عاشورا؛ تقابل دین و سنّت در گسترة تغییرات اجتماعی (از دیدگاه سید جعفر شهیدی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معارف دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

2 دانشجوی کارشناسی ارشد شیعه‌شناسی دانشگاه اصفهان

چکیده

پژوهش حاضر با رویکرد اسنادی، ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی، به‌ویژه تاریخ عاشورا و اهمیت موضوع آن، عواملی را بررسی می‌کند که در جامعة آن روز موجب شد بنیان‌های دین‌باورانة جامعه بکلی سست و روند گرایش به سمت سنّت تشدید شود و در گسترة تغییرات و تحوّلات اجتماعی، تنها پنجاه سال پس از ارتحال پیامبرˆ حادثه‌ای با آن ابعاد به وقوع بپیوندد؟ برای این منظور، از میان آثار «عاشورا پژوهی»، کتاب پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین†، اثر سید جعفر شهیدی بررسی گردید تا ابعاد جامعه‌شناختی چرایی حادثه و قیام عاشورا مشخص گردد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد قیام عاشورا حادثه‌ای محصول و معلول شرایط طبیعی زمانش بود؛ زیرا اولاً، عاشورا کوششی بی‌مانند برای تعیین تکلیف تقابل دین و سنّت بود و هنر امام حسین† این بود که توانست پس از قریب پنجاه سال میان‌داری سنّت، بار دیگر شرایط را برای ورود دین به صحنة حیات معرفتی، اجتماعی و سیاسی جامعه فراهم آورد. ایشان در این اصلاح، تنها به دنبال این نبود که با تغییر ساختار، کارکردها دگرگون شود، بلکه افراد به مثابة کنشگر و نیز چگونگی روابط میان آنها در این فرایند مهم بود؛ چراکه با تغییر در آنان، می‌توان به کارکردها دست یافت. ثانیاً، اقدام بر اساس روش مزبور، در نظام سیاسی و اقتصادی، چشمگیر و غالب است؛ اما در نظام شخصیتی، ارزشی و روابط اجتماعی از اهمیت آن کاسته می‌شود؛ زیرا جنبة فرهنگی این سه نظام غالب است و تأکید بیشتر بر تغییر مستقیم مردم به وسیلة آگاهی دادن به آنهاست.

تازه های تحقیق

شهیدی در تحلیل جامعه‌شناسانة خود، نقش عمده یا سهم اصلی را بر عهدة کشمکش‌های دیرین تیره‌ها و قبایل مهم عرب همچون قریش و به‌ویژه اعراب عدنانی و قحطانی نهاده و کینه‌توزی‌ها و خون‌خواهی‌های جاهلانه و ریشه‌دار آنها بر سر کسب قدرت، مال‌اندوزی و امتیازات دنیوی، را عامل اصلی تجدید حیات جاهلیت و دوری از اسلام و در نتیجه، وقوع قیام عاشورا و پس از آن دانسته است.

در پرتو بررسی جامعه‌شناسی تاریخی جریان‌های اتفاق افتاده در قیام عاشورا، زاویة انحرافات ایجاد شده پس از پیامبر اکرمˆ کاملاً قابل شناسایی است. بنابراین، می‌توان چنین نتیجه گرفت که تقایل دین و سنّت با مرور زمان آغاز شد و قیام عاشورا برایند دو نیروی متمایز دین و سنّت بود که پیش از آن در عصر نبوی یکدیگر را آزموده بودند. حادثة عاشورا برای جلوگیری از رجعت به گذشته و انحرافات پدید آمد و شهادت امام حسین† نقطة اوج این برخوردها و نشانة بازگشت مردم و دولت‌مردان به سوی جامعة جاهلی و ارزش‌های آن بود. معمولاً قدرت در پی آن است که سنّت متناسب با آرمان‌های خودش را پیدا کند؛ زیرا به راحتی می‌تواند با سنّت نسبت به دین کنار آید. مجموع این تحوّلات، که در برخورد سنّت با دین پدید آمد، جامعه را به نقطه‌ای رساند که دیگر برایش اهمیت نداشت چه اتفاقی ممکن است بیفتد. با این انحرافات بنیادینی که از سال 11 تا 61 ه‍ ق در جامعة اسلامی رخ داد، آیا وقوع رخدادی مثل حادثة عاشورا قابل پیش‌بینی نبود؟ دکتر سید جعفر شهیدیمی‌گوید:

یقین دارم آنچه به دست آورده‌ام عبرتی برای حال و آینده خواهد بود؛ چه اگر قهرمان حادثه کشته شده است، [اما] آنچه او برای آن می‌جنگید و آنان که برای رسیدن به هدف، بدو وعدة یاری دادند و به وعدة خود وفا کردند یا نکردند، در طول تاریخ فراوان بوده و هستند و خواهند بود. (شهیدی، 1358، ص11)

 

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.
  2. نهج‌البلاغه؛ ترجمة محمّد دشتی، قم، مؤسسة تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 1385.
    1. آرون، ریمون، مراحل اساسی اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمة باقر پرهام، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، 1382.
    2. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالإحیاء الکتب العربی، 1378ق.
    3. ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدّمه، ترجمة محمّد پروین گنابادی، چ هشتم، تهران، علمی و فرهنگی، 1375.
    4. ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت للطباعة و النشر، 1405.
    5. الکاند هلوی، محمّد یوسف، حیاة الصحابه، بیروت، دارالفکر، 1992.
    6. الیت، تی. اس.، دربارة فرهنگ، ترجمة حمید شاهرخ، تهران، مرکز، 1369.
    7. بودون، ریموند، منطق کشش اجتماعی: روش تحلیل مسائل اجتماعی، ترجمة عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، توتیا، 1383.
    8. توسّلی، غلامعبّاس، نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران، سمت، 1376.
    9. حضرتی، حسن، «بُن‌مایه‌ها و درون‌مایه‌های رخداد عاشورا»، فصلنامة تاریخ اسلام، سال اول، ش1، 1379، قم، مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم†.
    10. داداش‌نژاد، منصور، «بستر تاریخی مفاهیم سیاسی ـ اجتماعی حادثه کربلا»، حوزه و دانشگاه، اصفهان، ش33، (1381).
    11. رامین، علی و دیگران، دانشنامة دانش‌گستر، تهران، مؤسسة علمی ـ فرهنگی دانش‌گستر، 1389.
    12. روشه، گی، سازمان اجتماعی، ترجمة هما زنجانی، تهران، سمت، 1375.
    13. ــــــــــــــ ، تغییرات اجتماعی، ترجمة منصور وثوقی، تهران، نی، 1381.
    14. ریتزر، جورج، نظریه‌های جامعه‌شناسی، ترجمة محمّدصادق مهدوی و دیگران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1374.
    15. زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، تهران، سمت، 1378.
    16. ساروخانی، باقر، دائرة‌المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1370.
    17. شهیدی، سید جعفر، پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین†، تهران، امیرکبیر، 1358.
    18. صادقپور، ابوالفضل، مبانی نظری در مهندسی اجتماع، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1375.
    19. طبری، محمّد بن جریر، تاریخ الاُمم و الملوک (تاریخ طبری)، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث.
    20. ــــــــــــــ ، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، چ پنجم، تهران، اساطیر، 1375.
    21. علیزاده، حسین، سیری در سلوک حسینی (با معرفی و بررسی 500 کتاب برگزیده درباره امام حسین†)، تهران، معارف، 1381.
    22. فروند، ژولین، جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمة عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، رایزن، 1368.
    23. فیرحی، داود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، پایان‌نامة دکتری، تهران، دانشکدة حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1378. به نقل از، محمّد عابد الجابری، العقل السیاسی العربی.
    24. محمّدخانی، علی‌اصغر، نامة شهیدی، جشن‌نامة استاد دکتر سید جعفر شهیدی، تهران، طرح نو، 1374.
    25. مؤدّب، سید رضا و امن‌الله فصیحی، «سنّت الهی در تغییرات اجتماعی از دیدگاه مفسران شیعه»، فصلنامة شیعه‌شناسی، قم، سال پنجم، ش18، (1386).
    26. موسوی خمینی، سید روح‌الله، صحیفة نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی€، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1361.
    27. ولوی، علی محمّد، «زمینه‌های اجتماعی واقعة عاشور»، سال اول، ش1، 1379، قم، مؤسسة آموزش عالی باقرالعلوم†.
    28. ــــــــــــــ ، دیانت و سیاست در قرون نخستین اسلامی، تهران، دانشگاه الزهرا، 1380.

    29. Bauer, Raymond & Kenneth Gergen. The Study of Policy Formulation. New York, The Free Press, 1963.

    30. Cattell, Vicky, Social Capital to Explore Dynamics between Structure & Agency in the Context of Declining & Regenerated Neighborhoods. Sociology, V.38, 2004.

    31. Dror, Yehezkel. Public Policy Making Reexamind, San Fransisoo, Chadler Publishing Company, 1968.

    32. Parsons, Talcott. Theories of Society; Foundations of modern Sociological theory. V.1, 1961.

    33. Ranny, Austin. Political Science and Public Policy, Chicago, Markham Publishing Company, 1968.

    34. Stephen, A. Tansey, Politics, London and New York, Routledge, 2000.