طریقت صفوی در بوته نقد و بررسی تحوّل اندیشة مذهبی (با تأکید بر منجی گرایی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری دانشگاه تهران

چکیده

پس از فروپاشی حکومت ایلخانان مغول در ایران، جنبش‌هایی پدید آمد که به عنوان واکنش اجتماعی ـ مذهبی در برابر شرایط پیش آمده با رویکرد شیعی ـ صوفی و گرایش به مهدویت و انتظار یا ادعای ظهور منجی موعود وارد منازعات سیاسی شد.
مقالة حاضر در صدد فهم مبانی تاریخی چگونگی تحوّل خانقاه صفوی از یک طریقت صوفیانه به یک نهضت مذهبی منجی‌گرایانه برآمده است. محقق با بررسی و تحلیل منابع و مآخذ، تلاش کرده است نشان دهد عامل اندیشة مذهبی (منجی‌گرایی) و رفتار سیاسی وابسته به آن، نقشی مهم و بی‌بدیل در تحوّل مورد نظر ـ به‌ویژه از زمان تصدّی منصب شیخ یا پیرطریقت صفوی توسط جنید ـ ایفا کرده است.

تازه های تحقیق

تحوّل اندیشة مذهبی طریقت صوفیانة صفوی (از مذهب سنّی شافعی به شیعة اثناعشری، غلو و مجدداً شیعه) و تبدیل آن به یک نهضت مذهبی ـ سیاسی و به عنوان یک جریان تاریخی را نمی‌توان منحصراً متأثر از یک علت خاص دانست؛ چراکه در تعامل و تعاطی علت‌هاست که تحوّلی در جامعه به وقوع می‌پیوندد.

آموزه‌های اندیشة ارزشی منجی‌گرایی، زمینه‌های اجتماعی و سیاسی، و انگیزه‌ها و خصوصیات شخصیتی جنید و پدران او، هرکدام به نوبة خود، نقش مؤثری در این تحوّل داشت.

پس از اضمحلال دستگاه خلافت عبّاسی به دنبال هجوم مغولان و از دست‌رفتن اقتدار سیاسی مذهب سنّی و فقدان دستگاه نظارت رسمی بر اندیشة مذهبی، تشیّع، به‌ویژه فرقة امامیة اثناعشری، شروع به سر برآوردن و قدرت یافتن کرد. آرمان‌های این فرقه، به‌ویژه اندیشة «مهدویت»، بر معتقداتی تکیه داشت که به نظر می‌رسد می‌توانست با اوضاع زمانه منطبق گردد.

در قرن هشتم و نهم هجری جنبش‌هایی ظهور کرد که به رغم تمایز عناصر قومی و خاستگاه اجتماعی و جغرافیایی پیروان و مخاطبان آنها، همگی در منجی‌گرایی و رویکرد به اندیشة «مهدویت» همانند بودند. گستردگی و تداوم جنبش‌های منجی‌گرای ایران عهد تیموری و به‌ویژه توفیق مشعشعیان در برقراری حکومت، مورد توجه خاص جنید و الگوی حرکت وی قرار گرفت، به‌گونه‌ای که حتی به «شعشعانی مذهب» بودن متهم گردید.

نهضت صفوی، که به‌ویژه از زمان جنید همانند مشعشعیان، حرکت تبلیغاتی خود را به عنوان پیشرو و زمینه‌ساز ظهور حضرت مهدی (عجل ‌الله تعالی فرجه الشریف) آغاز کرده بود، در برخورد با ترکمانان آناتولی، که رهبر و شیخ صفوی در نگرش ایشان، عنصر فوق انسانی تلقّی می‌شد و می‌توانست برپا کنندة جامعه و مناسبات آرمانی توده‌های بدوی و فقیر ترکمان محسوب شود، بزرگ‌داشتی غیر منتظره و حتی فراتر از منجی موعود و در نتیجه، «سلطة کراماتی» دریافت داشت. با توجه به آنکه اندیشة منجی‌گرایی ـ هرچند به شکل غلوآمیز و بدعت‌گذارانه ـ به عنوان نیروی محرّکی بی‌بدیل و غیر قابل مهار در تحوّل طریقت صفوی ایفای نقش کرد، به نظر می‌رسد بتوان آن را مهم‌ترین عامل در تحوّل یاد شده به شمار آورد. این دیدگاه زمانی قوی‌تر می‌شود که در نظر بگیریم این اندیشه توسط فضل‌الله بن روزبهان خنجی مورّخ سنّی‌مذهب نیز مورد توجه قرار گرفته و به سلطان سلیم عثمانی، سرسخت‌ترین دشمن شاه اسماعیل صفوی، لقب «مهدی آخرالزمان» داده شده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. آملی، شمس‌الدین محمّد، نفائس الفنون فی عرائس العیون، به تصحیح میرزاابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه، 1377ق.
  2. ابن اثیر، الکامل فی‌التاریخ، ط. الثالثه، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق/ 2001م.
  3. ابن فوطی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابقه، به اهتمام محمّدرضا الشیبی و مصطفی الجواد، بغداد، الفرات، 1351ق.
  4. ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمة محمّدعلی موجد، تهران، ‌آگاه، 1370.
  5. اردبیلی، توکّل بن بزّاز، صفوة الصفاء، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، 1373.
  6. بویل، جی. آ، تاریخ ایران (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان) پژوهش دانشگاه کیمبریج، ترجمة حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، 1381.
  7. بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
  8. پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، اسلام در ایران، ترجمة کریم کشاورز، چ هفتم، تهران، پیام، 1363.
  9. ــــــــــــــ ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمة کریم کشاورز، تهران، نیل، 1355.
  10. تتوی، قاضی احمد و آصف‌خان قزوینی، تاریخ الفی، به تصحیح و اهتمام علی آل داود، تهران، فکر روز، 1388.
  11. تهرانی، آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه الضیاء اللامع فی القرن التاسع، تحقیق علی نقی منزوی، تهران، دانشگاه تهران، 1362.
  12. جعفریان، رسول، تاریخ تشیّع در ایران تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم، 1386.
  13. جوینی، تاریخ جهانگشا، به تصحیح علّامه قزوینی، تهران، نقش قلم، 1378.
  14. خنجی، فضل‌الله بن روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی، تصحیح محمّداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب، 1382.
  15. خواندمیر، حبیب السیر، تهران، خیام، 1380.
  16. داعی الاسلام حسنی رازی، سید مرتضی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، چ دوم، تهران، اساطیر، 1364.
  17. رازی، امین احمد، هفت اقلیم، با تصحیح و تعلیق جواد فاضل، تهران، علمی/ ادبیه، بی‌تا.
  18. رسایل جوانمردان، مشتمل بر هفت فتوّت نامه، با تصحیحات و مقدّمات مرتضی صرّاف، تهران، قسمت ایران‌شناسی انستیتو فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران، 1352.
  19. رنجبر، محمّدعلی، مشعشعیان (ماهیت فکری، اجتماعی و فرایند تحوّلات تاریخی)، تهران، آگاه، 1382.
  20. روملو، حسن‌بیگ، احسن التواریخ، حاشیه و توضیحات دکتر عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر، 1384.
  21. زرین‌کوب، عبدالحسین، تصوّف ایرانی در منظر تاریخی آن، ترجمة مجدالدین کیوانی، تهران، سخن، 1383.
  22. سانی، آ. با، دین در عهد مغول، ‌ذیل: تاریخ ایران پژوهش کیمبریج، تهران، امیرکبیر، 1381.
  23. سلسلة النسب صفویه، شیخ حسین پسر شیخ ابدال پیرزاده زاهدی، به اهتمام پرفسور ادوارد براون، برلین، چاپخانه ایرانشهر. 1373ق.
  24. سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، به تصحیح ادوارد براون، تهران، اساطیر، 1380.
  25. سومر، فاروق، اوغوزها (ترکمن‌ها)، ترجمة آنادردی عنصری، تهران، حاجی طلایی، 1380.
  26. ــــــــــــــ ، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی، ترجمة احسان اشراقی و محمّدتقی امامی، تهران، گستره، 1381.
  27. سیوری، راجر، ایران عصر صفویه، ترجمة احمد صبا، کتاب تهران، 1363.
  28. شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1354.
  29. شیبی، کامل مصطفی، تشیّع و تصوّف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1359.
  30. طبّاخ حلبی، محمّد راغب، اعلام النبلاء (تاریخ حلب الشهباء)، تصحیح محمّد کمال، الجزء الثالث، ط. الثانیه، حلب، دارالقلم العربی بحلب، 1408ق/ 1988م.
  31.  طباطبائی، محیط، «صفویه از تخت پوست درویشی تا تخت شهریاری »، ماهنامة وحید، ش34، (مهر1345).
  32. غفّاری قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهان آراء، به اهتمام مجتبی مینوی، تهران، حافظ، 1343.
  33. قاشانی، ابوالقاسم، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348.
  34. کسروی، سید احمد، شیخ صفی و تبارش، تهران، فردوس، 1379.
  35. گولپینارلی، عبدالباقی، فهرست متون حروفیه، ترجمة توفیق ه‍ سبحانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
  36. ــــــــــــــ ، مولاناجلال الدین، ترجمة توفیق ه‍. سبحانی، تهران، مؤسسة مطالعات فرهنگی، 1380.
  37. مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمة یعقوب آژند، تهران، گستره، 1368.
  38. مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج، تهران، ‌دنیای کتاب، 1362.
  39. مضطر، الله دتا (به کوشش)، جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، مؤلف نامعلوم، اسلام‌آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1380.
  40. منشی قزوینی، بوداق، جواهرالاخبار (بخش تاریخ ایران از قراقویون‌لو تا 984ق)، مقدّمه، ‌تصحیح و تعلیقات محسن بهرام‌نژاد، تهران، میراث مکتوب، 1378.
  41. منشی، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عبّاسی، تصحیح محمّداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1377.
  42. میرخواند، روضة الصفاء، به تصحیح و تحشیة جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، 1380.
  43. مینورسکی، ولادیمیر، تذکرة الملوک (سازمان اداری حکومت صفوی)، ترجمة مسعود رجب‌نیا، تهران، امیرکبیر، 1368.
  44. نصر، سید حسین، آموزه‌های صوفیان، تهران، قصیده‌سرا، 1389.
  45. هینتس، والتر، تشکیل دولت ملّی در ایران، ترجمة کیکاووس جهانداری، چ چهارم، تهران، خوارزمی، 1377.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 41
فروردین 1392
صفحه 115-140

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار