نقش عملکرد حلقه فکری محقق اردبیلی در پیدایش اخباری گری در تشیع (بررسی عملکرد پیروان مکتب وثوق سندی و پیامدهای آن)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ولی‌عصر (عج) رفسنجان، کرمان

2 بخش علوم قرآن و فقه دانشگاه شیراز

چکیده

زمانی که علامه حلی نظریه «حجیت اخبار آحاد» را برگزید، مبنای ارزیابی حدیث را معیارهای سندی و اوصاف راوی قرار داد و بدین‌سان مشروعیت روایت بر شرایط راوی متمرکز شد؛ اما اینگونه نبود که وی قراین پذیرش روایت (به ویژه شهرت عملی) را کنار بگذارد. وی از قراین پذیرش روایت غفلت نکرد؛ اما پذیرش قراین در بین عالمان بعد از وی روز به روز کمرنگ‌تر شد، به ویژه در فقاهت محقق اردبیلی و شاگردانش. حلقه فکری محقق اردبیلی نسبت به نظریه «انجبار» رویکردی انتقادی داشت و از سوی دیگر، با اشتراط ایمان در پذیرش روایت راوی، حجیت را در «صحیح» و بلکه «صحیح اعلایی» منحصر کردند. این سختگیری در پذیرش روایات، زمینه تقویت جنبه­های عقلی فقاهت حلقه فکری محقق اردبیلی و گسترش تمسک بر عمومات و اطلاقات آیات الاحکام و سنت قطعی و استخراج فتوا بر اساس آنها را فراهم کرد. در چنین فضایی کاملاً طبیعی است که با کنارگذاشتن بخش اعظم روایات، برخی نتایج این رویکرد را برنتابند و در برابر این رویکرد قیام کنند و این‌گونه مکتب «حله» خود زمینه زوال خود و ظهور مکتب «اخباری‌گری» را فراهم کرد.

تازه های تحقیق

1. وقتی علامه حلی مبنای ارزیابی حدیث را معیارهای سندی قرار داد، مشروعیت خبر بیش از پیش بر شرایط راوی متمرکز شد، اما وی از قراین پذیرش روایت غفلت نکرد. اما پذیرش قراین در بین عالمان بعد از وی روز به روز کمرنگ‌تر شد، به ویژه در فقاهت محقق اردبیلی و شاگردانش.

2. محقق اردبیلی و شاگردانش نسبت به نظریه «انجبار» رویکردی انتقادی داشتند و با اشتراط ایمان در پذیرش روایت راوی، حجیت را منحصر در «صحیح» و بلکه «صحیح اعلایی» می­­دانستند.

3. تنگ­شدن دایره حجیت اخبار موجب تقویت جنبه­های عقلی فقاهت حلقه فکری محقق اردبیلی از یک‌سو و گسترش تکیه بر عمومات و اطلاقات آیات الاحکام یا سنت قطعی و استخراج فتوا بر اساس آنها از سوی دیگر شد. 

