شیعیان اسماعیلی و حضور تاریخی آنان در سیسیل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

تاریخ اسلام دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

این سؤال همواره مطرح بوده که آیا مذهب شیعه در اروپا پدیده‌ای جدید و مربوط به قرون معاصر است و یا در طول تاریخ، ارتباط و تعامل تاریخی بین مکتب تشیّع و قارة اروپا وجود داشته است؟ شواهدی وجود دارد که تشیّع در اروپا یک پدیدة تاریخی است و از همان قرون نخستین اسلامی، تعاملات تشیّع و اروپا وجود داشته و حتی جنوب این قاره شاهد تأسیس دو سلسلة شیعی زیدی و اسماعیلی بوده است: «بنی‌حمود» در اندلس و «بنی‌کلب» در صقلیه (سیسیل). متأسفانه دربارة این دو دولت شیعی، پژوهش کمتری به چشم می‌خورد. نوشتار حاضر مقدّمه‏ای بر شناخت یکی از دولت‏های یاد شده به نام «بنی‏کلب» (Kalbids) است که بیش از یک قرن در سیسیل با مبنای تشیّع اسماعیلی حکومت داشت. فرضیة تحقیق حاضر این است: «دولتی که از سال 296 تا 427 در سیسیل از جانب خلافت فاطمی حاکمیت داشت حکومتی با مبانی و آموزه‌های شیعه بود و با همان مبانی، مدافع و مبلّغ کلّیت اسلام در این جزیره بود و در آن دوره، تمدن اسلامی نیز در این جزیره به اعتلای خود رسید و با سقوط این دولت شیعی توسط مهاجمان سنّی از شمال آفریقا، نه تنها به این دوران طلایی تمدن اسلامی در این جزیره پایان داده شد، بلکه اصل جزیره نیز از دست مسلمانان خارج شد و به تصرف نورمان‌ها در آمد.» در این پژوهش، سعی شده است با استفاده از منابع دست اول تاریخی، شمایی از صقلیه قرن چهارم هجری در دورة حکومت محلی «آل کلب» و ویژگی‌های شیعی این دولت ارائه گردد.

تازه های تحقیق

قرن چهارم همان‌گونه که قرن به اوج رسیدن تمدن اسلامی محسوب می‏شود، (متز، 1364، ص220) قرن تسلّط شیعه بر جهان اسلام نیز به شمار می‏رود (جعفریان، 1387، ص481) و طبعاً مسلمانان رشد درخشان خود را با آموزه‌های تشیّع تجربه کردند. در این قرن، در غرب جهان اسلام، دریای مدیترانه در اختیار مسلمانان قرار گرفت و جزیرة صقلیه (سیسیل) به طور کامل، تحت حاکمیت اسلام قرار داشت. این جزیره، که بزرگ‌ترین جزیرة‌ اسلامی در آن قرن به شمار می‏رفت، به مدت 95 سال تحت حاکمیت خاندان کلبیان قرار گرفت که از سوی امرای فاطمی بر این سرزمین حکم‌رانی کردند. در دورة آنها، آموزه‏های تشیّع در این جزیره رواج پیدا کرد و اسلام با همین آموزه‏ها، در مناطقی از جنوب ایتالیا رسوخ کرد. البته هیچ‏گاه کلبیان همانند ولی نعمتان فاطمی خود، مردم را مجبور به پذیرش تشیّع نکردند. (ذهبی، 1413، ج15، ص158-159)

