نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
2 کارشناس ارشد تاریخ گرایش اسناد‌و‌مدارک‌آرشیوی و نسخه‌شناسی، دانشگاه‌تهران، تهران، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
با توجه به اسناد وقف‌نامه‌های بررسی‌شده در این پژوهش، تقریباً تمام وقف‌نامه‌ها مختص اراضی مزروعی، مغازه، منزل یا زمین و در سه نمونه هم کتاب قرآن و کتابخانه و یک نمونه نیز آسیاب است.
در سال‌های اولیه دوره قاجار به ندرت وقف‌نامه‌ای از بانوان به چشم می‌خورد. بیشتر وقف‌نامه‌ها مربوط به دوره حکومت احمدشاه قاجار است. فراوانی وقف بانوان در دهه‌های اول حکومت قاجار کمتر از دهه‌های بعد است. فراوانی اسناد در سال‌های1300 تا 1320ق و در سال‌های بین 1326 تا 1328ق بیشتر است که علت آن این است که هرچه به دوره معاصر نزدیک‌تر می‌شویم، اسناد بیشتری موجودند.
در بیشتر وقف‌نامه‌ها، موقوفات مختص عزاداری حضرت سیدالشهداء7 است و تعدادی دیگر مربوط به عزاداری همراه با سایر خیرات و مبرات. همچنین تأکید شده است عزاداری در همان مکان وقفی انجام شود. در متن بیشتر وقف‌نامه‌هایی که عزاداری سیدالشهداء7 محل مصرف موقوفات تعیین شده، تأکید گردیده که عزاداری باید در دهه اول محرم باشد. در بیشتر وقف‌نامه‌ها شکل مصرف به‌صورت روضه‌خوانی آمده که با توجه به متن وقف‌نامه، منظور همان عزاداری سیدالشهداء7 بوده است.
با توجه به اینکه بیشتر واقفان در سطح متوسط جامعه دوره قاجار هستند، موقوفات آنها از نظر کمیت چشمگیر نیست؛ اما کیفیت مصرف آنها (عزاداری امام‌‌حسین7، تلاوت قرآن و مانند آن) نشان از اعتقادات عمیق مذهبی آنان دارد. از این موضوع می‌توان به این نتیجه دست یافت که از جمله موارد مهمی که یاد و خاطره حماسه‌عاشورا را نگه داشته، همین وقف‌نامه‌های مذهبی - فرهنگی است و این خود نشان‌دهنده رواج بیشتر مذهب تشیع در آن دوران است. در بعضی از وقف‌نامه‌ها عبارت «روضه‌خوانی» آمده که آشکارا نحوه مصرف وقف را نشان می‌دهد و شامل پرداخت دستمزد روضه‌خوان‌ها، فراهم‌آوردن قهوه، آب و غذای رایگان برای جمعیت شرکت‌کننده بود. سفارش دیگرْ کمک به فقرا و زوار، هزینه تحصیل و زندگی طلاب علوم دینی و تعمیر مساجد است.
وقف اموال به دست بانوان نشان‌دهنده آن است که در جامعه اسلامی، زنان همچون مردان از تمام حقوق و مالکیت برخوردار بودند. آنها خود را از جامعه جدا نمی‌دانستند و در امور عام‌المنفعه مشارکت فعال داشتند. زنان در زمینه خیرات و مبرات، با وقف اموال خود یا ارثیه و یا مهریه‌ای که به دستشان رسیده، ایفای نقش کرده‌اند.
در خصوص انگیزه‌های واقعی واقفان مرد و زن نمی‌توان بحث کرد. در هر دو نمونه واقفان زن و مرد، انگیزه کسب ثواب اخروی تا کسب اعتبار دنیوی می‌تواند وجود داشته باشد. اما آنچه مسلّم است آنان برای موضوعات متفاوتی وقف کرده‌اند. گرایش‌های فکری هر دوره تاریخی، هم در نوع و کارکرد بناهای وقفی و هم شروط واقفان تأثیرگذار بوده است.
هدف واقفان از وقف بیشتر حفظ املاک از تعرض دولتیان و یا جلوگیری از تجزیه و فروش آنها و همچنین پیشگیری از بروز اختلاف بین اولاد بوده و با اختصاص سهم ناچیزی به عزاداری ائمه اطهار، تنها مقصد کسب وجهه مطلوب مذهبی برای خود داشته‌اند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
)