سادات و بزرگان شیعه و نقش آنان در حرکت شیعی محمّد بهادر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه یزد

چکیده

در نیمة قرن نهم هجری. دولت تیموری در عراق عجم با چالش‌هایی مواجه گردید و شاهرخ، پادشاه وقت، نوة خود محمّد بایسنقر، معروف به «بهادر» را، که جوانی لایق و دلیر ولی سرکش و بلندپرواز بود، به حکومت ناحیه گمارد و وی را به قم، مرکز عراق عجم، گسیل داشت. با آمدن محمّد به قم، منطقه از ثبات نسبی برخوردار شد، ولی او به زودی قیامی شیعی را بر ضد پدربزرگ خود آغاز کرد.
فضای سیاسی ـ مذهبی ایران آن روز، اعتقاد عموم به اهل‌بیت‰، منزلت سادات، جایگاه متولّیان مذهب تشیّع، و نقش تأثیرگذار اصفهان در رخ‌دادهای منطقه‌ای در این زمینه، محل بررسی است.

تازه های تحقیق

پس از سقوط ایلخانان و با توجه به کافرکیش بودن آنان از دید ایرانیان، احیای شریعت نبویˆ و ایجاد جامعه‌ای همگون و یکپارچه با رهبری واحد و نظام‌مند بر فضای جامعة ایران آن روز حاکم گردید. اندیشة زمانه اهل‌بیت‰ را میراث مشترک همة مسلمانان می‌دانست. بدین‌روی، محبوبیت و منزلت آنان فزونی و تشیّع گسترش یافت. افزون بر اشراف، طبقات فرودست و لایه‌های پایین اجتماع به تشیّع گرایش پیدا کردند. از این‌روی، تصوّف، این جریان خاص اسلامی، که به آن طبقات و لایه‌ها بسیار نزدیک بود، به‌تدریج، پذیرای ارزش‌های شیعی و تحت‌الشعاع آن گردید. بدین‌سان، جامعة ایران آن روز با عقاید شیعی در راه همگونی و یکپارچگی گام نهاده، نگرة رهبری واحد و نظام‌مند با همان عقاید مطرح شد. به اعتقاد شیعه، شاه مجری شریعت مهدی منتظر (عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف)، در نتیجه، نماینده و مألاً تجسّم او بود، و این مقام می‌بایست از آنِ سادات (یا به تأیید آنان) باشد. در نیمة قرن نهم هجری، محمّد بهادر، نوة شاهرخ تیموری، با برافراشتن پرچم قیامی شیعی در عراق عجم و تلاش در جلب تأیید و حمایت اکابر شیعه و سادات، در پی یافتن و کسب این تجسّم و مقام بود. اعدام گروهی از سادات و علمای شیعة اصفهان، که جزو بزرگان عراق عجم، مؤیّدان و حامیان بهادر نیز به شمار می‌رفتند، در ماه رمضان سال 850 ه‍ به دستور شاهرخ، اثبات این مدعاست. این تأیید و حمایت پس از مرگ شاهرخ، توان ایستادگی در برابر مرد قدرتمند ایران آن روز، جهانشاه قراقویونلو را، که او نیز یک شیعه و در منطقه پرطرفدار بود، برای محمّد به ارمغان آورد. جهانشاه سرانجام با وی مصالحه نمود.

کلیدواژه‌ها


1.               ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، مصر، بی‌نا، بی‌تا.
2.               ابن عربشاه، عجایب المقدور فی اخبار تیمور، ترجمة محمّدعلی نجاتی، با عنوان زندگی شگفت‌آور تیمور، تهران، علمی و فرهنگی، 1370.
3.               ابن کثیر دمشقی، البدایة و النهایه، بیروت، 1966.
4.               براون، ادوارد، از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی علی‌اصغر حکمت، تهران، ابن سینا، 1339.
5.               بیانی، شیرین، تاریخ آل جلایر، تهران، دانشگاه تهران، 1382.
6.               جابری انصاری، محمّدحسن، تاریخ اصفهان، تصحیح و تعلیق جمشید مظاهری، اصفهان، مشعل، 1378.
7.               جعفری، جعفر بن محمّد، تاریخ یزد، به تصحیح ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1338.
8.               حافظ ابرو، زبدة التواریخ، به کوشش سیدکمال حاج‌سیدجوادی، تهران، نی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.
9.               حسینی تربتی، ابوطالب، تزوکات تیموری، تهران، اسدی، 1342.
10.           خواندمیر، حبیب السیر، ج3 و 4، تهران، خیّام، 1333.
11.           خوانساری، سید محمّدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، 1390ق.
12.           دانی، احمدحسن، میراث تیمور، ترجمة محمّدمهدی توسّلی، راولپندی، اس. تی. پرنتز، 1378.
13.           روملو، حسن بیک، احسن التواریخ، ج1، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349.
14.           سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، به کوشش محمّد رمضانی، تهران، خاور، 1366.
15.           سمرقندی، عبدالرزاق، مطلع السعدین و مجمع البحرین، تصحیح عبدالحسین نوایی، بخش نخست، ج1: تهران، طهوری، 1353؛ ج2: تصحیح محمّد شفیع لاهوری، لاهور، 1936.
16.           شامی، نظام‌الدین، ظفرنامه، به سعی، اهتمام و تصحیح فلیکس تاور، ج1، بیروت، 1937/ ج2، پراگ، مؤسسة شرقیه، 1956.
17.           طهرانی، ابوبکر، دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، طهوری، 1356.
18.           عقیلی، سیف‌الدین حاجی بن نظام، آثار الوزراء، تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، اطلاعات، 1366.
19.           غفّاری کاشانی، قاضی احمد، جهان آرا، تهران، کتاب‌فروشی حافظ، 1343.
20.           فصیح خوافی، مجمل فصیحی، تصحیح محمود فرّخ، ج3، مشهد، باستان، 1340.
21.           کاتب، احمد بن حسین بن علی، تاریخ جدید یزد، تهران، ابن سینا، 1345.
22.           لسترنج، گی، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران، علمی و فرهنگی، 1377.
23.           لودی، میرعلی‌شیر، مرآت الخیال، به کوشش ملک الکتّاب شیرازی، چ بمبئی، 1324ق.
24.           مدرّس تبریزی، میرزا محمّدعلی، ریحانة الادب، چ تهران و تبریز، 1327-1343.
25.           مدرّسی طباطبائی، حسین، قم در قرن نهم هجری، قم، حکمت، 1350.
26.           مرعشی، میرسید ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347.
27.           مستوفی بافقی، محمّد مفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، ج3، تهران، کتاب‌فروشی اسلامی، 1340.
28.           میرخواند، محمّدبن بن خاوند شاه، روضة الصفا، تصحیح عبّاس پرویز، تهران، خیّام، 1338-1339.
29.           نطنزی، معین‌الدین، منتخب التواریخ، تصحیح ژان اوبن، تهران، خیّام، 1336.
30.           یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، (تألیف 828 ق)، تصحیح محمّد عبّاسی، تهران، بی‌نا، 1336.
31.              Jackson, Peter (Editor), The Cambridge History of Iran, NewYork and London, Cambridge University press, 1986.