فقها در میان عقلا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار و عضو هیات علمی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری

چکیده

فقها در میان عقلا هستند و باید این آمادگی را داشته باشند که سخنشان مورد ارزیابی آنان قرار گیرد. فتواهای فقها را با این ارزیابی عقلایی می‌‌توان سه قسم کرد: فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی عصر قدیم و جدید، فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی قدیم، و فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی جدید. بیش از نود فتوا و بیست قاعده فقهی با رویکرد عقلایی همه اعصار منطبق است. فتواهایی که بیشتر با رویکرد عقلایی عصر قدیم یا جدید منطبق است در حوزه حقوق کودک، زن، کافر، مالی و معنوی و فتواهای موافق با احتیاط یا تسهیل و در حوزه هنر،‌ دادرسی، نهی از منکر، مجازات ها و دیه قتل خطایی یافت می شود و با هم قابل مقایسه است. با توجه به نمونه‌هایی از این فتواها و تفاوت آن‌ها، به روش توصیفی-تحلیلی می‌‌توان گفت: فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی زمانه با اطمینان بیشتر منطبق با مقصود شارع است؛ زیرا دست‌کم بعضی از منابع فتواهای غیر‌عبادی، متناسب با مقتضیات عصر شارع و مقید به رواج عرفی است و با تغییر آن اقتضاها، فتواهای منطبق با رویکرد عقلایی عصر قدیم نیز تغییر می‌کند. به ‌علاوه، توجه به نقش عقلا در فهم ظواهر الفاظ چه بسا موجب شود بعضی از الفاظ شارع در معنایی که بعضی از فقها فهمیده‌اند و منطبق با همان رویکرد است ظهور نداشته باشد و مجمل شود، که تفسیرش را باید به اهل بیت واگذار کرد.

تازه های تحقیق

اگر فقها با رویکرد عقلایی عصر قدیم منابع فقهی را بررسی و احکام را استنباط نمایند گاهی به فتواهایی می­رسند که عقلای معاصر آنان را تخطئه می­کنند؛ و اگر با رویکرد عقلایی عصر جدید به بررسی و استنباط بپردازند غالباً به نتایجی می­رسند که عقلای معاصر آنان را مذمت نمی­کنند. چون عقلای همه اعصارْ مخاطب شارع­اند و فقها در میان عقلا هستند، نه در برابرِ عقلا، و نمی­توانند سیره­های عقلا و فهم آنان از کلام شارع را نادیده بگیرند. می­توان گفت: ادله نقلی شرعی در معنای متعارض با سیره­های عقلای معاصر و فهم آنان ظهور ندارد و نمی­توان شریعت را در برابرِ بناهای عقلایی مستحدث قرارداد. 

