نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج
چکیده
تازه های تحقیق
نتیجه
دوره صفوی، از جمله دورههای تاریخی ایران است که گفتمان سیاسی ـ اجتماعی شیعه به عنوان گفتمانی مهم در ساحت سیاسی و اجتماعی، حضور و نمود پررنگی داشت. علما و فقهای بزرگ شیعه در دورههای مختلف تاریخی به ویژه دوره مورد بحث، تلاشهای نظری و عملی زیادی برای صورتبندی گفتمان شیعه انجام دادند. علامه محمدباقر مجلسی، شیخالاسلام شاهسلیمان و شاهحسین، از علمای برجسته شیعه بود که با تلاشهای نظری و عملی، گفتمان شیعه، در حوزههای مختلف زیستجهان شیعه معرفی و صورتبندی نمود. وی با استفاده از ساختارهای فرصت سیاسی دوره دو پادشاه آخر صفوی، با ایفای نقش موقعیت سوژگی، در مقام رهبری دینی، گفتمان زندگی روزمره و نیز سیاستورزی شیعه در عصر غیبت را ترسیم کرد که ضمن توجه به الگوهای آرمانی شیعه، واقعیات زندگی شیعیان در دوره تاریخی صفویه را نیز در خود بازتاب میدهد.
صورتبندی گفتمان شیعه در آرای مجلسی، دارای سه لایه است: در لایه اول، علامه مرزهای گفتمان شیعه را با اغیار آن یعنی صوفیان، مسیحیان، زرتشتیان و اهلسنت ترسیم کرد. در لایه دوم، مجموعه گستردهای از احکام برای زندگی روزمره شیعیان در حوزههای خصوصی و عمومی تدوین نمود و از این رهگذر زیستجهان اجتماعی شیعیان را از تأثیر ارزشها و هنجارهای مرسوم سایر گروههای اجتماعی به ویژه صوفیان رها ساخت. در لایه سوم که از لحاظ اندیشه سیاسی اهمیت دارد، علامه به طرح اندیشهای همت گماشت که اقتدار سلطان اسلامپناه عادل را در حوزه عرفیات در عصر غیبت میپذیرد و تکلیف سیاسی شیعیان در مورد حکومتهای غیرمعصوم را مشخص میسازد. او مدل آرمانی حکومت شیعه را امامت میداند و با ترسیم وظایف شیعیان در عصر غیبت، انتظار و خودسازی برای حکومت جهانی را مهمترین کنش هر فرد شیعه در عصر غیبت میداند. علامه ضمن تفکیک امور به عرفی و شرعی، جواز اقتدار شاهان صفوی در حوزه عرفیات را از باب مصالح عامه شیعه پذیرفت. پادشاه در ادبیات سیاسی علامه، دارای بار معنایی نیمهمثبت است که واجد اعتبار مشروط و موقت در حوزه عرفی میشود. استدلال علامه برای حکم به جواز سلطنت در عرفیات نیز نه ساختاری، بلکه کارکردی و از باب مصالحی است که در حکومت پادشاهان وجود دارد. پادشاه از نظر او، تنها کسی است که اقتدار لازم را برای محافظت از دین و ناموس و جان و مال شیعیان دارد. بدون بودن در سایه حمایت و حکومت پادشاه، شیعه بیدفاع است و هر لحظه امکان دارد تا به دست اغیار و معاندان تاراج و نابود شود. نتیجه صورتبندی این گفتمان سه لایه، سامان زیست اجتماعی ـ سیاسی جامعه شیعی در سایه فرصتهای ساختار سیاسی است که همانطور که گفته شد، علامه مجلسی به مثابه کنشگر موقعیت سوژگی، به هژمونیک شدن آن در حوزههای خصوصی، عمومی و سیاسی کمک کرد.
کلیدواژهها
25. Adamson, F. (2008, March). Constructing the diaspora: diaspora identity politics and transnational social movements. In 49th Annual Conference of the International Studies Association, San Francisco, CA.
26. Laclau, E., & Mouffe, C. (2014). Hegemony and socialist strategy: Towards a radical democratic politics. Verso Trade.