نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهیدچمراناهواز، اهواز، ایران.
2 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.
چکیده
تازه های تحقیق
سدة دهم تا دوازدهم هجری شروع عصر تازهای در تاریخ ایران و همسایگانش محسوب میگردد؛ زیرا آغاز یک دوره تغییراتِ ایدئولوژیک، سیاسی و اجتماعی در تاریخ ایران، آناتولی و آسیای مرکزی است. در ایران، دولت صفویه سر کار آمد که در نتیجة آن، نه تنها مذهب تشیع دوازده امامی رسمی شد، بلکه بخش مهم مبانی مشروعیتبخش این دولت نیز بر اساس دعوی پیوند خویشاوندی ایشان با ائمه اطهار و دفاع و تبلیغ اندیشههای شیعی استوار گردید. در آناتولی شرقی و آسیای مرکزی نیز، دولتهای سنیمذهب ترکمانان آققویونلو، عثمانیها و ازبکان سرکار آمدند. از قضا، بخش مهم اندیشة مشروعیتبخش این دولتها نیز به اندیشة جهاد اسلامی و دفاع و تبلیغ اسلام سنی وابستگی تمام داشت. این موضوع نه تنها سبب شروع و تداوم جنگهای فرسایشی گردید، بلکه دعاوی این دولت ها در زمینة دفاع و تبلیغ اندیشههای مذهبی و نیز وابستگی تام به خلافت سنی و امامت شیعی در تاریخنویسی دورة صفویه بازتاب یافت. مخالفان صفویان کوشیدند تا ضمن تبلیغ و تأیید اندیشههای مذهب تسنن، دولتهای سنی تحت حمایت خویش را نیز مشروع سازند و مبانی مشروعیتبخش دینی و مذهبی دولت صفویه را که مهمترین مخالف سیاسی و عقیدتی سنیان به شمار میآمد، به چالش بکشانند.
در سوی مقابل، تاریخنویسان هواخواه صفویان نیز ضمن دفاع از مبانی اعتقادی و دینی مشروعیت دولت صفوی، بهصورتی ویژه، کار تئوریزه کردن ارکان مشروعیتساز این دولت را بر عهده گرفتند. به سبب نوع و ماهیت روایات مطرح شده از سوی تاریخنویسان مخالف و موافق دولت صفوی که عموماً دینی و مذهبی بودند، بینش و مفاهیم کلامی در دو وجه سلبی و ایجابی میتوانست بهترین زبان و رویکرد به منظور مخالفت و توجیه مبانی دینی و مذهبی مشروعیت دولتها در تاریخنویسی باشد. این رویکرد به سبب اتکا به منابعی کلامی، مانند عقل و سنجش تاریخی، نقل معتبر و حتی خبر ناشی از خوشگمانی به افراد و در نتیجه قدرت استدلالی و توجیه کنندگی که در جوهرة آن بود، مناسبترین و مؤثرترین روش برای رد و اثبات باورها و مبانی مذهبی مشروعیتبخش ساختارهای سیاسی و عقیدتی حاکم به شمار میآمد. در این رویکرد، هستة اصلی روایت محل بحث تاریخنویس، نوع روش کاری وی را مشخص میساخت. برای مثال، اگر بحث درباره امامت تاریخی و یا اساس شکل گیری مذاهب شیعه و سنی صورت میگرفت، به سبب اهمیت نظری، سیاسی و دینی این مباحث، روش بحث مفصل تاریخی با تکیه بر عقل مقایسه گر، نقل معتبر و خوشگمانی نسبت به افراد، مورد استفاده قرار میگرفت. گفت وگو در باب موضوعاتی که نیاز به فضاسازی روانی داشت، همانند حذف مخالفان سیاسی و عقیدتی خانگی و طرح برخی از ارکان مشروعیت ساز دولت صفوی، بیشتر با اخذ مفاهیم کلامی و با انجام کمترین مباحث تاریخی صورت میگرفت؛ زیرا از جنبة روانشناختی، هدف اصلی نویسنده، یعنی پذیرش روایت و توجیه رویداد، دستیافتنی تر میشد.
کلیدواژهها
موضوعات
قرآن کریم