گفتمان شیعه در آراء علامه مجلسی؛ ساختارهای فرصت سیاسی و موقعیت سوژگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه یاسوج

چکیده

علامه مجلسی (1037-1110ق)، یکی از دانشمندان برجسته شیعه است که در آراء او، نظام معنایی مشخصی برای سامان زندگی روزمره شیعه در دوره غیبت تدوین شده است. صورت‌بندی یک نظریه اجتماعی ـ سیاسی در جهت تشکل و سامان‌دهی جامعه شیعه در اندیشه وی اهمیت اساسی دارد. سؤال این است که علامه مجلسی این صورت‌بندی را برای شیعیان در عصر غیبت چگونه ترسیم کرد؟ این مقاله با استفاده از نظریه ساختار فرصت‌ سیاسی و تحلیل گفتمان، این فرضیه را آزمون می‌کند که علامه با استفاده از فرصت­های ساختار سیاسی در دوره دو پادشاه آخر صفوی یعنی شاه‌سلیمان و شاه‌حسین، دست به صورت‌بندی و تثبیت نظام گفتمانی شیعه زد. این گفتمان دارای سه لایه است: وی در لایه اول، اغیار گفتمانی شیعه را متمایز و بازنمایی می­نماید. در سطح دوم، فقه فردی و احکام ساحت زندگی خصوصی و عمومی شیعه را مطرح می‌سازد و در لایه سوم نیز فقه سیاسی و الگوی کنش سیاسی برای عصر غیبت را تئوریزه می‌کند.

تازه های تحقیق

 

نتیجه

دوره صفوی، از جمله دوره­های تاریخی ایران است که گفتمان سیاسی ـ اجتماعی شیعه به عنوان گفتمانی مهم در ساحت سیاسی و اجتماعی، حضور و نمود پررنگی داشت. علما و فقهای بزرگ شیعه در دوره­های مختلف تاریخی به ویژه دوره مورد بحث، تلاش­های نظری و عملی زیادی برای صورت­بندی گفتمان شیعه انجام دادند. علامه محمدباقر مجلسی، شیخ‌الاسلام شاه‌سلیمان و شاه‌حسین، از علمای برجسته شیعه بود که با تلاش­های نظری و عملی، گفتمان شیعه، در حوزه­های مختلف زیست­جهان شیعه معرفی و صورت­بندی نمود. وی با استفاده از ساختارهای فرصت سیاسی دوره دو پادشاه آخر صفوی، با ایفای نقش موقعیت سوژگی، در مقام رهبری دینی، گفتمان زندگی روزمره و نیز سیاست‌ورزی شیعه در عصر غیبت را ترسیم کرد که ضمن توجه به الگوهای آرمانی شیعه، واقعیات زندگی شیعیان در دوره تاریخی صفویه را نیز در خود بازتاب می­دهد.

صورت­بندی گفتمان شیعه در آرای مجلسی، دارای سه لایه است: در لایه اول، علامه مرزهای گفتمان شیعه را با اغیار آن یعنی صوفیان، مسیحیان، زرتشتیان و اهل­سنت ترسیم کرد. در لایه دوم، مجموعه گسترده‌ای از احکام برای زندگی روزمره شیعیان در حوزه‌های خصوصی و عمومی تدوین نمود و از این ره­گذر زیست­جهان اجتماعی شیعیان را از تأثیر ارزش‌ها و هنجارهای مرسوم سایر گروه‌های اجتماعی به ویژه صوفیان رها ساخت. در لایه سوم که از لحاظ اندیشه سیاسی اهمیت دارد، علامه به طرح اندیشه‌ای همت گماشت که اقتدار سلطان اسلام‌پناه عادل را در حوزه عرفیات در عصر غیبت می‌پذیرد و تکلیف سیاسی شیعیان در مورد حکومت‌های غیرمعصوم را مشخص می‌سازد. او مدل آرمانی حکومت شیعه را امامت می­داند و با ترسیم وظایف شیعیان در عصر غیبت، انتظار و خودسازی برای حکومت جهانی را مهم­ترین کنش هر فرد شیعه در عصر غیبت می­داند. علامه ضمن تفکیک امور به عرفی و شرعی، جواز اقتدار شاهان صفوی در حوزه عرفیات را از باب مصالح عامه شیعه پذیرفت. پادشاه در ادبیات سیاسی علامه، دارای بار معنایی نیمه­مثبت است که واجد اعتبار مشروط و موقت در حوزه عرفی می‌شود. استدلال علامه برای حکم به جواز سلطنت در عرفیات نیز نه ساختاری، بلکه کارکردی و از باب مصالحی است که در حکومت پادشاهان وجود دارد. پادشاه از نظر او، تنها کسی است که اقتدار لازم را برای محافظت از دین و ناموس و جان و مال شیعیان دارد. بدون بودن در سایه حمایت و حکومت پادشاه، شیعه بی‌دفاع است و هر لحظه امکان دارد تا به دست اغیار و معاندان تاراج و نابود شود. نتیجه صورت­بندی این گفتمان سه لایه، سامان زیست اجتماعی ـ سیاسی جامعه شیعی در سایه فرصت‌های ساختار سیاسی است که همان­طور که گفته شد، علامه مجلسی به مثابه کنش‌گر موقعیت سوژگی، به هژمونیک شدن آن در حوزه‌های خصوصی، عمومی و سیاسی کمک کرد.

کلیدواژه‌ها


  1.  

    1. پناهی، مهین علامه مجلسی و آثار فارسی او، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی، 1370.
    2. حسینی­زاده، سیدمحمدعلی، «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی». فصل­نامه علوم سیاسی، شماره 28، 1383.
    3. سیوری، راجرز، ایران عصر صفوی، تهران: نشر مرکز، 1378.
    4. فرهانی منفرد، مهدی، مهاجرت علمای شیعه از جبل­عامل به ایران در عصر صفوی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1377.
    5. فقهی‌زاده، عبدالهادی، علامه مجلسی و فهم حدیث، قم: بوستان کتاب، 1389.
    6. فیرحی، داوود، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران: نشر نی، 1392.
    7. قزوینی، ابوالحسن، فواید الصفویه: تاریخ سلاطین و امرای صفوی پس از سقوط صفویه، به کوشش مریم میراحمدی، تهران، 1367.
    8. طباطبایی فر، محسن، نظام سلطانی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه، تهران: نشر نی، 1384.
    9. طارمی، حسن، علامه مجلسی، تهران: طرح نو، 1389.
    10. کدیور، محسن، نظریه­های دولت در فقه شیعه، تهران: نشر نی، 1376.
    11. لارنس، لکهارت، انقراض سلسله صفویه، ترجمه اسماعیل دولت­شاهی، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344.
    12. لک­زایی، نجف، چالش­های سیاست دینی و نظم سلطانی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.
    13. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار: الجامعه لدرراخبارالائمةالاطهار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1403.
    14. ـــــــــــــــــــــــ ، بیست و پنج رساله فارسی، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1412.
    15. ـــــــــــــــــــــــ ، حق‌الیقین، تهران: انتشارات رشیدی، 1363.
    16. ـــــــــــــــــــــــ ، عقاید. تحقیق حسین درگاهی، ترجمه حمیدرضا آژیر، تهران: نشر زیتون، 1378.
    17. ـــــــــــــــــــــــ ، رجعت، به کوشش مرتضی جنتیان، اصفهان: کانون پژوهش، 1379.
    18. ـــــــــــــــــــــــ ، جلاء العیون: زندگانی چهارده معصوم، مشهد: انتشارات واسع، 1385.
    19. ـــــــــــــــــــــــ ، عین‌الحیات، ویراستار: کاظم عابدینی، اصفهان: نقش نگین، 1386.
    20. ـــــــــــــــــــــــ ، حلیه‌المتقین، تهیه و تنظیم محمد فربودی، قم: نشر پیام علمدار، 1388.
    21. نصیری، محمدابراهیم، دستور شهریاران، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
    22. نصیری، علی، علامه مجلسی و نقد دیدگاه‌های فلسفی، مجله علوم حدیث. شماره 26، 1381.
    23. نوری طبرسی، میرزاحسین، فیض قدسی: زندگینامه علامه محمدباقر مجلسی، ترجمه سیدجعفر نبوی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1374.
    24. وکیلی، هادی و قاسم قریب، «عرفان و تصوف در منظومه فکری علامه مجلسی». پژوهش­نامه عرفان، شماره 8، 1395.

    25. Adamson, F. (2008, March). Constructing the diaspora: diaspora identity politics and transnational social movements. In 49th Annual Conference of the International Studies Association, San Francisco, CA.

    26. Laclau, E., & Mouffe, C. (2014). Hegemony and socialist strategy: Towards a radical democratic politics. Verso Trade.