فقه شیعه و سرمایه اجتماعی در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم

2 استادیار دانشگاه باقرالعلوم

چکیده

در این نوشتار ظرفیت‌های فقه شیعه در تولید سرمایه اجتماعی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. برای دستیابی به این هدف ابتدا مفاهیم فقه شیعه و سرمایه اجتماعی بررسی شده است. در ادامه مشخص می‌شود که علم فقه انسان را قادر به استخراج و استنباط حدود و احکامی می‌سازد که واضع شریعت آنها را معین نکرده است. سرمایه اجتماعی وجود روابطی عمیق، گسترده و متقابل مبتنی بر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی در میان افراد جامعه است که در ساختارهای متفاوت فردی، گروهی، سازمانی و اجتماعی به صورت نامحسوس تبلور می‌یابد. فقه شیعه به تولید سرمایه اجتماعی در دو سطح کلان و خرد می‌پردازد. در سطح کلان به ساختار ولایت، اجتهاد و مرجعیت، امر به معروف و نهی از منکر و مشارکت سیاسی پرداخته شده است. اخوت، اعتماد و ایثار شاخصه‌هایی هستند که در سرمایه اجتماعی در سطح خرد به آنها توجه شده است. بنابراین، فقه شیعه از طریق این مولفه‌ها دارای ظرفیت در تولید سرمایه اجتماعی است.

تازه های تحقیق

این مقاله در پی پاسخ به این پرسش بود که فقه شیعه دارای چه ظرفیت‏‌هایی در تولید سرمایة اجتماعی است؟ در پاسخ، ادعا شد که فقه شیعه به تولید سرمایة اجتماعی در دو سطح کلان و خرد می‏‌پردازد. در سطح کلان، ساختار ولایت، اجتهاد و مرجعیت، امر به معروف و نهی از منکر، و مشارکت سیاسی به بحث گذاشته شد. از این میان، ساختار ولایت بیشتر اهمیت دارد؛ چراکه رهبر و امام، رابطه‏‌ای خاص و ویژه با پیروان خود برقرار می‏‌سازد؛ که از هر رابطة دیگری قوی‏‌تر است. او می‏‌تواند از این رابطه برای هدایت مردم استفاده کند. در واقع، امام سرمایة بسیار عظیمی در اختیار دارد و به‌وسیلة آن قادر به انجام کارهای بسیار بزرگ است. در غیاب امام معصوم† ولی‌فقیه سرمایة اجتماعی جامعة اسلامی است. با نهاد اجتهاد و مرجعیت در مکتب تشیع، نه‌تنها به پیروان این مکتب کمک می‏‌شود که همواره مسائل روز و مستحدثه را با استفاده از فتاوای مراجع تقلید حل و فصل می‌کنند، بلکه به‌خودی‌خود رابطه‌ای دائمی و طبیعی میان رهبران مذهبی ـ که از مشروعیت لازم برخوردارند ـ و پیروان آنها ایجاد می‏‌شود. بدین‌ترتیب، شرایط مقتضی بهره‌برداری سیاسی برای حضور در فعالیت‏‌های سیاسی، اجتماعی و قیام در برابر حکام جور فراهم می‌گردد.

بحث ساختاری کلان دیگر، مشارکت سیاسی است که با شاخصه‏‌های شورا، بیعت و نصیحت در فقه شیعه، به تولید سرمایة اجتماعی می‏‌پردازد و امر به معروف و نهی از منکر نیز ـ که در فقه شیعه به‌شدت بر آن تأکید می‌شود ـ با شناخت پسندها، ترویج فراگیر پسندها در همة شئون جامعه، تثبیت پسندها به‌مثابه ارزش‌های آحاد جامعه، به تولید سرمایة اجتماعی می‏‌پردازد. نهی از ناشایستگی‏‌ها نیز موجب حفظ سرمایة اجتماعی و مانعی در به هدر رفتن آن است.

اخوت، اعتماد و ایثار، شاخصه‏‏‌هایی هستند که در سرمایة اجتماعی در سطح خرد به آن پرداخته شده است. اخوت، رابطه‌ای ویژه میان اعضای جامعة اسلامی است که حقوق و تکالیفی را بر اعضای آن واجب می‏‏‌کند. اعضای این سازمان، با یکدیگر رابطة نزدیکی دارند و از نظر سازمانی، همه در یک رده هستند. یاری برادران مؤمن، وظیفة هر فرد مسلمان است. اخوت، گسترده‏‏‌ترین سازمان منظمی است که در اسلام تعریف شده است. برادران ایمانی، فقط از خدا و امام فرمان می‌برند. سرمایة اجتماعی در بین آنها، در قرآن کریم این گونه توصیف شده است: اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهم. سرمایة اجتماعی و رابطة میان آنها موجب می‏‌شود که دشمنان را از میان خود طرد کنند؛ اما با یکدیگر رابطة قوی داشته باشند.

اعتماد، یکی دیگر از شاخصه‏‌های سرمایة اجتماعی در سطح خرد است. اعتماد، روح سرمایة اجتماعی است و مهم‏‌ترین مؤلفة آن به‌شمار می‌رود. این مؤلفه موجب می‏‌شود روابط میان افراد به اندازة کافی عمیق باشد تا سرمایة اجتماعی مطلوب تولید گردد. مؤلفه‏‌های ایجاد اعتماد، به‏‌صورت کلی به دو دستة اجتماعی و اقتصادی تقسیم شده‌اند. مؤلفه‏‌های اجتماعی موجب اعتماد افراد جامعه به یکدیگر می‌شود. مؤلفه‏‌های اقتصادی نیز عناصری است که در اسلام تعبیه شده است تا اطمینان کافی را در اعضا به وجود آورد تا در صورت نیاز مادی و اقتصادی، تحت حمایت این نهادها قرار بگیرند. در مؤلفه‏‌های اجتماعی، به امانت‌داری، وفای به عهد و حقوق برادران مؤمن توجه شده است. مؤلفه‏‌های اقتصادی اعتماد نیز عبارت‌اند از: قرض‌الحسنه؛ قاعدة کتابت و وقف.

آخرین مؤلفه که در بحث سرمایة اجتماعی در سطح خرد بررسی شده، ایثار است. ایثار نیز به تقویت روابط در جامعة اسلامی می‌انجامد؛ از این‌رو؛ از ابزارهای مهم در تقویت سرمایة اجتماعی به‌شمار می‌رود.

 

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.
    1. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن، ج2،ب‍ی‍روت‏‌: دار اح‍ی‍اء ال‍ت‍راث‏‌ ال‍ع‍رب‍ی‏‌، ۱۳۹۵ق.
    2. ابوفارس، محمد عبدالقادر, النظام السیاسی فی الاسلام, اردن، دارالفرقان, 1986م.
    3. ب‍خ‍اری‏‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‏‌ اس‍م‍اع‍ی‍ل‏‌، صحیح بخاری، ترجمة طاهر لاوژه، ارومیهة حسینی اصل، ۱۳۸۹.
    4. پ‍ای‍ن‍ده‏‌، اب‍وال‍ق‍اس‍م‏‌، نهج‏‌الفصاحه، ترجمة حسین ردایی آملی، قم، نسیم حیات، ۱۳۸۵.
    5. تاج‌بخش، کیان، سرمایة اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، تهران، شیرازه، 1385.
    6. جعفری، محمدتقی, «حاکمیت خداوندی»، مجموعه مقالات دهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی، تهران، مجمع جهانی اهل‌بیت‰, 1377.
    7. ردادی، محسن، منابع قدرت نرم، سرمایة اجتماعی در اسلام، با مقدمة اصغر افتخاری، تهران، دانشگاه امام صادق†، 1389.
    8. شریف رضی، نهج‌البلاغه, ترجمة سیدجعفر شهیدی، تهران، علمی و فرهنگی، 1367.
    9. طباطبایی، محمدحسین, تفسیر المیزان، ترجمة ناصر مکارم شیرازی، ج4، ت‍ه‍ران، رج‍اء، ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر‏‫، ۱۳۷۶.
    10. طبرسی, مجمع البیان فی تفسیر القرآن, ج2، بیروت، دارالمعرفه, بی‌تا.
    11. فارابی، ابونصر محمد، «الملة»، ترجمة محسن مهاجرنیا، فصلنامة علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم†، سال دوم، ش6، 1378.
    12. فارابی، ابونصر محمد، احصاء العلوم، ترجمة حسین خدیم جم، چ دوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1364.
    13. قمی، عباس، سفینة البحار و م‍دی‍نة ال‍ح‍ک‍م‏‌ و الآث‍ار‫، ج2، م‍ش‍ه‍د،‏‫: ب‍ن‍ی‍اد پ‍ژوه‍ش‌ه‍ای‏‌ اس‍لام‍ی، 1374.
    14. کتابی، گنجی، احمدی و معصومی، «دین، سرمایة اجتماعی و توسعة اجتماعی و فرهنگی»، مجلة دانشگاه اصفهان، ش2، 1383.
    15. کلینی، یعقوب، اصول کافی، ج2، چ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1368.
    16. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چ چهارم، تهران: دارالکتب‏‌الاسلامیه، ۱۳۸۹.
    17. مطهری، مرتضی, حماسة حسینی, ج3، ت‍ه‍ران، حزب جمهوری اسلامی‏‫، ۱۳۶۱.
    18. مهریزی، مهدی، «درآمدی بر قلمرو فقه»، نقد و نظر، نشریة فرهنگی، عقیدتی، اجتماعی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سال2، ش2، 1375.
    19. نجفی، محمدحسن،جواهر الکلام، ج15، قم، در راه حق، 1387.
    20. ن‍وری‏‌، ح‍س‍ی‍ن ب‍ن‏‌ م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی‏‌، مستدرک الوسائل و م‍س‍ت‍ن‍ب‍ط ال‍م‍س‍ائ‍ل‏‌، ق‍م، مؤس‍سة آل‏‌ال‍ب‍ی‍ت‰، الاح‍ی‍اء ال‍ت‍راث‏‌، ۱۴ق- ۱۳۶.
    21. الوانی، مهدی، و علیرضا شیروانی، سرمایة اجتماعی: مفاهیم، نظریه‏‌ها و کاربردها، اصفهان، مانی، ۱۳۸۵.

    منابع انگلیسی

    1. Anderson and miller, Class Matters; Human and Social Capital in the Enterpeneurial Process, Cambridge, Cambridge University Press, 2001.
    2. Colman, James, "Social Capital in the Creation of Huaman Capital", American Journal of Sociology, No.31, 1990.
    3. Fokuyama, Francis, Trust: the Social Vitues and the Creation of Prosperity, London, Hamish Hamilton, 1995.
    4. Putnam, The Prisperioius Cimmunity; Social Capital and Public Life, New York, American Prospec, 1993.
    5. John field, social capital, London, Routledge pub, 2003.
    6. lester w.milbrath, Political participation, rand mc. Nally college publishing company, 1997.