همچنین کلبیان علاوه بر شکست آخرین تلاش‏های دولت روم شرقی (بیزانس) در بازپس‌گیری جزیرة سیسیل،‌ با انتقال جبهة نبرد به سرزمین‏های مجاور جزیرة صقلیه و در خاک اصلی ایتالیا، وضعیت تهاجمی مسلمانان در دریای مدیترانه را حفظ کردند، ولی در نهایت، به دلایل گوناگون داخلی و خارجی، تسلّط آنها بر این جزیرة بزرگ دریای مدیترانه تضعیف شد و سلسلة آنها برچیده شد. از آن‌رو که این جزیره پل ارتباطی مسلمانان و مسیحیان در مرکز مدیترانه به شمار می‌رفت و یکی از نقاط تبادل دانش و فرهنگ نیز بین عالم اسلام و مسیحیت شمرده می‏شد، نباید از نقش دولت شیعی کلبیان در عرصة سیاست،‌ حکومت،‌ تبادل دانش و تمدن در تاریخ اسلام، همانند دیگر دولت‏ها و جوامع شیعی غفلت ورزید؛ امری که می‏تواند برای نسل‏های جدید عالم تشیّع در مشارکت فعّال برای ساختن تمدن اسلامی معاصر ایجاد انگیزه کند.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابن اثیر، عزالدین علی، کامل (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمة ابوالقاسم حالت و عبّاس خلیلی، تهران، علمی، 1371.
  2. ابن حوقل، ابوالقاسم، صورة الارض، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
  3. ابن خلدون، العبر، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
  4. ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدّمه، ترجمة محمّد پروین گنابادی، چ هشتم، تهران، علمی و فرهنگی، 1375.
  5. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407/ 1986.
  6. پروونسال، لوی، «شُرَفا»، دائرة المعارف اسلام، ترجمة فهیمه مخبر دزفولی، ماهنامه تاریخ اسلام، ش13.
  7. تهرانی، شیخ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج26 (ایران)، قم، اسماعیلیان/ تهران، کتاب‌خانه اسلامیه، 1408 در: نسخة الکترونیک کتابخانه جامع تراجم، قم، مؤسسة نور، نشانی در شبکة جهان پهنا: http://www.tebyan.net.
  8. جعفریان رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلّح، 1387.
  9. جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف تشیّع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرّمشاهی، تهران، شهید سعید محبّی، 1375.
  10. حاجی خلیفه،‌ مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، تصحیح و تعلیق محمّد شرف‌الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  11. حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ط. الثانیه، بیروت، دار صادر، 1995.
  12. خلیفة بن خیّاط، ابوعمرو (م240)، تاریخ خلیفه، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415/1995.
  13. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، تخریج شعیب الارنؤوط، تحقیق إبراهیم الزیبق، ط. التاسعه، بیروت،‌ مؤسسة الرساله، 1413/ 1993.
  14. رحیم‌لو، یوسف، «اسلام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367، در: http://www.icro.ir.
  15. رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، تحقیق شیخ زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416/1995.
  16. زامباور، ادوارد فون، معجم الأنساب و الأسرات الحاکمة فی التاریخ الاسلامی، بیروت، دارالرائد العربی، 1980.
  17. زرکلی، خیرالدین، الاعلام.
  18. سمعانی، ابوسعید عبدالکریم بن محمّد بن منصور تمیمی، الأنساب، تحقیق عبدالرحمان بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1382/1962.
  19. صائب، عبدالحمید، معجم مؤرّخی الشیعه، قم، مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، 1424ه‍/‌ 1382ش.
  20. العناد الغزالی، عبدالامیر، ادب التشیّع فی شمال الافریقی، تصحیح رقیّه رستم‌پور، تهران، فرهنگ منهاج، 1383.
  21. قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، تصحیح میرجلال محدّث، تهران، انجمن آثار ملّی، 1358.
  22. الکورانی العاملی، شیخ علی، معجم أحادیث الإمام المهدی (عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف)، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1411.
  23. متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1364.
  24. مغربی، قاضی نعمان، شرح الأخبار، تحقیق سیدمحمّد حسینی جلالی، چ دوم، قم، اسلامی، 1414.
  25. مقدّسی، ابوعبدالله محمّد بن احمد، احسن التقاسیم، ترجمة، علینقی منزوی‏، تهران، شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران، 1361.
  26. موسوی، سید عبدالرسول، الشیعة فی التاریخ، قاهره، مکتبة مدبولی، 2002.
  27. ناصری طاهری، عبدالله، تاریخ سیاسی اجنماعی شمال آفریقا از آغاز تا ظهور عثمانی‌ها، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1375.
  28. نیک‌بین، نصرالله، فرهنگ مکتشفین و جغرافی‌نویسان جهان، تهران، نبوی، 1375.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 41
فروردین 1392
صفحه 41-62

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار