تفسیر و تحلیل نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

حکومت صفویه (907ـ 1135ق)، ویژگی­هایی­ دارد که آن را نسبت به ادوار پیشین تاریخ ایران متمایز می‌سازد. از جمله وجوه تمایزش، بُعد مذهبی است. اجرای آیین عزاداری عاشورا در دولت صفویان، از دغدغه‌های دیرینه و از عناصر اساسی هویت‌بخش و تمدن‌ساز در فرهنگ شیعه است؛ چندان‌که صفویان، ساخت اجتماعی ایران را با تأکید بر هویت مذهبی و ملی جدیدی تعریف کردند. این پژوهش، درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی، نقش آیین عزاداری عاشورا در فرایند تمدنی دولت شیعی صفویه را در چشم‌انداز حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه به‌عنوان زیربنایی برای دوره‌های بعد (قاجار و ...) بررسی و تحلیل نماید. مبتنی بر این رویکرد، پرسش اصلی پژوهش پیش­رو این است که آیین عزاداری عاشورا در عصر صفویه از چه ویژگی‌هایی برخوردار بوده و آیا توانسته خود را به عنوان یک کانون پیشرو و تمدن‌زا معرفی کند؟ نتیجه بررسی­ها، نشان می­دهد دولت صفویه با بهره­مندی از عناصری چون: رسمی کردن مذهب تشیع، استقلال و آزادی سیاسی حکومت، نفوذ اجتماعی روحانیان و گسترش آیین و شعایر شیعی و رسوخ آیین­های مذهبی در فرهنگ عمومی، به ­تدریج از کارکرد آیین عزاداری عاشورا در تمدن‌سازی، ایجاد انسجام و یک‌پارچگی در ایران آن ­زمان استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها


  1. آژند، یعقوب، قیام شیعی سربداران، تهران: گستره، 1385.
  2. آل­صاحب، عبدالعزیز، آثارُ الشّیعَة الامامیة، تهران: مجلس الشوری، 1342.
  3. اسپناقچی پاشازاده، محمدعارف، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام (تاریخ زندگانی و نبردهای شاه اسماعیل صفوی و شاه‌سلیم عثمانی)، به کوشش رسول جعفریان، قم: انتشارات دلیل، 1379.
  4. اسلامی، سیدحسن، «صور بنیانی حیات دینی و دورکیم»، پژوهشی اندیشه نوین دینی، ش3، ص167-194، 1384.
  5. اطهری، سیدحسین و لیلا دستغیب، «بازتاب نمادین نقد و نفی قدرت مستقر، در آیین و شعائر شیعه با تأکید بر دو دوره‌ صفویه و قاجاریه»، شیعه­شناسی، ش45، ص77-106، سال 1393.
  6. افوشته‌ای نطنزی، محمود‌بن‌هدایت‌الله، نقاوةالآثار، به‌اهتمام احسان اشراقی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350.
  7. امین­فروغی، مهدی، هنر مرثیه­خوانی، تهران: نیستان، 1380.
  8. اولئاریوس، آدام، سفرنامه (بخش ایران)، ترجمه احمد به‌پور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363.
  9. الیت، تی اس، درباره فرهنگ، ترجمه حمید شاهرخ، تهران: نشر مرکز، 1369.
  10. ایزدی، حسین، شکل­گیری و تحول مراسم مذهبی در عهد صفویه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1395.
  11. باقی، عمادالدین، جامعه‌شناسی قیام امام‌ حسین7 و‌ مردم‌ کوفه، تهران: نشر‌ نی، 1379.
  12. بشارتی، علی­محمد، تاریخ تحلیلی ایران بعد از اسلام، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، 1378.
  13. بنجامن، ساموئل گرین ویلز، ایران و ایرانیان، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران: جاویدان، 1363.
  14. بهار، مهری و نسیم کاهیرده، «تحول نقش واعظ و مداح در اجرای مناسک عاشورا (مطالعه موردی شهر دزفول)»، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ش16، ص1-24، سال 1388.
  15. بیتس، دانیل؛ پلاگ، فِرد، انسان­شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی، 1385.
  16. تاورنیه، ژان بایتست، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، تهران: سنایی، 1369.
  17. ترکمان، اسکندربیک، تاریخ عالم‌آرای عباسی، با اهتمام ایرج افشار، تهران: مؤسسه امیرکبیر، 1382.
  18. توسلی، غلامعباس، نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران: انتشارات‌ سمت، 1376.
  19. جعفری، علی­اکبر، «بررسی حجاب و نوع پوشش زنان زرتشتی در ایران عصر صفویه»، مجله تحقیقات فرهنگی ایران، ش15، ص23-44، 1390.
  20. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران تا قرن هفتم هجری، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.
  21. _________ ، منابع تاریخ اسلام، تهران: انتشارت انصاریان، 1376.
  22. _________ ، مقالات تاریخی، (دفتر 1، 4، 7 و 8)، قم: انتشارات دلیل، 1379.
  23. _________ ، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379.
  24. چلووسکی، پترجی، تعزیه نیایش و نمایش در ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
  25. حسام­مظاهری، محسن، رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیأت‌های مذهبی در ایران: با تأکید بر دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1390.
  26. دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شجاع‌الدین شفا، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1370.
  27. دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1382.
  28. دورکیم، امیل، صور بنیانی حیات دینی، ترجمه باقر پرهام، تهران: نشر مرکز، 1383.
  29. رجب‌زاده، احمد، «تحلیلی ساختی از چرخه‌های توسعه و انقطاع تمدن اسلامی (بررسی موردی عصر صفوی)»، نامه پژوهش فرهنگی، ش4، ص49-90، سال 1376.
  30. رنجبر، محمدعلی، مراسم مذهبی در ایران عصر صفوی، شیراز: کوشامهر، 1389.
  31. روملو، حسن، احسن‌التواریخ، تصحیح و تحشیه عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر، 1382.
  32. زارعیان، مریم، «مناسبات روحانیان با دولت در عصر صفوی»، جامعه­شناسی تاریخی، دوره4، ش2، ص87-116، سال 1391.
  33. زرین­کوب، عبدالحسین، نه شرقی، نه غربی، انسانی، تهران: امیرکبیر. 1356.
  34. زندیه، حسن و دیگران، «پیامدهای برگزاری آیین­های مذهبی شیعه در دوره صفویه»، فصل‌نامه پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، ش13، ص37-56، سال 1392.
  35. شجاعی، هادی، «ظرفیت­های فرهنگ سیاسی تشیع در آفرینش تمدن نوین اسلامی»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش1، ص71ـ100، 1395.
  36. شجاعی‌زند، علیرضا، مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین، تهران: بنیان، 1376.
  37. ­­­­­­_________ ، دین، جامعه و عرفی شدن، تهران: نشر مرکز، 1380.
  38. صفا، ذبیح­الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس، 1378.
  39. صفت‌گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا، 1381.
  40. _________ ، فراز و فرود صفویان، تهران: کانون اندیشه جوان، 1388.
  41. ضیایی، سیدعبدالحمید، نگرشی انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا (با تأکید بر ادبیات منظوم)، تهران: انتشارات نقد و فرهنگ، 1381.
  42. عباداللهی، حمید، «ضرورت­های ساختاری مدیریت سیاسی سرزمین و شکل­بندی اجتماعی ایران عصر صفوی»، جامعه­شناسی ایران، ش 27، ص5ـ33، سال 1385.
  43. عناصری، جابر، سلطان کربلا، تهران: زرین و سیمین، 1381.
  44. فروغی­ابری، اصغر، «کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذهب شیعه در زمان صفویه»، فصل‌نامه مشکوه، ش 81، سال 1382.
  45. _________ ، ایرانیان و عزاداری عاشورا مراسم سوگواری در گذر تاریخ، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1388.
  46. فیاض، ابراهیم و جبار رحمانی، «مناسک عزاداری و گفتمان کربلا در دین ورزی اقشار فرودست شهری»، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ش6، ص57ـ79، سال 1385.
  47. فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو، 1363.
  48. کاهیرده، نسیم و مهری بهار، «تحلیل گونه­های گفتمانی متأثر از محتوای مناسک عاشورا از (خلال تحلیل گفتمان نشریات مرتبط با موضوع عاشورا)»، پژوهش جوانان، فرهنگ و جامعه، ش 5، ص157ـ174، سال 1389.
  49. کدیور، جمیله، تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران: طرح نو، 1379.
  50. ربانی خوراسگانی و زهراسادات کشاورز، «آسیب­شناسی مناسک دینی جوانان اصفهان با تأکید بر قمه­زنی»، پژوهش‌نامه جامعه­شناسی جوانان، ش2، ص83ـ104، سال 1390.
  51. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی، 1363.
  52. کیوی، ریمون و لوک وان کامپنهود، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: توتیا، 1384.
  53. گیدنز، آنتونی، جامعه­شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، 1376.
  54. متولی، عبدالله، «صفویه و الگوها و نمادهای تبلیغات مذهبی در ساختار حکومتی­اش»، فصل‌نامه شیعه­شناسی، ش40، ص171ـ202، سال 1391.
  55. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الطبع و النشر، 1410ق.
  56. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم: معروف، 1381.
  57. مرعشی صفوی، میرزامحمدخلیل، مجمع التواریخ (در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال 1207ق)، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابخانه طهوری و کتابخانه سنایی، 1363.
  58. منشی، اسکندبیگ، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1382.
  59. مؤدب، سیدرضا و امان‌الله فصیحی، «سنت الهی در تغییرات اجتماعی از دیدگاه مفسران شیعه»، فصلنامه شیعه‌شناسی، قم: سال پنجم، ش 18، ص143ـ190، سال 1386.
  60. میراحمدی، مریم، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران: امیرکبیر، 1363.
  61. لمبتون، آن.کی.اس، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سیدعباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، تهران: عروج، 1374.
  62. ناجی، محمدیوسف، رساله در پادشاهی صفوی، به کوشش رسول جعفریان و فرشته کوشکی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1387.
  63. نجف­زاده، مهدی، «صورت‌بندی مذهبی-سیاسی جامعه ایرانی در عصر صفویه»، سیاست، ش 1، ص337ـ354، سال 1389.
  64. نصرآبادی، میرزا محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، با تصحیح و مقابله وحید دستگردی، تهران: کتاب‌فروشی فروغی، 1361.
  65. نصیری، محمدابراهیم‌بن‌زین­العابدین، دستور شهریاران (سال­های 1105 تا 1110 شاه سلطان حسین صفوی)، تصحیح محمدنادر نصیری‌مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
  66. وحیدقزوینی، محمدطاهر، عباس­نامه: شرح زندگانی 22 ساله شاه‌عباس ثانی (1052-1073ق)، تصحیح و تحشیه ابراهیم دهگان، اراک: کتاب‌فروشی داودی، 1383.
  67. ولاهوس، اولیویا، درآمدی بر انسان‌شناسی، ترجمه سعید یوسف، تهران: مرکز نشر سپهر، 1357.
  68. هراتی، محمدجواد و هم‌کاران، «عاشورا و تحولات اجتماعی ایران عصر انقلاب اسلامی»، پژوهش‌های انقلاب اسلامی، ش2، ص199ـ220، سال 1391.
  69. همیلتون، ملکم، جامعه­شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: تبیان، 1377.
  70. هینتس، والتر، شاه‌اسماعیل دوم صفوی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: علمی فرهنگی، 1371.

71. Calmard, Jean (1996), “Shiei Ritual and Power” in: Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. Edited by Charles Melville. London and New York: IB Tauris and Co.

72. Greil, Arthur. L. and Thomas Robins (1994), “Exploring the Boundries of the Sacred” Religion and Social Order, Vol. 38, No. 4. pp: 1-23.