غیبت و نظریه‌پردازی آل نوبخت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تربیت مدرّس

2 دانشجوی دکتری اندیشه سیاسی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

آل نوبخت یکی از خاندان‌های اصیل ایرانی بود که از نیمة قرن دوم تا اوایل قرن پنجم در جامعة شیعی منشأ خدماتی عظیم گشت. بررسی اثرگذاری این خاندان بر کلام و اندیشة شیعی، هم به لحاظ پیش‌گامی آنان و هم به لحاظ محتوا و تنوّع، حایز کمال اهمیت است. خاندان نوبختی در عرصة اندیشه سیاسی، به بررسی مشکلات واقعی و جدیدی پرداخت که متأثر از غیبت امام دوازدهم شیعیان امامیه† بود. پیدایش گفتمان‌های جدید و حرکت‌ها و قیام‌های متعدد در جامعة اسلامی، به همراه ظهور حدیث‌گرایی اهل‌سنّت، که حمایت مادی و معنوی دستگاه خلافت را با خود به همراه داشت و وارد شدن افکار نو و ظهور عقل‌گرایی، فضای فکری جدیدی برای ارائة پاسخ‌های مستدل در باب اندیشة دینی و بخصوص اندیشة امامیه در باب غیبت امام دوازدهم† فراهم آورد. تأکید آل نوبخت برای پاسخ به مسائل مبتلابه جامعه، تأکید بر گفتمان عقل‌گرایی و روش برهانی بود. به‌ویژه چهارتن از بزرگان این خاندان (ابوسهل، ابواسحاق، حسین بن روح و حسن بن موسی) با تبیین عقلی و برهانی امامت آن را جزو اصول دین قرار دادند و پایه‌های نظری و اندیشه‌ای آن را محکم و استوار ساختند. در سطحی خردتر، این خاندان علاوه بر تمرکز بر پاسخ به شبهات دینی، به‌ویژه در عرصة سیاست، نزدیکی به دربار خلافت عبّاسی و خاندان‌های مقتدر شیعی عراق را نیز دنبال می‌کردند که این امر نیز خود تأثیر فراوانی در جهت توسعة فضا برای دفاع از اعتقادات دینی امامیه داشت. در واقع، اگر بپذیریم نظریه‌های سیاسی در پاسخ به بحران‌های فکری و سیاسی در جامعه شکل می‌گیرد، شکل‌گیری نظریة سیاسی خاندان نوبختی نمونة روشنی از این امر است.

تازه های تحقیق

1. در زمان پیامبر اکرمˆ به سبب وجود وحی، اجتهاد و کاربرد عقل برای یافتن حکم شرعی موضوعیت نداشت. همچنین در دوران حضور ائمّة معصوم‰، بنا بر اعتقاد شیعه، وضعیت همانند دوران پیامبر اکرمˆ; بود؛ البته در دورة پیامبر و ائمّة اطهار‰، کاربرد اجتهاد دربارة صحابه مطرح بود، اما به دلیل دست‌رسی به منبع اصلی احکام، دغدغة جدّی محسوب نمی‌شود.

2. کتاب خدا، قرآن کریم، در آیاتش و پیامبر اکرمˆ در احادیث خویش، بنیان اعتقادات و اصول دینی را بر برهان و ادراک عقلی انسان قرار داده‌اند. این موضوع، یعنی «استدلالی بودن پایه‌های اعتقادی دین» در برخی از سوره‌های قرآن همچون نحل، بقره، مائده، هود، قیامت، و واقعه و در بیانات پیامبر اکرمˆ و به‌ویژه در سخنان حضرت علی† و دیگر امامان شیعی‰ مورد توجه جدّی قرار گرفته است، در حالی که پس از پیامبرˆ، نگرش غیر عقلیِ خبر محور به‌تدریج، تحت عنوان «سنّت»، جایگزین آن گردید و به شیوه‌ای رایج تبدیل شد که نمونة بارز آن را در آراء حنابله، اهل حدیث و اشاعره می‌توان دید.

3. در نگرش شیعة امامیه، امامت و رهبری جامعه همطراز با نبوّت و استمرار آن و امری الهی و نه بشری قلمداد می‌شود. از این‌رو، هم منصوص و الهی است و هم از جنس اعتقاد و باور، نه از جنس فروع و احکام شریعت. در نتیجه، دفاع از آن همچون اساس رسالت و پیامبری امری است عقلی و مبتنی بر خرد و برهان. مراجعه به نهج‌البلاغه و به‌ویژه خطبة «شقشقیه» دفاع برهانی حضرت علی† از امامت را نشان می‌دهد.

4. شروع دورة غیبت صغرا و دست‌رسی نداشتن به امام، همراه با معاضدت متکلّمان فرق مسلمان با شیعه، روش شیعیان غیر امامی، فشار خلافت عبّاسی و حمایت از مذهب اهل حدیث، همه زمینه‌ساز بحران و خلأ در نگرش و باور نسبت به امامت شیعی گردید. بحران و خلأی که با مدیریت دستگاه خلافت می‌توانست بقای مکتب امامیه را با مشکل مواجه سازد.

5. چنین فضایی سرآغاز تکاپویی جدید از سوی عالمان برجستة امامیه در جهت پر کردن این خلأ و یافتن براهین انسانی در تبیین و بیان وظایف مسلمانان و مکلّفان است که دغدغه ذهنی اندیشمندان شیعه بوده است.

6. این تکاپو زمینه‌ساز دو جریان فکری در اندیشه و نگرش دانشمندان شیعی گردید. گروهی که دست‌یابی به باورهای صحیح و احکام الهی و وظایف مکلّفان را صرفاً در رجوع به خبر و نقل جست‌وجو می‌کرد، و گروهی دیگر که در این مهم، علاوه بر کتاب و سنّت، «عقل» را نیز به عنوان معیار و ملاک تعیین کننده مطرح می‌کرد. طبیعی بود که در چنین فضایی و به عنوان رهیافتی همیشگی و تعیین‌کننده، رهیافت دوم بود که هم استقلال شیعه را در معرفت‌شناسی حفظ می‌کرد و هم کلام شیعه را به کلامی عقلی و استدلالی و در نتیجه، اقناع ساز تبدیل می‌کرد. در این زمینه، خاندان نوبختی با ارتباطی که با امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) داشتند، گروه دوم را تشکیل دادند و رهیافت دوم را مطرح ساختند.

7. همچنین باید خاطرنشان کرد شکل‌گیری اندیشة سیاسی خاندان نوبختی متأثر از فضای فکری، سیاسی، و اجتماعی آن دوران بود. ظهور علوم جدید و برخورد فکری مسلمانان با مسائل نوظهور، که بنیان اعتقادات دین را نشانه گرفته بود، لزوم ارائة پاسخ‌های مستدل به این شبهه‌ها را لازم می‌نمود. در این بین، دفاع از نهاد «وکالت» و توسعة آن و لزوم برطرف کردن شبهه‌های عقیدتی جامعة شیعه، از دیگر زمینه‌های شکل‌گیری اندیشه کلامی و سیاسی این خاندان بود.

8. افراد این خاندان توانستند با واردکردن مؤلّفه‌های نو در عرصة کلام، فقه و سایر علوم اسلامی، به همراه دفاع از حریم امامت و ولایت، سهم ارزنده‌ای در تاریخ اندیشة تشیّع بر جای بگذارند. اگرچه نمی‌توان تمام آراء فقهی و کلامی تمام افراد این خاندان را مقرون به صحّت دانست، ولی برایند کلی ما را به این نتیجه رهنمون می‌سازد که آنان در فضای بحرانی غیبت، راه‌کارهایی مناسب و مقتضی مطرح کردند و آن را متحقق ساختند.

9. در سطح مسائل سیاسی و اجتماعی، تعامل این خاندان با دستگاه خلافت توانست در برخی دوره‌ها از فشار مضاعفی که بر جامعة شیعه اعمال می‌شد، بکاهد. در بعد عقیدتی و ایمانی نیز بنیان‌هایی را استوار کردند که مکتب امامیه را از گزند انحرافات، تهمت‌ها، و مسائلی که اندیشة امامیه را نشان گرفته بود، حفظ کند. باید به خاطر داشت که دوران ظهور خاندان نوبختی یکی از ملتهب‌ترین دوران حیات سیاسی اسلام و مذهب تشیّع بوده است و خدماتی که این خاندان برای حمایت و محافظت از مذهب تشیّع انجام دادند بی‌بدیل و در نوع خود منحصر به فرد است.

 


کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. آقا نوری، علی، خاستگاه تشیّع و پیدایش فرقه‌های شیعه در عصر امامان، قم، پزوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.
  2. آقایی، جبّاری، عاشوری و حکیم، تاریخعصرغیبت؛ نگاهیتحلیلیبرغیبتامامدوازدهم، قم، حضور، 1379.
  3. ابراهیم حسن، حسن، تاریخ الاسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، بیروت، روائع التراث العربی، 1378.
  4. اسپریگنز، توماس، فهم نظریه‌های سیاسی، ترجمة فرهنگ رجایی، تهران، آگه، 1389.
  5. اباذری، عبدالرحیم، ابوالقاسمحسینبنروحنوبختی (سفیرسوم)، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1376.
  6. ابن بابویه، محمّد بن علی (شیخ صدوق)، کمال‌الدین و تمام النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفّاری، قم، جامعة مدرسین، 1416.
  7. ــــــــــــــ ، الهدایه، قم، مؤسسة الامام الهادی، 1415.
  8. ابن اثیر، عزالدین علی، الکاملفیتاریخ، بیروت، دارصادر، 1399.
  9. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمّد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، تصحیح و شرح و مقابله لجنة من اساتذه النجف الاشرف، المکتبة الحیدریه، 1376.
  10. ابن ندیم، محمّد بن اسحاق، الفهرست، محمّدرضا تجدد، تهران، کتاب‌خانه سینا، 1343.
  11. اصفهانی، راغب، المفرداتفیغریبالقرآن، تهران، علمی و فرهنگی، 1387.
  12. اقبال آشتیانی، عبّاس، خانداننوبختی، تهران، طهوری، 1357.
  13. البعلبکی، روحی، فرهنگعربیبهفارسیالمورد، ترجمة محمّد مقدّس، تهران، امیرکبیر، 1387.
  14. الگار، حامد، دایرةالمعارف جهان نوین اسلام، حسن طارمی‌راد، محمّد دشتی و مهدی دشتی، تهران، کنگره، 1388.
  15. امین، محسن، اعیانالشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406.
  16. ــــــــــــــ ، بر ستیغآرمان‌ها؛ ترجمهاعیانالشیعهجزءچهارممربوطبهامامعصر، تهران، طور، 1364.
  17. بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیه، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، 1923.
  18. بحرانی، یوسف، حدائق الناظره، قم، مجمع ذخایر اسلامی، 1315.
  19. تقی‌زاده داوری، محمود، تصویرشیعهدردائرةالمعارفامریکانا، تهران، چاپ و نشر بین‌الملل، 1384.
  20. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ترجمة سیدمحمّدتقی آیت‌اللهی، تهران، امیرکبیر، 1367.
  21. حسین، جاسم و شاسادینا، غیبتومهدویت، ترجمة محمودرضا افتخارزاده، قم، دفتر نشر معارف اسلامی، 1376.
  22. حسین‌زاده شانه‌چی، حسن، اوضاعسیاسی، اجتماعیوفرهنگیشیعهدرغیبتصغرا، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی، 1386.
  23. حسینیان مقدّم، حسین، «نقش نوبختیان در پیشبرد افکار شیعه»، تاریخ در آینه پژوهش، ش5، 1387.
  24. حلبی، علی‌اصغر، تاریخعلمکلامدرایرانوجهاناسلام، تهران، اساطیر، 1373.
  25. حلّی، حسن بن یوسف، أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم، شریف رضی، 1363.
  26. جبرئیلی، محمّد، سیرتطوّرکلامشیعهازعصر غیبتتاخواجه‌نصیر (دفتر دوم)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
  27. جمشیدی، محمّدحسین، رخ اندیشة کتاب اول؛ روش‌شناسی شناخت اندیشه‌های سیاسی، تهران، کلبه معرفت، 1385.
  28. دهخدا، علی‌اکبر، محمّد معین، جعفر شهیدی، لغت‌نامة دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه دهخدا، 1363.
  29. دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ج4، ترجمة احمد آرام، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1365.
  30. رازی، مسکویه، تجاربالامم، ترجمة علینقی منزوی، تهران، توس، 1376.
  31. سعدی شیرازی، ابومحمّد مصلح بن عبدالله، کلیاتسعدی، به تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران، هرمس، 1389.
  32. شریف رضی، محمّد بن حسین، نهج‌البلاغه، ترجمة محمّد دشتی، قم، بوستان کتاب، 1389.
  33. صاحبی نخجوانی، هندوشاه، تجاربالسلف، به اهتمام امیر حسن روضاتی، اصفهان، مختوطات اصفهان، 1361.
  34. طبری، محمّد بن جریر، تاریخطبرییاتاریخالرسلوالملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1363.
  35. طوسی، محمّد بن حسن، تهذیبالاحکام، به تحقیق حسن موسوی خرسان، نجف، دارالکتب الاسلامیه، 1380ق.
  36. ــــــــــــــ ، متنوترجمهکتابغیبت، ترجمة مجتبی عزیزی، قم، مسجد جمکران، 1387.
  37. ــــــــــــــ ، تمهیدالاصولدرعلمکلاماسلامی، ترجمة محمّدجواد مشکور، تهران، حکمت و فلسفه ایران، 1358.
  38. ــــــــــــــ ، الغیبة، قم، مؤسسة المعرفة الاسلامیه، 1411.
  39. ــــــــــــــ ، الغیبة، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، 1412.
  40. عاملی، محمّد بن حسن، اثبات الهداة، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1366.
  41. عابد جابری، محمّد، سقراط‌های ازگونه‌ایدیگر، روشنگراندرتمدنعربی، ترجمة سیدمحمّد آل‌مهدی، تهران، فرهنگ جاوید، 1389.
  42. غفّارزاده، علی، زندگانینوّابخاصامامزمان، تهران، نبوغ، 1384.
  43. قمی، شیخ عبّاس، منتهی الآمال، قم، هجرت، 1373.
  44. کاشفی، محمّدرضا، کلامشیعه:ماهیت، مختصاتومنابع، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.
  45. کشی، محمّد بن عمر، رجال کشی، انتخاب و تلخیص شیخ طوسی، تصحیح حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348.
  46. کلینی، محمّد بن یعقوب، اصولکافی، تصحیح علی‌اکبر غفّاری، قم، دارالکتب اسلامیه، 1388.
  47. لمبتون، آن، کی، اس، دولتوحکومتدراسلام، ترجمة سیدعباس صالحی و محمّدمهدی، تهران، مؤسسة چاپ و نشر عروج، 1374.
  48. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1404.
  49. ــــــــــــــ ، مهدی موعود؛ ترجمة جلد سیزدهم بحارالانوار، ترجمة علی دوانی، تهران، مروی، 1363.
  50. مدرّسی طباطبائی، سیدحسین، مقدّمه‌ای برفقهشیعه، ترجمة محمّدآصف فکرت، تهران، پژوهش‌های اسلامی، 1387.
  51. ــــــــــــــ ، مکتبدرفرایندتکامل، ترجمة هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، 1386.
  52. ــــــــــــــ ، مکتب در فرایند تکامل، ترجمة هاشم ایزدپناه، ایالات متحده آمریکا، نیوجرسی، نشر داروین، 1374.
  53. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1374.
  54. مشکور، محمّدجواد، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران، اشراقی، 1379.
  55. ــــــــــــــ ، ترجمة فرق الشیعه نوبختی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1353.
  56. مطهّری، مرتضی، امامت و رهبری، تهران، صدرا، 1376.
  57. ــــــــــــــ ، آشنایی با علوم اسلامی2؛ کلام و عرفان، قم، صدرا، بی‌تا.
  58. مکدرموت، مارتین، اندیشة کلامیشیخمفید، ترجمة احمد آرام، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1384.
  59. مفید، محمّد بن محمّد، اوائلالمقالاتفیالمذاهبوالمختارات، ترجمة سهند صادقی بهمنی، تهران، آذینه گل مهر، 1388.
  60. ــــــــــــــ ، اوائلالمقالاتفیالمذاهبو المختارات، با حواشی و مقدّمة فضل‌الله زنجانی، چ دوم، تبریز، چرندابی، 1371ق.
  61. معروف الحسنی، هاشم، شیعهدربرابرمعتزلهواشاعره، ترجمة محمّدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1379.
  62. موسوی بجنوردی، کاظم، دایرةالمعارفبزرگاسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1380.
  63. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، چ چهارم، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1413.
  64. نجیب بوطالب، محمّد، مبارزات اجتماعی در دولت عباسی، ترجمة عبدالله ناصری طاهری، تهران، علم، 1389.
  65. نوبختی، حسن بن موسی، فرقالشیعه، ترجمة محمّدجواد مشکور، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1353.
  66. نیومن، آندرو، جی، دورة شکل‌گیریتشیّعدوازدهامامی گفتمانحدیثیمیانبغدادوقم، ترجمة مهدی ابوطالبی، محمّدرضا امین و حسین شکراللهی، قم، شیعه‌شناسی، 1386.
  67. Amir-Moezzi, Mohammad Ali. “Islam in Iran vii. The Concept of Mahdi in Twelver Shiʿism”. In Encyclopaedia Iranica, 2007.
  68. Momen, Moojan. An Introduction to Shi'i Islam, Yale University Press, 1985.
  69. Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein. Islamic messianism: The Idea of Mahdī in Twelver Shīʻism, Suny press, 1981.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 42
تیر 1392
صفحه 43-80

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار