ظهور و افول تشیع در مصر از فتح اسلامی تا پایان سفیانیان (20-64 هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه فرهنگیان

چکیده

تشیع به‌مثابه همزاد اسلام، به‌وسیلة شماری از صحابه و تابعین به مصر راه یافت؛ اما نفوذ و قدرت مخالفان شیعه، چالش مهمی در راه پیشرفت آن بود. قیام مسلمانان مصر بر ضد عثمان بن عفان، که به قتل او انجامید، از جمله فرصت‌هایی بود تا تشیع در آن سرزمین خود را نشان دهد و امام علی†، پس از به دست گرفتن خلافت اسلامی، والیان خود را در آنجا مستقر کند.
این نوشتار در پی آن است که نشان دهد، این حوادث نشانگر گسترش تشیع در مصر نبود. ریشه‌های نفوذ مخالفان شیعه و طرف‌داران «عثمانی ـ اموی»، که بر تبلیغات گسترده و قدرت نظامی متکی بود، در مصر عمیق‌تر بود؛ به‌گونه‌ای که شیعه در مصر، پس از تشکیل دولت اول اموی، تا مدت‌ها در درون خانه‌ها محصور شد و به خاموشی گرایید.
نگاشتة پیش‌رو درصدد بررسی چگونگی پا گرفتن تشیع در مصر و علل افول آن در نیم‌قرن اول پس از فتح اسلامی است. نقد و بررسی متون تاریخی و برخی از نظرات پژوهشگران معاصر و تفسیر اسناد تاریخی بر اساس منابع موجود کتابخانه‌ای، رویکرد این مقاله برای یافتن پاسخ‌هایی به پرسش اصلی این نوشتار است.

تازه های تحقیق

سرزمین مصر را باید یکی از نخستین مراکز حضور شیعیان به شمار آورد؛ زیرا تعدادی از صحابه، که به‌عنوان نخستین شیعیان از آنها یاد می‌شود، در فتح این سرزمین حضور داشتند و تأثیراتی هم بر جای گذاشتند. قیام محمد بن ابوحذیفه و رفتن شماری از مردم مصر برای مخالفت با عثمان بن عفان و طرف‌داری آنان از علی†، در جریان بیعت با آن حضرت، نمونه‌هایی از تأثیرات صحابة شیعی در مصر است. انگیزة اصلی مصری‌ها در قیام برضد عثمان و همراهی آنان با علی† را باید عدالت‌خواهی و حق‌جویی قلمداد کرد؛ اما نمی‌توان پذیرفت که همه یا بیشتر آنها، اعتقاد شیعی، مبنی بر حقانیت علی† برای جانشینی بلافصل حضرت رسولˆ، داشتند. سران و رهبران آنها تفکر شیعی داشتند؛ ولی نشانه‌هایی از حضور تفکرات شیعی در میان اکثریت مردم هویدا نیست. تصرف مصر توسط نیروهای معاویه و بیرون آمدن اولین سرزمین از تحت قیادت علی†، تأثیر مهمی در خاموش شدن چراغ تشیع در مصر داشت. حال و هوای مصر در اواخر دوران خلفای نخستین (21 تا 40 هجری) به‌گونه‌ای بود که می‌توانست در صورت تداوم، کانون بزرگی برای تشکیل و تقویت تشیع باشد؛ ولی موفقیت سیاسی معاویه در جبهة عراق، که تصرف مصر توسط نیروهای اموی را در پی داشت، این زمینه را در نطفه خفه کرد و موجب شد تشیع تا مدت‌ها از این سرزمین رخت بربندد؛ زیرا این رخداد باعث شد که شیعیان پرشور مصری در آخرین نبرد با نیروهای اموی قتل‌عام شوند.

رویکردهای معاویه و فرزندش در مسیری قرار داشت که مصر را منطقه‌ای مطمئن و کم‌دردسر برای امویان تبدیل کرد و این سرزمین به‌صورت ولایتی آرام برای اجرای سیاست‌های سفیانیان درآمد. در حقیقت، دوره‌های خلفای راشدین و سفیانیان در مصر، از منظر تاریخ تشیع، دو اصل متضادند؛ به‌گونه‌ای که از فتح اسلامی تا سال 38 هجری، آغاز شکل‌گیری و دوران رشد تشیع بود؛ و دوران سفیانیان عصر بریده شدن ریشه‌های تشیع و خشکانده شدن این تفکر شمرده می‌شود. از این‌رو، تشکیل دولت اموی روند تثبیت و تحکیم تشیع را در مصر منقطع کرد و تاریخ را در مسیر دیگری قرار داد.

مصری‌ها نیز مانند شام، نخستین بار از طریق طرف‌داران و متحدان اموی، همچون عمروعاص، با اسلام آشنا شدند و از فتح آن در سال بیست تا سال 64 هجری، به‌جز حدود سه سالی که والیان امام علی† در مصر امارت داشتند، والیان و کارگزاران اصلی و اشراف عرب در مصر، متحد و طرف‌دار دولت اموی بودند. مخالفان علی† در مصر، که به «عثمانی» مشهور بودند، پس از تسلط معاویه، رفته‌رفته به «اموی» تبدیل شدند.

از قراین و شواهد پیداست که بیشتر مردم مصر، در عصر سفیانیان، طرف‌دار حکومت اموی بودند. عدم حمایت مردمی از عبدالله بن عمرو بن عاص، که مخالف خلافت یزید بود، و سهولت تصرف مصر و سرکوب مخالفان اندک اموی توسط مروان بن حکم، می‌تواند دلیلی بر اثبات این مدعا باشد.

از آنجاکه تفکر شیعی در عمق جان سایر مردم جا نکرده بود، در چند فرصت استثنایی که زمزمه‌های مخالفت با سلطنت اموی‌ها در مصر شنیده شد، نام و نشانی از شیعیان این دیار نیست. در روزگار سفیانیان، تشیع به مفهوم پیروان امام علی† که حکم به نص یا نصب دربارة امامت وی می‌دهند، در مصر یا وجود نداشت یا نام و عملکرد آنها در گزارش‌ها ثبت نشده است.

تولد دوبارة تفکرات شیعی در بین شماری از مردم مصر، مربوط به سال‌ها، بلکه سده‌ها پس از روزگار سفیانیان است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابراهیم زکی، مراقد اهل‌البیت فی القاهره، الارجاع و تعلیق محیی‌الدین حسین یوسف الاسنوی، ط. الخامسه، قاهره، مطبوعات و رسائل العشیرة الحمدیه، 1417ق.
  2. ابن ابی‌الحدید،جلوة تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، 1369.
  3. ابن اثیر، عزالدین علی، تاریخ کامل، ترجمة حسین روحانی، چ دوم، تهران، اساطیر، 1374.
  4. ــــــــــــــ، اُسد الغابة فی معرفة الصحابه، تحقیق از شیخ محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  5. ابن اعثم کوفی، محمد بن علی، الفتوح، ترجمة محمد بن احمد مستوفی هروی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، 1372.
  6. ابن تَغَری بَردی، ابوالمحاسن یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، تحقیق محمدحسین شمس‌الدین، بیروت. دارالکتب العلمیه، 1413ق.
  7. ــــــــــــــ، المنهل الصافی و المستوفی بعد الوافی، حققه محمد محمد امین، قاهره، دارالکتب المصریه، 1999م.
  8. ابن جبیر، محمد بن احمد، سفرنامة ابن جبیر، تصحیح ویلیام رایت، ترجمة پرویز اتابکی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370.
  9. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاَصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب، 1405ق.
  10. ابن حزم اندلسی، محمد بن علی بن احمد، جَمهَرة الاَنساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
  11. ابن حوقل، صورة الارض، بیروت، المیاط، 1979م.
  12. ابن خرداذبه، مسالک و ممالک، ترجمة سعید خاکرند، تهران، میراث ملل، 1371.
  13. ابن خلکان، ابوالعباس شمس‌الدین احمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق محکمة محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، مکتبة النهضه، 1367.
  14. ابن دقماق، محمد بن ایدم العلائی، الإنتصار لواسطة عقدالأمصار، قسم اول، بیروت، دارالآفاق الجدیده، بی‌تا.
  15. ابن رسته، احمد بن عمر، اعلاق النفیسه، ترجمة دکتر حسین قره چانلو، تهران، امیرکبیر، 1365.
  16. ابن سعد، محمد بن منیع کاتب واقدی، الطبقات الکبری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
  17. ابن ظهیره، الفضائل الباهرة فی محاسن مصر و القاهره، تحقیق، مصطفی السقا و کامل المهندس، قاهره، دارالکتب، 1969م.
  18. ابن عبدالحکم، عَبدالرحمن بن عبدالله، فتوح مصر و اخبارها، لیدن، 1920.
  19. ابن عماد حَنبلی، ابوالفلاح عبدالحی، شَذَرات الذَهَب فی اخبار مَن ذَهَب، بیروت، المکتب التجاری، بی‌تا.
  20. ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، روایت ابی‌سعید شکری عن ابی‌حبیب، تصحیح عبدالستار احمد فراج، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
  21. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمة محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر و گفت‌وگوی تمدن‌ها، 1381.
  22. ابن هلال ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد، ترجمة الغارات، ترجمة محمدابراهیم آیتی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.
  23. اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، مقدمه و تصحیح محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361.
  24. الاشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المُصَلین، ترجمة محسن مؤیدی، تهران، امیرکبیر، 1362.
  25. الامین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  26. ــــــــــــــ، اعیان الشیعه، بیروت، دارالمعارف، 1958م.
  27. اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمة محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1347.
  28. انصاری دمشقی، شمس‌الدین محمد بن ابی‌طالب، نخبة الدهر فی عجایب البرّ و البحر، ترجمة سید حمید طیبیان، تهران، اساطیر، 1382.
  29. بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفَرق بین الفِرَق، تصحیح محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، مکتبة محمد صبیح و اولاده، بی‌تا.
  30. البکری، ابوعبدالله بن عبدالعزیز، جغرافیه مصر، تحقیق مصطفی السقا، قاهره، لجنه، 1988م.
  31. بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق شیخ محمدباقر المحمودی، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1394ق.
  32. ــــــــــــــ، فتوح البلدان، ترجمة محمد توکل، تهران، نقره، 1337.
  33. بنت الشاطی، عایشه، زینب بانوی قهرمان کربلا، ترجمة سیدرضا صدر، تهران، کانون پژوهش‌های اسلامی، 1342.
  34. جعفری، حسین، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمة محمدتقی آیت اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.
  35. جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، قم، دلیل ما، 1373.
  36. ــــــــــــــ، اطلس شیعه، چ سوم، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1389.
  37. ــــــــــــــ، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، 1376.
  38. جلیلی، مهدی، «گرایش‌های شیعی در مصر تا میانه سده سوم هجری»، مطالعات اسلامی، ش55، 1381.
  39. جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، اشکال العالم، ترجمة علی بن عبدالسلام کابت، تعلیقات فیروز منصوری، مشهد، آستان قدس رضوی، 1368.
  40. حسینی دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1385.
  41. حمَوی، یاقوت بن عبدالله، مُعجم البلدان، تحقیق عبدالعزیز الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق.
  42. رضوی، السیدمرتضی،آراء علما مصر المعاصرین حول الشیعة الامامیه، بیروت، دارالهادی، 1988م.
  43. زین عاملی، محمدحسین، شیعه در تاریخ، ترجمة محمدرضا عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370.
  44. سبحانی، جعفر، الشیعة فی موکب التاریخ، قم، معاونة شئون التعلیم و البحوث، 1413ق.
  45. سمعانی، عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت، دارالجنان، 1408ق.
  46. شفیعی، مصطفی، «شیعه در مصر»، آیینة پژوهش، ش86، تیر و خرداد 1383.
  47. شهرستانی، عبدالکریم بن احمد، الملل و النحل، تحقیق محمد سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  48. صالح الوردانی، الشیعة فی المصر من الامام علی بن ابی‌طالب‡ حتی امام خمینی، قاهره، مکتبة مدبولی، 1993م.
  49. صَفَدی، صلاح‌الدین خلیل بن ابیک، کتابُ الوافی بالوَفَیات، تحقیق ماهر جراره، تهران، جهان، 1381.
  50. طباطبایی، محمدحسین، شیعه در اسلام، چ ششم، تهران، کتابخانة بزرگ اسلامی، 1354.
  51. طبری، محمد بن جریر، (1408)، تاریخ الرُسُل و المُلوک، تحقیق ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف، 1408ق.
  52. ــــــــــــــ، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، چ دوم، تهران، اساطیر، 1362.
  53. طوسی، حسن بن علی، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، تصحیح حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1348.
  54. عبدالمنعم الشامی، عبدالعال، مُدُن مصر و قُراها عند یاقوت الحموی، کویت، جامعة الکویت، 1408ق.
  55. عبیدلی، ابوالحسن، یحیی بن حسن، اخبار الزینبات، قم، کتابخانة آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، بی‌تا.
  56. عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبأ و دیگر افسانه‌های تاریخی، ترجمة احمد فهری زنجانی و دیگران، چ سوم، قم، مجمع علمی اسلامی، 1365.
  57. فلاح‌زاده، محمدمهدی، جمهوری عربی مصر، آشنایی با کشورهای اسلامی (1)، تهران، ابرار معاصر، 1383.
  58. قائدان، اصغر، تاریخ اماکن سیاحتی و زیارتی سوریه، تهران، معشر، 1380.
  59. قاضی نعمان، محمد تمیمی مغربی، شرح الاخبار، تحقیق سیدمحمد حسینی جلالی، قم، اسلامی، 1409ق.
  60. قزوینی، زکریا بن محمود، آثار البلاء و اخبار العباد، ترجمة عبدالرحمن شرفکندی، تهران، اندیشة جوان، 1366.
  61. کاشف، سیده اسماعیل، مصرفی عصر الولاه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1988م.
  62. کحاله، محمدرضا، اعلام النساء فی العالم العرب و الاسلام، ط. الخامسه، بیروت، موسسة الرساله، 1304.
  63. الکندی محمد بن یوسف، تاریخ ولاة مصر ویله کتاب تسمیة قضاتها، بیروت، موسسة الکتب الثقافه، 1407ق.
  64. ــــــــــــــ، اخبار قضاة مصر، تحقیق الدکتور علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1428ق.
  65. ــــــــــــــ، کتاب الولاة و کتاب القضاة، تصحیح رفن گست، بیروت، مطبعة الیسوعین، 1908م.
  66. المرغی، جاسم عثمان، الشیعة فی مصر، تهران، موسسة الوفا، 1412ق.
  67. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ترجمة ابوالقاسم پاینده، چ دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1360.
  68. مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، ترجمة دکتر ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1366.
  69. مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ترجمة سیدمحمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.
  70. مغنیه، محمدجواد، شیعه کیست و تشیع چیست؟ ترجمة علی‌اکبر کسمایی، چ سوم، تهران، اقبال، 1360.
  71. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمة علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان، 1361.
  72. مؤلف مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانة طهوری، 1362.
  73. مقریزی، تقی‌الدین ابی‌العباس احمد بن علی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و آلاثار (معروف به خطط مقریزی)، ط. الثانیه، بغداد، بی‌نا، (چاپ افست)، بی‌تا.
  74. ــــــــــــــ، البیان و الاعراب عما بأرض مصر من الاعراب، تحقیق عبدالمجید عابدین، قاهره، عالم الکتب، 1961م.
  75. نصار، حسین، الثَوَرات الشعبیة فی مصر الاسلامیه، قاهره، منشورات اقراء، 1400ق.
  76. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، نجف، المکتبة المرتضویه، 1355.
  77. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، ترجمة محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1347.
  78. ــــــــــــــ، تاریخ یعقوبی، ترجمة محمدابراهیم آیتی، چ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی، 1366.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 43
مهر 1392
صفحه 205-234

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار