تشیّع و پیشینه آن در بحرین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی، پژوهشگر پژوهشکده ادیان و مذاهب

2 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات

چکیده

در جغرافیای تاریخی، «بحرین» به تمامی سرزمین‌های واقع در سواحل غرب و جنوب خلیج فارس (حدّ فاصل بصره و عمان) اطلاق می‌شود. این منطقه همواره مورد اقبال شیعیان و دوست‌داران مکتب اهل‌بیت‰ بوده است. قیام‌ها و جریان‌های میانة سدة سوم هجری در بحرین، گاهی رنگی از ایده‌های شیعی داشت. این موضوع موجب شده است برخی این جریان‌ها را باعث رواج شیعه‌گری در بحرین بدانند. ولی کاوش در منابع اولیة تاریخی و روایی، ما را با پیشینة تشیّع و شخصیت‌های تأثیرگذار شیعی بحرین آشنا می‌کند که می‌تواند سابقة تشیّع در این خطه را به عصر ورود اسلام به آنجا و زمان حیات ائمّة اطهار‰ برگرداند.

تازه های تحقیق

با توجه به آنچه ذکر شد نقش و تأثیر قبیلة «عبدالقیس»، یاران و کارگزاران امیرالمؤمنین†، راویان ائمّة اطهار‰، ارتباط بحرینی‌ها با دو مرکز مهم کوفه و بصره و دیگر شاخصه‌های بحرین که گذشت، می‌توان اطمینان پیدا کرد که انگیزه‌ها و آموزه‌های تشیّع و ولایت اهل‌بیت‌‰ از همان اوایل ورود اسلام به این منطقه تا نیمة اول سدة دوم هجری قابل بازشناسی است. توجه به این موضوع، نباید شورش‌ها و قیام‌های میانة قرن سوم هجری را عاملِ گسترش و نفوذ برخی شیعه در بحرین دانست، بلکه باید گفت: این جریان‌ها از پیش‌زمینه‌های فرهنگی موجود سوء استفاده کردند و با برخی شعارها، که رنگ و بوی شبه شیعی داشت، سعی در جذب مردم کردند.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن ابی‌عاصم، احمد بن عمرو، الآحاد والمثانی، ریاض، دارالرایه، 1411.
  2. ابن أثیر جَزَری، علی بن ابی‌الکرم محمّد الشیبانی، الکامل فی التاریخ، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408.
  3. ــــــــــــــ ، اللباب فی تهذیب الانساب، تحقیق عبداللطیف حسن عبدالرحمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420.
  4. ــــــــــــــ ، اُسد الغابة فی معرفةالصحابه، تحقیق علی محمّد معوّض و عادل أحمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415.
  5. ابن اسحاق، محمّد بن اسحاق، سیره ابن اسحاق، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1410.
  6. ابن الفقیه، احمد بن محمّد بن اسحاق مدانی، البلدان، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
  7. ابن بابویه، محمّد بن علی، الخصال، تهران، علمیه اسلامیه، 1363ش.
  8. ابن جنیدل، سعد بن عبدالله،معجم الامکنة الوارد ذکرها فی صحیح البخاری، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1419.
  9. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412.
  10. ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی، فتح الباری، تحقیق عبدالعزیز عبداللّه‏ بن باز، بیروت، دارالفکر، 1379.
  11. ــــــــــــــ ، تهذیب التهذیب، تحقیق خلیل مأمون شیحا، عمر السلاحی و علی بن مسعود، بیروت، دارالمعرفه، 1417.
  12. ــــــــــــــ ، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمّد معوّض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415.
  13. ابن حزم، علی بن احمد، المحلّی، بیروت، دارالآفاق الجدیده.
  14. ابن حنبل، احمد بن محمّد الشیبانی، مسند احمد، تحقیق عبدالله محمّد الدرویش، ط. الثانیه، بیروت، دارالفکر، 1414.
  15. ابن حوقل، ابوالقاسم محمّد بن حوقل النصیبی،، صورة الارض‏، بیروت، دار صادر، 1938‏.
  16. ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمّد، تاریخ ابن خلدون، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1391.
  17. ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسة، ترجمه و تعلیق حسین قرچانلو، تهران، امیرکبیر، 1365ش.
  18. ابن سباهی‌زاده، محمّدبن علی البروسوی،اوضح المسالک الی معرفة البلدان والممالک، بیروت، دارالغرب، ۱۴۲۷.
  19. ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر و دار بیروت، 1377.
  20. ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الأعمال،  بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۱۷.
  21. ابن عساکر الدمشقی، علی بن حسن بن هبةالله، تاریخ دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415.
  22. ابن فرّوخ، محمّد بن حسن صفّار قمّی، بصائر الدرجات، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی، 1404.
  23. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم دینوری، الإمامة و السیاسة (المعروف بتاریخ الخلفاء)، تحقیق علی شیری، قم، مکتبة الشریف الرضی، 1413.
  24. ابن قدامه، قدامة بن جعفر، الخراج و صناعة الکتابة، بغداد، دارالرشید للنشر، 1981‏.
  25. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  26. ــــــــــــــ ، البدایة و النهایة، تحقیق مکتبة المعارف، بیروت، مکتبة المعارف.
  27. ابن ماجه، محمّد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، بیروت، دار احیاء التراث،1395.
  28. ابن ماکولا، امیرحافظ، إکمال الکمال، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  29. ابن هلال ثقفی، ابراهیم بن محمّد، الغارات، تحقیق میرجلال‌الدین محدّث اُرموی، تهران، انجمن آثارملّی، 1395.
  30. ابوحنیفه، نعمان بن ثابت کوفی، شرح مسند ابی‌حنیفه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1404.
  31. احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، مصر، شرکة مکتبة مصطفی البابی و أولاده.
  32. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الائمه، قم، مؤسسة دارالحدیث، ١٣٨٤.
  33. اردبیلی، محمّد بن علی، جامع الرواة و ازاحه الاشتباهات، بیروت، دارالاضواء، 1403.
  34. ازهری، محمّد بن احمد،تهذیب اللغة، قاهره، الدار مصریة للتألیف و التراجمه، 1387.
  35. اسطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد فارسی‏، المسالک و الممالک، افست لیدن، بیروت، دار صادر، ٢٠٠٤.
  36. اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، تهران، علمی فرهنگی، 1379.
  37. امین، سید محسن، أعیان الشیعه، به کوشش سید حسن امین، ط. الخامسه، بیروت، دارالتعارف، 1403.
  38. امینی، عبدالحسین، الغدیر، ط. الثالثه، بیروت، دارالکتاب العربی، 1387.
  39. بحرانی، یوسف بن عبداللّه‏، الکشکول، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات الحدیثیه، 1381.
  40. بخاری، محمّد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق مصطفی دیب البغا، ط. الرابعه، بیروت، دار ابن کثیر، 1410.
  41. براقی، سید حسین بن احمد، تاریخ الکوفه، بیروت، دارالأضواء، 1407.
  42. بُستی، محمّد بن احمد بن حبّان، مشاهیر علماء الأمصار، تحقیق رزوق علی ابراهیم، بیروت، دارالوفاء، 1411.
  43. ــــــــــــــ ، صحیح ابن حّبان، ترتیب: علی بن بلبان الفارسی، تحقیق شعیب الأرنؤوط، بیروت، مؤسسة الرساله، 1993.
  44. بغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع‏، بیروت، دارالجیل‏، 1412‏.
  45. بکری اندلسی، ابی‌عبید عبداللّه‏ بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ط. الثالثه، بیروت، عالم الکتب، 1403.
  46. بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دارالنشر، 1400.
  47. بلخی، احمد بن سهل، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیه.
  48. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر.
  49. ترمذی، محمّد بن عیسی، سنن الترمذی (الجامع الصحیح)، تحقیق احمدمحمّد شاکر، بیروت، دار إحیاء التراث.
  50. تفرشی، سیّد مصطفی بن حسین، نقد الرجال، تحقیق مؤسّسة آل‌البیت‰، قم، مؤسّسة آل‌البیت‰،1418.
  51. تمیمی، محمّد بن حبان، الثقات، تحقیق و نشر مؤسّسة الکتب الثقافیّة، 1393.
  52. جابلقی بروجردی، علی‌اصغر، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، تحقیق مهدی رجائی، قم، مکتبة آیةاللّه‏ العظمی المرعشی، 1410.
  53. جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق احمد بن عبدالغفور عطّار، ط. الرابعه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1410.
  54. حافظ ابرو، عبدالله خوافی، جغرافیای حافظ ابرو، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
  55. حدّاد عادل، غلامعلی و دیگران،دانشنامة جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1375ش.
  56. حلبی، علی بن ابراهیم،سیرة الحلبیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  57. حلّی، حسن بن علی، رجال ابن داود، تحقیق محمّدصادق آل بحرالعلوم، قم، منشورات الشریف الرضی، 1392.
  58. حَمَوی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1399.
  59. حمیری، محمّد بن عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبر الاقطار، بیروت، مکتبة لبنان، 1984.
  60. خربوطلی، علی حسنی، انقلاب‏های اسلامی، ترجمه عبدالصاحب یادگاری و غلام‌حسین دانشی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1350.
  61. خردادبه، عبیداللّه‏ بن عبداللّه، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، ١٨٨٩.
  62. خوئی، سیّد ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، ط. الرابعه، قم، مرکز نشر آثار الشیعه.
  63. دارمی، ابومحمّد عبداللّه‏ بن الرحمان، السنن الکبری، دمشق، مطبعة الاعتدال، 1449.
  64. دمشقی، محمّد بن ابی‌طالب، نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1419.
  65. دینوری، ابومحمّد عبداللّه‏ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1407.
  66. ذهبی، محمّد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شُعیب الأرنؤوط، چ دهم، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414.
  67. زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1990.
  68. زمخشری، محمود بن عمر، الجبال و الأمکنةو المیاة، نجف، مطبعة الحیدریه و المکتبة المرتضویه، 1337ق.
  69. سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، تحقیق محمّد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دار احیاء السنة النبویه.
  70. سخاوی، محمّد بن عبدالرحمان،تحفةاللطیفة فی تاریخ المدینةالشریفة، مدینه، مرکز بحوث و الدراسات، 1429.
  71. سمعانی، عبدالکریم بن محمّد، الأنساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان.
  72. سیف بن عمر، الضبی الاسدی،الفتنة و وقعة الجمل، بیروت، دارالنفائس، ۱۹۷۲.
  73. شخص، هاشم محمّد، اعلام هجر من الماضین و المعاصرین، بیروت، موسسة امّ‌القری، ۱۴۱۶.
  74. شریف ادریسی، محمّد بن محمّد بن عبدالله،نزهة المشقاق فی إختراع الآفاق، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۸۹م/۱۳۶۸ق.
  75. شریف الرضی، محمّد بن حسین موسوی، خصائص الأئمّه‡ (خصائص أمیرالمؤمنین‏†)، تحقیق محمّدهادی الامینی، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة التابع للحضرة الرضویة المقدّسه، 1406.
  76. ــــــــــــــ ، شرح الرضی علی الکافیة، بیروت، دارالفکر، 1398.
  77. شوشتری، محمّدتقی التستری، قاموس الرجال فی تحقیق رواةالشیعة و محدّثیهم، ط. الثانیه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1410.
  78. صالحی الشامی، محمّد بن یوسف، سُبُل الهدی و الرَّشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق علی محمّد معوّض، بیروت، دارالکتب، 1414.
  79. صَّفَدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، چ دوم، ویسبادن (آلمان)، فرانْزشْتاینر، 1381ق.
  80. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق، حمدی عبدالمجید السَّلَفی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی/ ریاض، دار ابن الجوزی، 1418.
  81. طبری، محمّد بن جریر، تاریخ الطبری (تاریخ الاُمم و الملوک)، تحقیق محمّدابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف.
  82. طوسی، محمّد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیّومی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1415.
  83. ــــــــــــــ ، اختیار معرفة الرجال (رجال الکشّی)، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، مؤسسة آل‌البیت‡، 1404.
  84. عبّاسی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1379.
  85. عصفری، خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414.
  86. علّامه حلی، حسن بن یوسف،خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، تحقیق جواد قیّومی، قم، مؤسّسة نشر الفقاهه، 1417.
  87. عینی، ابی‌محمّد محمود بن احمد،عمدة القاری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421.
  88. فیروزآبادی، محمّد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالفکر، 1420.
  89. قاضی ابوحنیفه، نعمان بن محمّد مصری، شرح الأخبار فی فضائل الأئمّة الأطهار‰، تحقیق سید محمّد حسینی جلالی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1412.
  90. قرچانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، تهران، سَمت، 1380ش.
  91. قُرطُبی مالکی، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمّد معوّض و عادل أحمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415.
  92. قزوینی، زکریا بن محمّد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران، امیرکبیر، 1373ش.
  93. قشیری نیسابوری، صحیح مسلم، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دارالحدیث، 1412.
  94. قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی، قاهره، دارالکتب المصریه، ۱۳۴۶.
  95. کحاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب، دمشق، مطبعة الهاشمیه، 1368.
  96. کلبی، هشام بن محمّد،جمهرة النسب، بیروت، عالم الکتب و مکتبة النهضة العربیه، ۱۹۸۶.
  97. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفّاری، ط. الرابعه، بیروت، دار صعب و دارالتعارف، 1401.
  98. کوفی، عبداللّه‏ بن محمّد ابن ابی‌شیبه، المصنَّف، تحقیق سعید محمّد اللحّام، بیروت، دارالفکر.
  99. گنابادی، برگزیدة مشترک یاقوت حموی، ترجمه محمّد پروین، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
  100. مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایه، نجف، المطبعة المرتضویه، ۱۳۴۵ق.
  101. مبارکفوری، محمّد عبدالرحمن،تحفة الأحوذی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410.
  102. متّقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العُمّال، تصحیح صفوة السفّا، بیروت، مکتبة التراث الإسلامی، 1397.
  103. مجلسی، محمّدباقر، بحار الأنوار، ط. الثانیه، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403.
  104. مدانی، حسن بن احمد اله،صفةجزیرة العرب، تحقیق محمّد بن علی الأکوع، بغداد، دارالشؤون العامة، 1989.
  105. مزّی، یونس بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409.
  106. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح، عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دارالصاوی.
  107. مشهدی حائری، محمّد بن جعفر، فضل الکوفة و مساجدها، تحقیق محمّد سعید الطریحی، بیروت، دارالمرتضی.
  108. ــــــــــــــ ، المزار الکبیر، تحقیق جواد قیّومی اصفهانی، قم، قیوم، 1419.
  109. مفید، محمّد بن محمّد، الجمل، ترجمه و تحشیه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، 1367.
  110. مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار بذکر الخط و الآثار،  بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418.
  111. ــــــــــــــ ، امتاع الاسماع بما للنبی… من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰.
  112. منجم، اسحاق بن حسین، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کل مکان، ترجمه محمّد آصف فکرت، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370ش.
  113. منقری، نصر بن مزاحم،وقعة صفّین، تحقیق عبدالسلام محمّد هارون، ط. الثانیه، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی، 1382.
  114. مهتدی بحرانی، عبدالعظیم، علماء البحرین دروس و عبر، بیروت، موسسة البلاغ، ۱۹۹۴.
  115. موسوی بجنوردی، کاظم،دائرةالمعارف بزرگ اسلامی،چ دوم،  تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1369ش.
  116. موصلی، ابو یعلی، مسند ابی‌یعلی، تحقیق حسین سلیم اسد،دارالمأمون للتراث.
  117. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی (فهرس أسماء مصنّفی الشیعة)، بیروت، دارالأضواء، 1408.
  118. نووی، شرح صحیح مسلم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  119. نیشابوری، محمّد بن عبدالله الحاکم، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411.
  120. واقدی، محمّد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، چ سوم، بیروت، عالم الکتب، 1404.
  121. هانی، عبدالرحمن عبدالکریم، البحرین فی صدر الاسلام، بیروت، الدارالعربیه للموسوعات، ۱۴۲۱.
  122. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد، تحقیق عبداللّه‏ محمّد درویش، بیروت، دارالفکر، 1412.