4. ثمره الگوی پذیرش روایاتی که از جانب حلقه فکری محقق اردبیلی مطرح گردید این بود که بخش اعظم روایات کنار گذاشته شد و بدین‌سان اخباری­ها نتایج این رویکرد را برنتافتند و در برابر این رویکرد قیام کردند و قول به قطعی­الصدور قلمداد کردن روایات جوامع روایی متقدمان را پذیرفتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.                  ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1407ق)، المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، النشر الإسلامی.
2.                  ـــــــــــــــــــــــ (1410ق)، المقتصر من شرح المختصر، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه.
3.                  اردبیلی، احمد بن محمد (محقق اردبیلی) (1413ق)، رسالتان فی الخراج، قم، النشر الإسلامی.
4.                  ـــــــــــــــــــــــ (1414ق)، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران، المکتبة المرتضویه.
5.                  ـــــــــــــــــــــــ (بی­تا)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، النشر الإسلامی.
6.                  استرآبادی، ملامحمدامین و عاملی، سید نورالدین (1424ق)، الفوائد المدنیة و الشواهد المکیه، قم، النشر الإسلامی.
7.                  امین، سیدمحسن (1406)، أعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
8.                  بحرانی، یوسف بن احمد (محدث بحرانی) (1429ق)، لؤلؤة البحرین فی الإجازات و تراجم رجال الحدیث، بحرین، مکتبة فخراوی.
9.                  ـــــــــــــــــــــــ (بی­تا)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره، قم، النشر الإسلامی.
10.             بهبهانى، محمدباقر بن محمداکمل (وحید بهبهانی) (1415ق)، الفوائد الحائریه، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
11.             ـــــــــــــــــــــــ (1416ق)، الرسائل الأصولیه، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبانی.
12.             ـــــــــــــــــــــــ (1417ق)، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة العلّامه المجدد الوحید البهبهانی.
13.             تبریزى، موسى بن جعفر (1369)، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم، کتابفروشى کتبى نجفى.
14.             تنکابنی، محمد بن سلیمان (1380)، قصص العلماء، قم، حضور.
15.             حب الله، حیدر (2006)، نظریة السنّة فی الفکر الامامی الشیعی (التکون و الصیروره)، بیروت، الانتشار العربی.
16.             حسینی استرآبادی، محمّدباقر (میرداماد) (1422ق)، الرواشح السماویه، قم، دارالحدیث.
17.             حلّی، جعفر بن حسن (محقق حلّی) (1403ق)، معارج الأصول، قم، آل البیت‰.
18.             حلّی، حسن بن یوسف اسدی (علّامه حلّی) (1414ق)، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه.
19.             ـــــــــــــــــــــــ (1425ق)، نهایة الوصول الى علم الأصول، قم،‏ الامام الصادق7.
20.             خوانساری، حسین بن جمال­الدین (محقق خوانساری) (بی­تا)، مشارق الشموس فی شرح الدروس، قم، آل البیت‰.
21.             ربّانی، محمدحسن (1390)، فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، تهران، چاپ و نشر بین الملل.
22.             سبزواری، ملامحمدباقر (محقق سبزواری) (بی­تا)، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، قم،
آل البیت‰.
23.             سیوری حلی، مقداد بن عبداللَّه (فاضل مقداد) (1404ق)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، مکتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی.
24.             عاملی، حسن بن زین­الدین (1362)، منتقى الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، قم، النشر الإسلامی.
25.             ـــــــــــــــــــــــ (1417ق)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین (المقدمة فی اصول الفقه)، قم، النشر الإسلامی.
26.             ـــــــــــــــــــــــ (1418ق)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین (قسم الفقه)، قم، الفقه، قم.
27.             عاملی، زین­الدین بن نورالدین (شهیدثانی) (1408ق)، الرعایة فی علم الدرایة، قم، مکتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی.
28.             ـــــــــــــــــــــــ (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، المعارف الإسلامیه.
29.             ـــــــــــــــــــــــ (1422ق)، روض الجنان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، بوستان کتاب.
30.             عاملی، سیدمحمد بن علی (1410ق)، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، آل البیت‰، قم.
31.             ـــــــــــــــــــــــ (1412ق)، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام (فی تتمیم مجمع الفائدة و البرهان)، قم، النشر الإسلامی.
32.             عاملی، محمد بن حسین (شیخ بهائی) (بی­تا)، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین، قم، بصیرتی.
33.             عاملی، محمد بن مکی (شهیداول) (1414ق)، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیه.
34.             ـــــــــــــــــــــــ (1419ق)، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعه، قم، آل البیت‰.
35.             علوی عاملی، سیداحمد بن زین­العابدین (بی­تا)، مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار، بی­جا، بی­نا.
36.             کرکی، علی بن حسین (محقق کرکی) (1408ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، آل البیت‰.
37.             گیلانی، ابوالقاسم بن محمدحسن (میرزای قمی) (1430ق)، القوانین المحکمة فی الأصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه.
38.             مصطفوی فرد، حامد و سیدکاظم طباطبایی پور و غلامرضا رئیسیان (1397)، «حاکمیت پارادایم عدم حجیت اخبار آحاد بر گفتمان فقهای شیعی سده 5-7»، فقه و اصول، ش113، تابستان، 135-159.
39.             مکارم شیرازى، ناصر (1427ق)، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، امام علی بن ابی‌طالب7.
40.             نائینى، محمدحسین (1376)، فوائد الاُصول، قم، جامعه مدرسین.
41.             نجفی اصفهانى، محمدتقى بن عبدالرحیم (ایوان کیفی) (1429ق)، هدایة المسترشدین، قم، النشر الاسلامی.
42.             نجفی، محمدحسن (1367)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
43.             نخبة من الرواة (1405ق)، الأصول الستة عشر، قم، دارالشبستری.
44.             نراقى، احمد بن محمدمهدى (فاضل نراقی) (1375)، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
45.             نوری طبرسی، میرزاحسین بن محمدتقی (1416ق)، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، آل البیت‰.
46.             هاشمی شاهرودى، سیدمحمود (1381)، «مکتب فقهی اهل بیت‰»، فقه اهل بیت، ش32، زمستان.
47.             ـــــــــــــــــــــــ (1426ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت‰، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت‰.