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
1.                  بنی­هاشمی­ خمینی، سیدمحمدحسن (1380ش)، توضیح المسائل مراجع، جلد 1، قم، اسلامی.
2.                  تبریزی، جواد (1427ق)، أسس الحدود والتعزیرات، قم، دفتر مؤلف.
3.                  ـــــــــــــــــــــــــ (1426ق)، تنقیح مبانی الاحکام (کتاب القصاص)، قم، دارالصدیقه.
4.                  ترحینی، محمد­حسین (1427ق)، الزبدة الفقهیه، قم، دارالفقه.
5.                  جناتی، ابراهیم (بی‌تا)، رساله، قم، مؤسسه فرهنگی اجتهاد. 
6.                  جوادی آملی، عبدالله (1378ش)، زن در آینه جلال و جمال، قم، إسراء.
7.                  حرّ عاملی، محمد (1409ق)، وسائل الشیعه،‌ قم، آل البیت.
8.                  حکیم، سید محسن (1410ق)، منهاج الصالحین المحشّی، بیروت، دارالتعارف.
9.                  خوانساری، سید احمد (1355ش)، جامع المدارک،‌ تهران، مکتبة الصدوق.
10.             خوئی، سید ابوالقاسم (1416ق)، صراط النجاه (المحشی)، قم، مکتب نشر المنتخب.
11.             ـــــــــــــــــــــــــ (1418ق)، موسوعة الامام الخوئی، قم، مؤسسه احیاء آثار الخوئی. 
12.             روحانی، سید صادق (1412ق)، فقه الصادق، قم، دارالکتاب.
13.             سبزواری، سید عبدالاعلی (1413ق)، مهذّب الاحکام، قم، دفتر مؤلف.
14.             سید رضیّ (1414ق)، نهج البلاغه، قم، هجرت.
15.             سیستانی، سید علی (1417ق)، منهاج الصالحین، قم، دفتر مؤلف.
16.             صانعی، یوسف (1388ش)، استفتائات قضایی، قم، پرتو خورشید.
17.             ـــــــــــــــــــــــــ (1395ش)، استفتائات- فتاوای مورد نیاز افراد مقیم خارج از کشور، قم، فقه الثقلین.
18.             ـــــــــــــــــــــــــ (1396ش - الف)، رساله، قم، فقه الثقلین.
19.             ـــــــــــــــــــــــــ (1396ش - ب)، مجمع المسائل، قم، فقه الثقلین.
20.             ـــــــــــــــــــــــــ (1427ق)، مساواة الرجل والمرأة والمسلم وغیره فی القصاص، میثم التمار.
21.             صدوق، محمد بن علی (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، قم، اسلامی.
22.             طباطبائی، سید محمدحسین (1390ق)، المیزان، بیروت،‌ مؤسسة الاعلمی.
23.             طوسی، محمد (1407ق)، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
24.             ـــــــــــــــــــــــــ (1387ق)، المبسوط، تهران، مکتبه المرتضویه.
25.             عسکری، حسن بن علی (1409ق)، التفسیر المنسوب الی الامام العسکری، قم، مدرسة الامام المهدی.
26.             فاضل لنکرانی، محمد (1422ق)، تفصیل الشریعه (الحدود)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.
27.             ـــــــــــــــــــــــــ (1418ق)، تفصیل الشریعه (الدیات)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.
28.             فیض، محمد محسن (بی‌تا)، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. 
29.             ـــــــــــــــــــــــــ (1415ق)، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر.
30.             قطب، سید محمد (1425ق)،‌ فی ظلال القرآن، بیروت،‌ دارالشروق.
31.             کاظمی (فاضل جواد)،‌ جواد (1365ش)،‌ مسالک الأفهام الی آیات الاحکام،‌ تهران، مرتضوی.
32.             کلینی، محمد (1407ق)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
33.             محقق داماد، سید مصطفی (1406ق)، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
34.             معرفت، محمدهادی (1423ق)،‌ شبهات و ردود حول القرآن الکریم،‌ قم، مؤسسة التمهید.
35.             مکارم، ناصر (1390ش)، انوار الفقاهه (کتاب النکاح)، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب.
36.             ـــــــــــــــــــــــــ (1371ش)،‌ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
37.             منتظرقائم، مهدی (1389 - الف)، «اعتبار ذاتی سیره عقلا»، مجله انجمن معارف اسلامی، ش 3.
38.             ـــــــــــــــــــــــــ (1389 - ب)، اعتبار سیره عقلا و کاربرد آن در فقه (رساله دکتری)، تهران، دانشکده الهیات دانشگاه تهران.
39.             ـــــــــــــــــــــــــ (1397)، «بازتاب دانش و فرهنگ عصر شارع در روایات دیات»، فصلنامه دیدگاه­های حقوق قضایی، ش 84.
40.             منتظری، حسین­علی (1383ش - الف)، رسالة استفتائات، تهران، سایه.
41.             ـــــــــــــــــــــــــ (1383ش - ب)، رساله حقوق، قم، سرایی.
42.             ـــــــــــــــــــــــــ (1376ش)، رساله، قم، دفتر مؤلف.
43.             ـــــــــــــــــــــــــ (1388ش)، حکومت دینی و حقوق انسان، قم، گواهان.
44.             موسوی اردبیلی، عبدالکریم (1427ق)، فقه الحدود والتعزیرات، قم، دانشگاه مفید.
45.             موسوی خمینی، سید ­روح‌الله (1418ق)، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
46.             ـــــــــــــــــــــــــ (1422ق)، استفتاءات، قم، انتشارات اسلامی.
47.             ـــــــــــــــــــــــــ (1379ش)، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
48.             ـــــــــــــــــــــــــ (1421ق - الف)، کتاب البیع، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
49.             ـــــــــــــــــــــــــ (1421ق - ب)، کتاب الطهاره، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
50.             ـــــــــــــــــــــــــ (1389ش)، صحیفه امام، تهران، مؤسسه نشر آثار امام خمینی. 
51.             موسوی‌لاری، سید‌مجتبی (1391)، «نگرشی جدید بر معنای ضرب در قرآن»، ماهنامه معارف، ش92.
52.             نجفی، محمد حسن (1404ق)، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
53. هاشمی شاهرودی، سید محمود (1427ق)، «میراث الزوجة من العقار»، مجله فقه اهل‌البیت، ش 47.