امویان؛ مبلّغ تقابل صحابه و اهل‌بیت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

با توجه به سیر تاریخی حوادث صدر اسلام در ارتباط با عملکرد برخی از بزرگان صحابه، امویان با دستگاه تبلیغاتی خود، چنین وانمود کردند که صحابة رسول خداˆ پس از ایشان هیچ‌گونه علقه‌ای از لحاظ فکری و عاطفی با اهل‌بیت‰ نداشتند و بلکه صحابه به عنوان یک مجموعة واحد در یک جبهه و اهل‌بیت‰ در جبهة مقابل بودند. این موضوع، بخصوص پس از حوادث جنگ‌های جمل و صفین، موضوع تقابل را تشدید کرد. اما واقعیت امر چیست؟ آیا حقیقتاً صحابة رسول اللهˆ مخالف اهل‌بیت‰ بودند؟ به نظر می‌رسد با حاکمیت معاویه و امویان، این موضوع دستاویز سیاست‌مداران اموی بود و آنان با توجه به برخی زمینه‌ها، فرهنگ تقابل را با تبلیغات زیاد در جامعه توسعه دادند و آن را نهادینه کردند؛ چراکه این موضوع آنان را به هدفشان، که قرار دادن اهل‌بیت‰ در مقابل مسلمانان و در نتیجه، ایجاد تنفّر و به حاشیه راندن کامل آنان بود، می‌رساند. این در حالی است که بسیاری از بزرگان صحابه، اعم از مهاجران و انصار، دوست‌دار اهل‌بیت‰ و مبلّغ واقعی آنان بودند و نقش مهمی در گسترش و نهادینه کردن تشیّع در میان مسلمانان داشتند. بسیاری از آنان در رکاب امیرالمؤمنین† به شهادت رسیدند و بسیاری هم بر این اعتقاد و محبت به اهل‌بیت‰ ثابت قدم ماندند. اهل‌بیت‰ نیز بر خلاف خواست امویان، موضعی مثبت نسبت به صحابه به طور عام ـ صرف نظر از اقلّیتی خاص ـ از خود نشان می‌دادند و از رفتارها و سخنانی که در جهت اهداف امویان بود، اجتناب می‌کردند و تفرقه افکنان را از خود می‌راندند. البته این به معنای نادیده گرفتن دشمنی اقلّیتی با امیرالمؤمنین† و اهل‌بیت‰ نیست و تبلیغ این اقلّیت به عنوان اکثریت و یا مجموعة واحد (صحابه) و نادیده گرفتن مواضع مثبت اکثریت خطاست. اما امویان خواهان چنین تفسیری بودند؛ آن‌گونه که از کشتة عثمان شعار سیاسی خود را به دست آوردند و اهداف خود را پیش بردند. با این همه، غفلت بخشی از طرف‌داران هر دو گروه تشیّع و تسنّن را فراگرفته است و بدون تفکیک گروهی اندک از صحابه، بر طبل توخالی و توهّمی فرهنگ تقابل صحابه به طور عام می‌کوبند.

تازه های تحقیق

آنچه از اخبار تاریخی به دست می‌آید این است که سیاست «تقابل» اهل‌بیت‰ و صحابه سیاستی ساخته و پرداخته معاویه و امویان بوده تا بدین وسیله، آنان را در مقابل افکار و اندیشه‌های مسلمانان قرار دهند و با ایجاد فتنه‌انگیزی، از این ناحیه بتوانند اهل‌بیت‰ را منزوی کنند تا به اهداف دنیاطلبانة خود بهتر برسند. این در حالی است که حضرت علی† از اصحاب رسول خداˆ تمجید و آنان را به عنوان الگو به جامعه معرفی کرده بود و قریب به اتفاق اصحاب رسول اللهˆ نیز در برابر معاویه و در کنار اهل‌بیت‰ بودند و در رکاب آن حضرت مجاهدت‌ها نمودند، حتی تعداد اندکی از آنان که با حضرت علی† مناسبات چندان خوبی نداشتند، اما از اهل‌بیت‰ به عظمت یاد کرد و در کنار معاویه و امویان قرار نگرفتند.

با این حال، با روی کار آمدن دولت‌های همسو با امویان و ضد اهل‌بیت‰ از یک سو، و تعصّبات جاهلانة گروه‌های افراطی هر دو گروه از سوی دیگر، موضوع «تقابل» به صورت عملی و گاه علمی خود را در جامعة مسلمانان نهادینه کرد و همواره مایة اختلاف و سوء استفادة مغرضان و دشمنان مسلمانان قرار گرفته است. اهل‌بیت‰ با شناخت دقیق ساختگی بودن چنین سیاستی و اهداف پشت پردة مبلّغان آن، اصحاب و شیعیان خود را از هرگونه افراط‌گرایی و اعمال جاهلانه منع می‌کردند و از تبرّی به صورت لعن و دشنام و رفتارهای غیر عاقلانه و عوامانه پرهیز می‌دادند. علمای ربّانی و خیراندیش و اصلاح‌گرای دو گروه اهل‌سنّت و تشیّع نیز طی قرن‌ها با مجاهدت‌های علمی و عملی، سعی بر آن داشتند تا از این سیاست خصمانه علیه مسلمانان و رفتارهای افراط‌گرایان جلوگیری نمایند.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.
  2. نهج‌البلاغه، سیدرضی.
    1. طهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، 1403.
    2. ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن محمّد، شرح نهج‌البلاغه; تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، بی‌تا.
    3. ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1399.
    4. ابن شاذان، فضل، الایضاح، تحقیق سید جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، دانشگاه تهران، 1363.
    5. ابن کثیر، اسماعیل، البدایة والنهایه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
    6. ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412.
    7. ابن حزم اندلسی، علی بن احمد بن سعید، المحلّی، تحقیق احمد محمّد شاکر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
    8. ابن خلکان، احمد بن محمّد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، بیروت، دارالثقافه، بی‌تا.
    9. ابن سعد، محمّد، الطبقاتالکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
    10. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله قرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمّد البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412.
    11. ابن عدی، ابواحمد عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمّد معوّض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418.
    12. ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق سهیل زکّار، دمشق، 1408-1409.
    13. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1417.
    14. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، الاختلاف فی اللفظ و الرد علی الجهمیة و المشبّهه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405.
    15. ــــــــــــــ ، الامامة و السیاسة، تحقیق طه محمّد الزینی، بی جا، مؤسسة الحلبی، بی‌تا.
    16. ابن ندیم، محمّد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، تهران، بی‌نا، بی‌تا.
    17. احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، وصی الله بن محمود عباس، بیروت، المکتب الاسلامی، 1408.
    18. ابن هلال ثقفی، ابراهیم بن محمّد، الغارات او الاستنفارات و الغارات، تحقیق عبدالزهراء الحسینی الخطیب، بیروت، دارالاضواء، 1407.
    19. ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق کاظم المظفر، قم، مؤسسة دارالکتاب، 1385ق.
    20. امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السّنه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1366.
    21. بخاری، محمّد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1401.
    22. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمّدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1394ق.
    23. تستری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، تحقیق و تعلیقات آیةالله العظمی مرعشی نجفی، قم، مکتبة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.
    24. ــــــــــــــ ، الصواعق المحرقه، تحقیق سید جلال‌الدین محدّث ارموی، بی‌جا، 1367.
    25. قاضی ابوحنیفه، محمّد بن نعمان تمیمی، شرح الاخبار فی مناقب الائمّة الاطهار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1414.
    26. جعفریان، رسول، تاریخ تشیّع در ایران، قم، انصاریان، 1375.
    27. ــــــــــــــ ، اهل حدیث و کتاب صریح السنّة طبری، مقالات تاریخی، دفتر دوم، قم، الهادی، 1376.
    28. حسینی جلالی، سید محمّدرضا، جهاد الامام السّجاد زین‌العابدین†، قم، دارالحدیث، 1418.
