تطوّر مفهوم رکن رابع یا شیعه کامل در فرقة شیخیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

فرقة شیخیه در کنار توحید، نبوت و امامت، رکن رابع را یکی از اصول چهارگانة دین به شمار می‌آورد. مقصود از رکن رابع در این فرقه آن است که در میان شیعیان، همواره شیعة کاملی وجود دارد که واسطة فیض میان امام عصر (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) و مردم است.
شیخ‌احمد احسایی، بنیان‌گذار و نخستین نظریه‌پرداز این فرقه، در چند فراز از سخنانش، به لزوم وجود فردی به‌عنوان رابط بین امام و خلق اشاره می‌کند؛ اما برخلاف ادعای شیخیه که معتقدند واژة رکن رابع در زمان شیخ‌احمد طرح و ارائه شده است، در سخنان او چیزی با این عنوان دیده نمی‌شود.
در این پژوهش خواهد آمد که حاج محمدکریم‌خان کرمانی، رهبر شیخیة کرمان، از مدافعان اصلی و حتی از مؤسسان اصل مجعول «رکن رابع» به شمار می‌آید. از این‌رو، در آثار وی بیش از دیگران از این مسئله دفاع شده است. در مقابل آن، فرقة شیخیة آذربایجان است که از مخالفان جدی این نگرش به شمار می‌آیند. قابل توجه آنکه در برخی منابع شیخیه از دو عنوان نجبا و نقبا به‌جای واژة رکن رابع استفاده شده که از نظر معنا مترادف و هم‌معنایند.
در پایان، از چند زاویه به نقد و تحلیل این بدعت پرداخته خواهد شد؛ هم از این جهت که در میان گرایش‌ها و انشعابات فرقة شیخیه، در این‌باره اختلافات اساسی وجود دارد، و هم از این زاویه که ایرادات متعددی بر هویت معرفتی آن وارد است.

تازه های تحقیق

در این پژوهش به‌دست آمد که خاستگاه رکن رابع را ـ به هر معنایی لحاظ شود ـ باید در گروه‌های شیخیه و به‌صورت خاص شیخیة کرمان و شخص حاج‌محمدکریم‌خان جست‌وجو نمود.

رکن رابع، یعنی وجود مردی کامل از همة جهات، در هر دوره ضروری است. او عالِم به همة علوم و متصرف در عالَم هستی، و واسطة فیض بین امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و مردم است. وی مرجع تمام مخلوقات در تمام مراتب خواهد بود.

در برخی منابع شیخیه، به‌جای واژة رکن رابع، از لفظ نجبا و نقبا استفاده شده است که در حقیقت از نظر ماهوی، تفاوتی با هم ندارند و در هر دو، یک معنا مراد است.

شیخیه تا جایی این مسئله را بالا بردند که مدعی‌اند این اصل در ادیان گذشته بوده و شیخ‌احمد احسائی کاشف آن است.

در نقد این اصل ساختگی، افزون بر ایرادهای اساسی ماهوی و معرفتی می‌توان به  اختلافات اساسی در انشعابات شیخیه در این زمینه اشاره کرد؛ تا جایی که به تضاد و حتی تناقض می‌انجامد.

بالاترین پیامد منفی این بدعت، ادعای علی‌محمد باب است که با سوءاستفاده از این عنوان ساختگی، خود را شیعة کامل، رکن رابع و نمایندة امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نامید و انحرافی تاریخی را آغاز کرد که تاکنون آثار سوء آن، نه‌تنها در ایران و عالم اسلام، بلکه در سراسر جهان دیده می‌شود.

 


کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابراهیمی، ابوالقاسم‌خان، فلسفیه، کرمان، چاپخانة سعادت، رم، بی‌تا.
  2. ــــــــــــــ ، فهرست کتب مشایخ، چ دوم، کرمان، چاپخانة سعادت، 1234ق.
  3. احسائی شیخ‌احمد، شرح الزیارة الکبیره، ج3 و 4، کرمان، چاپخانة سعادت، 1355.
  4. ــــــــــــــ ، شرح جامعة کبیره، بیروت، دارالمفید، 1420ق/1999م.
  5. احقاقی، عبدالرسول، حقایق الشیعه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  6. احقاقی، میرزاموسی، احقاق الحق و ابطال الباطل، ترجمة محمد عیدی خسروشاهی، تهران، روشن ضمیر، 1385.
  7. اسکوئی، میرزاموسی، احقاق الحق (در رد اتهام و رفع ابهام)، تهران، روشن ضمیر، 1385.
  8. اشراق خاوری، عبدالحمید، رسالة امر و خلق، مؤسسة ملی مطبوعات امری، 123 بدیع.
  9. اصفهانی، میرزامحمدباقر، الفعل الحاظره، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  10. حسنی، محسن، رکن رابع نزد گروه‌های شیخیه، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1390.
  11. خدائی، احمد، تحلیلی بر تاریخ و عقاید فرقة شیخیه، چ دوم، قم، امیرالعلم، 1382.
  12. رشتی، سیدکاظم، شرح قصیده، ایران، بی‌نا، 1271ق.
  13. رضانژاد، عزالدین، «از شیخی‌گری تا بابی‌گری»، انتظار موعود، ش5، تابستان و پاییز 1382.
  14. زکی، محمد، مدرسة الشیخیه، بیروت، دارالمحجة البیضاء، دارالرسول الاکرم، 2004م.
  15. طبری، عمادالدین، بشارة المصطفی، قم، نهاوندی، 1387.
  16. العشوان، عبدالله، «رکن رابع»، برگرفته از: اسکوئی، میرزاموسی، احقاق الحق، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  17. قزوینی، سیدمهدی، بوارالغالین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  18. کربن، هانری، مکتب شیخی، ترجمة فریدون بهمن‌یار، تهران، تابان، 1346/1967م.
  19. کرمانی، زین‌العابدین‌خان، رسالة سؤالات احمدی، کرمان، چاپخانة سعادت، رم، 1383ق.
  20. کرمانی، محمدخان، موعظه در عقاید شیخیه، کرمان، چاپخانة سعادت، رم، 1388ق.
  21. ــــــــــــــ ، وسیلة النجاه، کرمان، چاپخانة سعادت، رم، 1383ق.
  22. ــــــــــــــ ،رسالة رکن رابع، کرمان، چاپخانة سعادت، 1368ق.
  23. ــــــــــــــ ، هدایة الطالبین، چ سوم، کرمان، چاپخانة سعادت، بی‌تا.
  24. ــــــــــــــ ، رجوم الشیاطین، ترجمة ابوالقاسم کرمانی، رم، چاپخانة سعادت، 1351.
  25. ــــــــــــــ ، رسالة رکن رابع، کرمان، چاپخانة سعادت، بی‌تا.
  26. ــــــــــــــ ، رسالة اسحاقیه، کرمان، چاپخانة سعادت، رم، 1386ق.
  27. ــــــــــــــ ، رساله در جواب نظام العلماء، کرمان، چاپخانة سعادت، رم، 1386ق.
  28. ــــــــــــــ ، هدایة الطالبین، کرمان، چاپخانة سعادت، 1380ق.
  29. مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، چ دوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1372.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 43
مهر 1392
صفحه 235-260

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار