بررسی رویکرد صفویان در افزودن شهادت ثالثه به اذان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 تاریخ، ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ- دانشکده ادبات و علوم انسانی- دانشگاه اصفهان

چکیده

پس از رحلت حضرت رسول9 بین اهل سنت و شیعیان در خصوص کیفیت تشریع و فصول اذان اختلاف نظر به وجود آمد. شاه اسماعیل صفوی با جلوس بر تخت سلطنت دو فصل «شهادت ثالثه» و «حی علی خیر العمل» را بر اذان افزود. این مقاله کوشیده است عملکرد صفویان را در این زمینه بررسی نماید. سؤالی که این مقاله در پی پاسخ به آن است درباره چرایی تأکید سلاطین صفوی بر ذکر «شهادت ثالثه» در اذان است. برای یافتن جواب این سؤال، متون تاریخی دست اول و مطالعات جدید در این زمینه با روش «تحلیلی - توصیفی» مطالعه گردید. هدف آن است که در یک مطالعه تاریخی مستند روشن گردد که افزوده شدن مجدد شهادت ثالثه به اذان در دوره­ی صفویه به سبب پایبندی به آموزه­های نبوی در عصر تشریع یا آموزه­های شیعی در عصر حضور اهل‌بیت‰ نبوده، بلکه متأثر از شرایط اجتماعی و فضای سیاسی جدید بر اذان افزوده شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می­دهد که صفویان به منظور هویت­بخشی مذهبی به ایرانیان در مواجهه با امپراتوری عثمانی، کسب مشروعیت بیشتر، رقابت مذهبی با امپراتوری عثمانی و تسهیل در فرایند رسمی کردن مذهب تشیع، جدیت فراوانی برای ذکر شهادت ثالثه در اذان از خود نشان دادند.

تازه های تحقیق

شاه اسماعیل صفوی پس از رسیدن به سلطنت، دو فصل «أشهد أنّ علیاً ولی الله» و «حی علی خیر العمل» را بر اذان افزود. فصل «حی علی خیر العمل» بی تردید جزء فصول اذان در عصر تشریع بوده، و حال آنکه شهادت ثالثه در عصر تشریع جزء فصول اذان نبوده است. از برخورد فقیهان امامیه با مسئله شهادت ثالثه برمی­آید که شهادت ثالثه تا قبل از دوره صفویه امر عمومی و رایجی نزد شیعیان نبوده و شیعه به هیچ وجه به روایات شاذ یا جعلی توجه نکرده است.

اگرچه از دوره صفویه به بعد فقهای امامی کوشیدند به کمک آموزه­های شیعی، ذکر شهادت ثالثه را در اذان توجیه شرعی و استحباب آن را تبیین نمایند، اما رواج شهادت ثالثه اذان در بین ایرانیان عصر صفوی، بیش از آنکه نتیجه­ حکم فقهی علمای امامی این عصر باشد، نتیجه تدابیر سیاسی سلاطین صفوی بود. بعضی از مهم­ترین دلایل تأکید سلاطین صفوی بر ذکر و رواج شهادت ثالثه در اذان عبارت است از:

یک. عنصر شعاری و هویت­بخش بودن برای اذان: صفویه جنبه هویت­بخشی مذهبی اذان را نیز در جهت تحکیم ارکان حکومت نوین خود به کار گرفتند. صفویان با ضروری ساختن ذکر شهادت ثالثه در اذان، بین مذهب رسمی قلمرو خود و مذهب رسمی قلمرو امپراتوری عثمانی تفکیک به وجود آورند و در جهان اسلام برای پیروان خود هویت و شخصیت مذهبی متمایز از دیگر مسلمانان تعریف کردند.

دوم. مشروعیت‌طلبی صفویان: سلاطین صفوی برای استحکام ارکان دولت خود نیازمند نوعی قدرت بر اساس مذهب تشیع بودند. شهادت ثالثه به مثابه یکی از عوامل مهم مشروعیت­ساز دینی می­توانست مشروعیت دینی صفویان را تأمین نموده، ارکان حکومت آنان را استوارتر سازد؛ زیرا مشروعیت دینی نزد ایرانیان مسلمان، نه تنها یکی از اقسام مشروعیت سیاسی بود، بلکه مهم‌ترین نوع مشروعیت تلقی می­شد.

سوم. رقابت مذهبی صفویان با امپراتوری عثمانی: صفویان برای آنکه توان خود را در رقابت مذهبی با امپراتوری عثمانی حفظ نموده، آن را افزایش دهند، بر اساس مذهب و شعارهای شیعی به تهییج و تحریک غیرت­ دینی ایرانیان پرداختند. یکی از گونه­های تحریک و تهییج غیرت دینی ایرانیان برای رقابت مذهبی با امپراتوری عثمانی، ضم شهادت ثالثه در اذان بود.

چهار. کمک به تسریع و تسهیل فرایند رسمی شدن مذهب شیعه در ایران: صفویان کوشیدند با بهره‌مندی از جنبه هویت‌بخشی و شعاری شهادت ثالثه در اذان، فرایند رسمی شدن تشیع را سهولت بخشند. زیرا به میزانی که بر پیروان مذهب تشیع - که صفویان آن را مذهب رسمی اعلام کرده بودند - افزوده می­گشت، بر نفوذ معنوی صفویان در بین ایرانیان اضافه می­شد، و این نفوذ معنوی برای حکومت صفویه قدرت‌آور بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.                  ابن اثیر، مجدالدین مبارک بن محمد جزری (1367)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق محمود محمد الطناحی و طاهر احمد الزاوی، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
2.                  ابن انس، مالک (1417ق)، الموطّأ، روایة یحیی بن یحیی الأندلسی، تحقیق بشار عوّاد معروف، ط. الثانیه، بیروت، دارالغرب الإسلامی.
3.                  ابن بزاز، درویش توکلی بن اسماعیل (1376)، صفوة الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد، چ دوم، تهران، زریاب.
4.                  ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1376)، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمد علی موحد، تهران، سپهر نقش.
5.                  ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1407ق)، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، تصحیح محب­الدین خطیب، ترقیم محمد فواد عبدالباقی، راجعه قص محب­الدین الخطیب، القاهره، دار الریان للتراث.
6.                  ـــــــــــــــــــــــ (1427ق)، سبل السلام شرح بلوغ المرام، تصنیف محمد بن اسماعیل صنعانی، تعلیق محمد ناصرالدین الألبانی، الریاض، مکتبة المعارف.
7.                  ابن حزم، على بن احمد (بی­تا)، المحلى بالآثار، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دارالجیل. 
8.                  ابن قدامه، عبدالله بن احمد (1417ق)، المغنی، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی و عبدالفتاح محمد الحلو، ط. الثالثه، الریاض، دارعالم الکتب.
9.                  ابو داود، سلیمان بن أشعث ازدی (1430ق)، سنن ابی داود، تحقیق شعیب الأرنؤوط و محمد کامل قره بللی، دمشق، دارالرسالة العالمیة.
10.             ابو معاش، سعید (1431ق)، الأذان عند الشیعه، قم، مؤسسة السیدة معصومة علیها السلام.
11.             اسپناقچی پاشازاده، محمد عارف (1379)، انقلاب الإسلام بین الخواص و العوام (زندگانی و نبردهای شاه اسماعیل صفوی و شاه سلیم عثمانیه)، قم، دلیل. 
12.             اعظمی واقفی، سید حسین (1374)، میراث فرهنگی نطنز، بی­جا، انجمن میراث فرهنگی نطنز.
13.             افندی اصفهانی، میرزا عبدالله (1379)، «تحفه فیروزیه»: کتاب صفویه در عرصه­ی دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
14.             افوشته­ای ­نطنزی، محمود بن هدایت­الله (۱۳۵۰)، نقاوة ­الآثار فی ذکر الأخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
15.             اولئاریوس، آدام (1385)، سفرنامه آدام اولئاریوس: ایران عصرصفوی ازنگاه یک آلمانی، ترجمه احمد بهپور، تهران، ابتکار نو.
16.             بحرانی، یوسف بن احمد (بی­تا)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره، تحقیق محمد تقی الإیروانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
17.             براون، ادوارد (1369)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه بهرام مقدادی، تهران، مروارید. 
18.             بندیکس، راینهارد (1382)، سیمای فکری ماکس وبر، ترجمه محمود رامبد، تهران، هرمس.
19.             بنی اسدی، علی (1374)، سیمای استان سمنان، سمنان، استانداری سمنان.
20.             بی­نام (1363)، عالم آرای صفوی، به کوشش یدالله شکری، تهران، اطلاعات.
21.             بی­نام (1364)، جهان­گشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، مقدمه و پیوست­ها دکتر الله دتا مضطر، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
22.             بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین (1424ق)، السنن الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، منشورات محمد علی بیضون / دارالکتب العلمیه.
23.             پارسادوست، منوچهر (1377)، شاه تهماسب اول، تهران، شرکت سهامی انتشار.
24.             پاسدرماجیان، هراند (1366)، تاریخ ارمنستان، ترجمه محمد قاضی، تهران، تاریخ ایران.
25.             پرغو، محمد علی و غلامزاده، صدیقه (1394)، «عزاداری محرم در عهد صفوی: یک بررسی آسیب­شناختی»، قم، فصلنامه علمی - پژوهشی تاریخ اسلام، دانشگاه باقر العلوم، دوره 16، ش، ص35-69.
26.             پورگشتال، هامر (1367)، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی­آبادی، تهران، زرین.
27.             تاورنیه، ژان باتیست (1383)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران، نیلوفر.
28.             ترکمان، اسکندربیگ (۱۳۸۲)، تاریخ عالم آرای عباسی، تحقیق ایرج افشار، چ سوم، تهران، امیرکبیر.
29.             توفیق، سعید (1398)، «تبیین همگرایی عملکرد سیاسی اجتماعی شریف مرتضی با سیره وفاق­گرایانه شیخ مفید»، قم، فصلنامه علمی -پژوهشی شیعه‌شناسی، ش66، ص123-156.
30.             جرجانی، سید شریف‌علی بن محمد (بی­تا)، معجم التعریفات، تحقیق محمد صدیق المنشاوی، القاهره، دارالفضیله.
31.             جعفریان، رسول (1379)، صفویه در عرصه­ی دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
32.             ـــــــــــــــــــــــ (1388)، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، چ چهارم، تهران، نشر علم.
33.             جنابدی، میرزابیگ (1378)، روضة الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
34.             حسینی قزوینی، یحیی بن عبداللطیف (1315)، لب التواریخ، تهران، مؤسسه خاور.
35.             حسینی قمی، قاضی احمد بن شرف­الدین (1359)، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران.
36.             حسینی، سید حمید (1388)، «عوامل فرهنگی مذهبی تنش بین صفویه و عثمانی»، فصلنامه سخن تاریخ، ش5، قم، جامعة المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی امام خمینی.
37.             حکیم الهی، عبدالمجید (1395)، «شهادت ثالثه، از بدعت تا وجوب»، مشهد، فصلنامه علمی - پژوهشی فقه و تاریخ تمدّن، دانشگاه آزاد اسلامی، ش48، ص135-164.
38.             حلی، جعفر بن حسن (محقق حلی) (1412ق)، نکت النهایه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
39.             حلی، حسن بن یوسف (1414)، تذکرة الفقهاء، تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
40.             خازن، علاء­الدین علی بن محمد (1425ق)، تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، تصحیح عبدالسلام محمد علی شاهین، بیروت، دار الکتب العلمیه.
41.             خواندمیر، امیرمحمود بن غیاث­الدین حسینی (1372)، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
42.             خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین حسینی (1380)، تاریخ حبیب السیر فی أخبار افراد البشر، مقدمه جلال­الدین همائی، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، چ چهارم، بی­جا، خیام.
43.             دانیالی، محمدجواد و دوست‌محمدی، حسن (1397)، «بررسی فقهی شهادت ثالثه با تمرکز بر جنبه شعاری آن»، قم، فصلنامه علمی - پژوهشی فقه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ش4، ص149-172.
44.             دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامه، ترجمه شعاع الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی.
45.             رحیم­پور ازغدی، طاهره و آزاد، علی­رضا (1398)، «عوامل گسترش هژمونی شیعه در عصر صفویه»، قم، فصلنامه علمی - پژوهشی تاریخ اسلام، دانشگاه باقر العلوم، دوره 20، ش78، ص225-258.
46.             روملو، حسن بیگ (1357)، أحسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، بابک.
47.             سانسون، وپ (1346)، سفرنامه سانسون وضع کشور شاهنشاهی ایران درزمان شاه سلیمان صفوی، ترجمه تقی تفضلی، تهران، ابن سینا.
48.             سایکس، سرپرسی (بی­تا)، تاریخ ایران، ترجمه محمد تقی فخر داغی گیلانی، تهران، علمی.
49.             سبحانی، جعفر (1430ق)، الأذان تشریعاً و فصولاً علی ضوء الکتاب و السنه، ط الثانیه، قم، مؤسسة الإمام الصادق.
50.             ستوده، منوچهر (1374)، از آستارا تا استرآباد، قم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
51.             سیوری، راجر (1378)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چ هفتم، تهران، نشر مرکز.
52.             شاردن، ژان (1374)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس.
53.             شجاعی زند، علیرضا (1376)، مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین، تهران، تبیان.
54.             شوکانی، محمد بن علی (بی­تا)، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر.
55.             شیبی، کامل مصطفی (بی­تا)، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت، دار الأندلس.
56.             شیرازی، عبدی بیگ (1369)، تکملة الأخبار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوایی، تهران، نی. 
57.             صدوق، محمد بن على بن بابویه (1413)، من لا یحضره الفقیه‌، تصحیح علی اکبر غفاری، چ دوم، قم، انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
58.             ـــــــــــــــــــــــ (بی­تا)، علل الشرائع، النجف، منشورات المکتبة الحیدریه.
59.             صفت‌گل، منصور (1381)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
60.             طائی، نجاح (1438ق)، الشهادة الثالثة واجبة و جزئیه، بیروت، مؤسسة دارالهدی لإحیاء التراث الإسلامی العالمیه.
61.             طباطبائی حائری، سید على بن محمد على بن ابى‌المعالى (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدّلائل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
62.             طباطبائی حکیم، سید محسن (1391)، مستمسک العروة الوثقى، ط. الرابعه، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
63.             طبرسی، فضل بن حسن (1427ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالعلوم.
64.             عالم، عبدالرحمن (1373)، بنیادهای علم سیاست، تهران، نشر نی.
65.             عاملی، زین­الدین بن علی (شهید ثانی) (1398)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، تحقیق سید محمد کلانتر، ط. الثانیه، النجف، منشورات جامعة النجف الدینیه.
66.             ـــــــــــــــــــــــ (شهید ثانی) (1422ق)، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق مرکز الأبحاث والدراسات الإسلامیّه، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی.
67.             فقیهی، علی اصغر (1366)، «وضع شیعه در عصر شریف رضی»، یادنامه علامه شریف رضی، به اهتمام سید ابراهیم سید علوی، ص301-329.
68.             فلسفی، نصرالله (1347)، چند مقاله تاریخی و ادبی، تهران، وحید.
69.             ـــــــــــــــــــــــ (1371)، زندگانی شاه عباس اول، تهران، علمی.
70.             قاضی تنوخی، ابومحسن بن علی (1391)، نشوار المحاضرة و أخبار المذاکره، تحقیق عبّود الشالجی المحامی، بی جا، بی نا.
71.             قحطانی، سعید بن علی (بی­تا)، الأذان و الإقامة فی ضوء الکتاب و السنه، الریاض، مطبعه سفیر (مؤسسة الجریسی للتوزیع والاعلان).
72.             قزوینی رازی، عبدالجلیل بن ابی­الحسین (1358)، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تحقیق جلال­الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی.
73.             کلینی، محمد بن یعقوب (1387)، الکافی، به اهتمام محمد حسین الدرایتی، قم، دار الحدیث.
74.             مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ط. الثانیه، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
75.             مجلسی، محمد تقی (1406ق)، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق حسین موسوى کرمانى و على‌پناه‌ اشتهاردى، چ دوم، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.
76.             ـــــــــــــــــــــــ (1416ق)، لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه، قم، مؤسسة دارالتفسیر.
77.             مرتضوی، سید خدایار و رضایی حسین‌آبادی، مصطفی و قرائتی، اردوان (1394)، «گفتمان تشیع و برسازی هویت ملی در ایران عصر صفوی»، فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، ش3، ص145-183.
78.             مزی، جمال­الدین ابوالحجاج یوسف (1408ق)، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشار عوّاد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله.
79.             مغنیه، محمد جواد (1424ق)، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی.
80.             منجّم یزدی، ملاجلال (1366)، تاریخ عباسی (روزنامه ملاجلال)، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید.
81.             موسوی خوئی، سید ابوالقاسم (1414ق)، المستند فی شرح العروه الوثقی، تصحیح مرتضی البروجردی، قم، مؤسسة احیاء آثار الإمام الخوئی.
82.             مؤید ثابتی، سید علی (1364)، اسناد و نامه­های تاریخی، تهران، کتابخانه طهوری.
83.             میری، وجیهه (1398)، تحلیل تاریخی مقارن‌سازی جشن نوروز و غدیر در عصر صفوی، قم، دوفصلنامه علمی سخن تاریخ، سال سیزدهم، ش30، ص48-68.
84.             نجفی، مسلم و وکیلی، هادی (1389)، «تأملاتی تاریخی درباره نهم ربیع»، دانشگاه فردوسی مشهد، فصلنامه علمی - پژوهشی تاریخ و فرهنگ، ش4، ص51-82.
85.             نوایی، عبدالحسین (1368)، مجموعه اسناد شاه اسماعیل صفوی، تهران، چاپخانه ارژنگ.
86.             هالم، هاینس (1389)، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، چ دوم، قم، نشر ادیان.
87.             واله قزوینی، محمدیوسف (1372)، خلد برین (ایران روزگار صفوی)، تهران، بنیاد موقوفات محمد افشار یزدی.
88.             وبر، ماکس (1374)، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری و مهرداد ترابی نژاد، تهران، مولی.
89. Matthee, Rudi (2010), “Was Safavid Iran an Empire?” , Journal of the Economic and Social History of the Orient, No. 53, pp. 2