    6. بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی زبان و بیان، ترجمة مسعود رجب­نیا، تهران: سروش، 1365.
    7. پاکباز، رویین، دایرة­المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر، 1381.
    8. پوپ، آرتور آبراهام، معماری ایران پیروزی شکل و رنگ، ترجمة کرامت­الله افسر، انتشارات یساولی، تهران، 1365.
    9. پورزرین، رضا و جوانی، اصغر، «مطالعة تطبیقی نشانه­های بصری در آینه­کاری ایرانی و هنر فتوکلاژ» (مورد مطالعاتی فتوکلاژهای دیوید هاکنی)، نشریه هنرهای زیباـ هنرهای تجسمی، دورة 19، شمارة 4، زمستان 1393، ص81ـ92، 1393.
    10. خرمایی، محمدکریم، شیراز یادگار گذشتگان، با مقدمة محمدحسین همافر، شیراز: نشر تخت جمشید، 1380.
    11. سمسمار، محمدحسن، آینه­کاری در دایرة­المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: نشر مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1368.
    12. عین­القضات همدانی، تمهیدات، با مقدمه و تصحیح عفیف عسیران، تهران: انتشارات منوچهری، 1389.
    13. کیانی، محمدیوسف، تزیینات وابسته به معماری ایران دورة اسلامی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376.
    14. لرزاده، حسین، مهناز رئیس­زاده و حسین مفید، احیای هنرهای از یاد رفته، مبانی معماری سنتی در ایران، تهران: انتشارات مولی، 1374.
    15. موتمن، علی، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران: نشر آستان قدس، 1348.
    16. نجیب اوغلو، گل­رو، هندسه و تزیین در معماری اسلامی (طومار توپقاپی)، ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: نشر روزنه، 1379.
    17. نصر، سیدحسین. هنر و معنویت اسلامی، ترجمة رحیم قاسمیان، مقاله «اصل وحدت و معماری قدسی اسلامی»، تهران: نشر دفتر مطالعات دینی هنر، 1357.
    18. ویلسون، اوا، طرح­های اسلامی، ترجمة محمدرضا ریاضی، تهران: انتشارات سمت، 1377.
    19. هوشمندی، زارا، گزیدة آثار منیر شاهرودی ـ فرمانفرمائیان 1357‌ـ‌1387، تهران: نشر نظر، 1387.
    20. ــــــــــــــــــــــــ ، بانوی آینه­ها: خاطرات منیر شاهرودی فرمانفرماییان، ترجمة زیبا گنجی و پریسا سلیمان زاده، تهران: نشر مروارید، 1389.