    29. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، بیروت، دارالفکر، 1400.
    30. خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایة فی علم الدرایه، تحقیق احمد عمر هاشم، بیروت، دارالکتاب العربی، 1405.
    31. ــــــــــــــ ، تاریخ بغداد او مدینة السلام، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417.
    32. خیثمة بن سلیمان طرابلسی، حدیث خیثمه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
    33. دارقطنی، ابو الحسن علی بن عمر، سؤالات حمزه، تحقیق محفوظ الرحمان زین‌الله السلفی، ریاض، دار طیبه، 1405.
    34. ذهبی، محمّد بن احمد، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمّد معوّض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416.
    35. ــــــــــــــ ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تَدمُری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407.
    36. ــــــــــــــ ، تذکرة الحفّاظ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    37. ــــــــــــــ ، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنؤوط، مؤسسة الرساله، 1410.
    38. زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1980.
    39. سباعی، مصطفی، السنّة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، قاهره، دارالسلام، 1427.
    40. سبط بن جوزی، یوسف بن قزغلی، تذکرة الخواص; تهران، مکتبة نینوی الحدیثه، بی‌تا.
    41. شرف‌الدین، سید عبدالحسین، المراجعات، تحقیق حسین الراضی، بیروت، الجمعیة الاسلامیه، 1402.
    42. شهرزوری، عثمان بن عبدالرحمان، مقدمة ابن صلاح فی علوم الحدیث، تحقیق ابوعبدالرحمان صلاح بن محمّد بن عویض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416.
    43. شیبانی، محمّد ابراهیم، معجم ما الّف عن الصحابة و امّهات المؤمنین و آل‌البیت، کویت، مرکز المخطوطات و التراث و الوثائق، 1412.
    44. شوکانی، محمّد بن علی، نیل الاوطار من احادیث سید الاخیار، بیروت، دارالجیل، 1973.
    45. شیخ صدوق، محمّد بن علی، الاعتقادات، تحقیق عصام عبدالسید، بیروت، دارالمفید، 1414.
    46. ــــــــــــــ ، عیون اخبار الرضا†، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
    47. مفید، محمّد بن محمّد، الکافئة فی توبة الخاطئه، تحقیق علی‌اکبر زمانی‌نژاد، بیروت، دارالمفید، 1414.
    48. ــــــــــــــ ، الجمل و النصرة لسید العترة; تحقیق سید علی میرشریفی، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413.
    49. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار حیاء التراث، 1420.
    50. طباطبائی، عبدالعزیز، اهل البیت فی المکتبة العربیه، قم، مؤسسة آل‌البیت‰، 1375.
    51. عجلی، احمد بن عبدالله، ‌تاریخ الثقات، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، 1405.
    52. عراقی، عبدالرحیم بن حسین، التقیید و الایضاح لما اطلق و اغلق من مقدمة ابن الصلاح، تحقیق محمّد عبدالله شاهین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417.
    53. قزوینی رازی، عبدالجلیل بن ابی‌الحسین، النقض، معروف به«بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض»، تحقیق مرحوم میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، 1358.
    54. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفّاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367.
    55. محب‌الدین طبری، احمد بن عبدالله، الریاض النضرة فی مناقب العشرة المبشرین بالجنه، بیروت، دارالندوه، 1408.
    56. مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله، 1403-1404.
    57. مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، ط. الثانیه، قم، دارالهجره، 1409.
    58. معروف حسنی، هاشم، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1407.
    59. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمّد هارون، قم، مکتبة آیةالله العظمی مرعشی النجفی، 1404.
    60. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1416.
    61. هدایت‌پناه، محمّدرضا، «روش‌شناسی تاریخی قاضی عیدالجبّار معتزلی»، مجله پژوهش و حوزه، ش13-14.
    62. «فتاوای تکفیریان و مسئولیت حوزه»، نشریة بعثت، ش14، آبان1386.
    63. هدایت‌پناه، محمدرضا، بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا.