تحلیل ژئوپلیتیک تشیع در خاورمیانه با استفاده از مدل SWOT

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی رشت

2 دانشجوی دکتری مطالعات جنوب غرب آسیا

3 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی توریسم

چکیده

< p dir="RTL">شیعیان خاورمیانه به دلیل پراکنش جغرافیایی و حضور در مناطقی با ارزش ژئواکونومی بالا، از موقعیت ژئوپلیتیک مناسبی در عرصه‌های سیاسی و اقتصادی منطقه و جهان برخوردارند. از سوی دیگر، بروز تحولاتی مانند پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موفقیت‌های حزب‌الله در لبنان، ایفای نقش شیعیان در عراق پس از سقوط صدام، و گسترش موج بیداری اسلامی سبب شده است که ژئوپلیتیک تشیع در بطن تحولات منطقة خاورمیانه قرار بگیرد. در این راستا، درک جایگاه واقعی ژئوپلیتیک تشیع و شناسایی فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی آن، امری مهم تلقی می‌گردد. مقالة حاضر با طرح این پرسش که «فرصت‌ها و تنگناهای ژئوپلیتیک تشیع در خاورمیانه کدام‌اند؟» سعی دارد ضمن تبیین جایگاه ژئوپلیتیک تشیع در تحولات سیاسی و امنیتی خاورمیانه، به شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی شیعیان بپردازد. بدین منظور، این مقاله با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و بهره‌گیری از مدل SWOT به ارائة استراتژی و راهبرد مناسب به منظور ارتقای جایگاه ژئوپلیتیک تشیع در منطقة خاورمیانه پرداخته است. تجزیه و تحلیل اطلاعات پیرامون شیعیان خاورمیانه نشان می‌دهد که پیروان این مذهب به دلیل برخورداری از مؤلفه‌های هویتی، پشتوانة فقهی پویا و حضور در مناطقی با ارزش ژئواکونومیک بالا، می‌توانند با ارائة راهبرد تهاجمی و به‌کارگیری سیاست‌های مناسب، در جهت بهبود جایگاه ژئوپلیتیک تشیع در منطقه گام بردارند.

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

جهان پس از پایان جنگ سرد، فروپاشی شوروی سابق و برچیده شدن دیوار برلین، از استراتژی‌های نظامی و روش‌های سنتی اعمال قدرت، آرام‌آرام فاصله گرفت. استراتژی‌های جهانی با رویکرد جدید و به‌صورت مفاهیمی مانند ژئواکونومی، تغییر چهره دادند. به دنبال این رویکرد، موقعیت ژئوپلیتیک کشورها و ایفای نقش آنها در عرصة جهانی و بین‌المللی، به داشته‌ها و توان اقتصادی آنها بستگی دارد. با توجه به این پیش‌فرض، مناطق ژئواکونومیک جهان از ارزش و اعتبار ویژه‌ای برخوردار شدند.

در این میان، منطقة خاورمیانه به دلیل برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز، در نظریه‌های جدید به‌مثابه تکیه‌گاه معرفی شده است و نقش مهمی را در معادلات انرژی جهان بر عهده دارد. در این راستا، شیعیان خاورمیانه به دلیل پراکنش جغرافیایی خاص خود و حضور در مناطقی با ارزش ژئواکونومی بالا، در بطن تحولات سیاسی، اقتصادی و امنیتی منطقه قرار دارند؛ به‌گونه‌ای که پراکنش شیعیان در منطقة خلیج فارس و بهره‌مندی قلمروهای جغرافیایی شیعه‌نشین از 54٪ ذخایر نفت کل دنیا، خود گواهی بر تأثیرگذاری ژئوپلیتیک تشیع بر تحولات منطقة خاورمیانه است. از سوی دیگر، بروز تحولات صورت‌گرفته در دهه‌های اخیر، مانند پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، موفقیت‌های حزب‌الله در لبنان، سقوط صدام و ایفای نقش شیعیان در عراق، گسترش موج ضداستبدادی و جنبش‌های آزادی‌خواهی مردم کشورهای مختلف منطقة خاورمیانه، بر موقعیت ژئوپلیتیک تشیع افزوده است.

این عوامل سبب شده‌اند تا هرگونه مطالعه و برنامه‌ریزی به منظور تأمین امنیت و ثبات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در این منطقه، بدون مشارکت و همکاری شیعیان، امری نسنجیده و بی‌نتیجه قلمداد شود. نتایج به‌دست‌آمده در این مقاله، که با هدف شناسایی فرصت‌ها و تنگناهای پیش روی شیعیان در منطقة خاورمیانه انجام گرفته، نشانگر برخورداری شیعیان از فرصت‌ها و نقاط قوت فراوانی است؛ مانند: بهره‌مندی از ذخایر عظیم انرژی؛ پشتوانه فقهی پویا؛ و استقرار در قلمرو جغرافیایی مطلوب. در مقابل، مؤلفه‌هایی همچون فرقه‌گرایی، عقاید خصمانة فرقه‌های افراطی، رواج اندیشة سکولاریسم، تروریسم، و اندیشة شیعه‌هراسی، منابع تهدید در مقابل نقش‌آفرینی ژئوپلیتیک تشیع در منطقه به شمار می‌آیند. با توجه به ارزیابی نتایج به‌دست‌آمده و تدوین استراتژی‌های چهارگانه (تهاجمی، بازنگری، تنوعی و تدافعی) که با استفاده از مدل SWOT مشخص شده‌اند، چون میانگین کل امتیاز نقاط ضعف و تهدیدهای به‌دست‌آمده در این پژوهش، کمتر از میانگین کل نقاط قوت و فرصت‌ها می‌باشد ((3.72)SO > (2.83)WT) در ترسیم چشم‌انداز ژئوپلیتیک تشیع، استراتژی تهاجمی مناسب تشخیص داده شد.

کلیدواژه‌ها


  1. احمدی، سیدعباس و محمدرضا حافظ‌نیا، «موانع و شیوه‌های بازدارنده تجدید حیات شیعه در جهان»، شیعه‌شناسی، شمارة 30، 1389.
  2. احمدی، سیدعباس، «نقش مذهب در گسترش حوزة نفوذ (تشیع و ایران)»، فصلنامة ژئوپلیتیک، سال ششم، شمارة اول، 1389.
  3. اخباری، محمد و سیدمحمدهادی ایازی، «وضعیت خاورمیانه در ساختار ژئوپلیتیکی هزارة سوم»، فصلنامة ژئوپلیتیک، سال سوم، شماره 3، 1386.
  4. اخباری، محمد، «ساختار نظام بین‌الملل در قرن 21»، فصلنامة مطالعات سیاسی، 1382.
  5. تلاشان، حسن، «دورنمای ژئوپلیتیک شیعه در عراق»، شیعه‌شناسی، شمارة 31، 1389.
  6. توآل، فرانسوا، ژئوپلیتیک تشیع، ترجمة کتایون باصر، چاپ سوم، تهران، ویستار، 1387.
  7. دولتیار، مصطفی، «مدیریت امنیت پایدار در منطقة خلیج فارس»، فصلنامة سیاست خارجی، سال بیست و چهارم، شمارة 1، 1389.
  8. دهقانی، حمیدرضا، «دولت جدیدآمریکا و چشم‌انداز روند صلح در خاورمیانه»، فصلنامة مطالعات جهان اسلام، سال دهم، شمارة 37، 1388.
  9. روشن، علی‌اصغر و نورالله فرهادیان، فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی سیاسی ـ نظامی، تهران، دانشگاه امام حسین†، 1385.
  10. زین‌العابدین، یوسف، «منافع ملی ایران و ژئوپلیتیک نوین تشیع»، قم، شیعه شناسی، سال پنجم، شمارة 19، 1386.
  11. ــــــــــــــ ، ژئوپلیتیک، رشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، 1389.
  12. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ژئوپلیتیک منطقة خلیج فارس، تهران، 1386.
  13. سجادی، سیدعبدالقیوم، «شیعه و جهانی شدن»، فصلنامة شیعه‌شناسی، شماره‌های 3 و 4، 1382.
  14. سیدباقری، سیدکاظم، «تنگناهای فرهنگ حاکم بر جهانی شدن»، مجموعه مقالات شانزدهمین کنفرانس وحدت اسلامی، تهران، 1382.
  15. شفیعی، میرعلی، «اهمیت منطقة خاورمیانه و برسی اجمالی طرح خاورمیانة بزرگ»، مجلة فضای جغرافیایی، شمارة 23، 1387.
  16. صفوی، سیدیحیی، وحدت جهان اسلام، تهران، شکیب، 1387.
  17. عاملی، سعیدرضا، «جهانی شدن‌ها: غربی شدن و اسلامی شدن جهان»، مجموعه مقالات شانزدهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی، 1382.
  18. عزتی، عزت‌الله، «استراتژی آمریکا و جایگاه ایران در خاورمیانه بزرگ»، فصلنامة جغرافیایی سرزمین، سال چهارم، شمارة 14، 1386.
  19. ــــــــــــــ ، جغرافیای استراتژیک ایران، تهران، سازمان جغرافیایی، 1388.
  20. عطایی، فرهاد، «میراث جورج بوش در خاورمیانه و چالش پیش روی باراک اوباما»، فصلنامة سیاست، دورة 38، شمارة 4، 1387.
  21. فاضل‌نیا، قریب و صلاح هدایتی، «راهبردهای مناسب برای توسعة گردشگری دریاچة زریوار»،فصلنامة جغرافیا و توسعه، شمارة نوزدهم، 1389.
  22. فاضلی‌نیا، نفیسه، ژئوپلیتیک شیعه، قم، شیعه‌شناسی، 1386.
  23. فولر، گراهام و رحیم فرانکه، شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده، ترجمة خدیجه تبریزی، قم، شیعه‌شناسی، 1384.
  24. قالیباف، محمدباقر و سیدموسی پورموسوی، «ژئوپلیتیک نوین خاورمیانه و سیاست خارجی ایران»، فصلنامة پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شمارة 66، 1387.
  25. کوهن، سائول برنارد، ژئوپلیتیک نظام جهانی، ترجمة عباس کاردان، تهران، ابرار معاصر، 1387.
  26. لواسانی، سیدسعید، «جهانی سازی: تهدیدها و فرصت‌ها در عرصة فرهنگ و دین»، مجموعه مقالات شانزدهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی، 1382.
  27. لورو، پاسکال و فرانسوا توآل، کلیدهای ژئوپلیتیک، ترجمة حسن صدوق ونینی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1381.
  28. مهاجرنیا، محسن، «حیات سیاسی شیعه در عصر غیبت»، فصلنامة شیعه‌شناسی، سال اول، شمارة دوم، 1382.
  29. مهدوی، داوود، نقش توریسم در توسعة نواحی روستایی پیرامون شهرها، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، 1382.
  30. نامی، محمدحسن و علیرضا عباسی، «تحلیل جایگاه ژئواکونومیک ایران در خاورمیانه»، فصلنامة ژئوپلیتیک، سال پنجم، شمارة دوم، 1388.
  31. نکویی، سیداحمد، «تأثیر برجسته شدن نقش و هویت شیعیان بر جایگاه ایران در خاورمیانه»، فصلنامة جهان اسلام، مؤسسة مطالعات اندیشه‌سازان نور، شمارة 37، 1388.
  32. واعظی محمود، ایران و اعراب، تهران، پژوهشکدة تحقیقات استراتژیک، 1388.
  33. PEW Forum on religion & Publiclife, available onlineat.
  34. http://www.eteghadat.com/forum.
  35. Energy Information Administration (EIA) Available on Line at www.eia.doe.gov