احادیث، تجسم و معنا‌بخشی آموزه‌های اخلاقی بر کاشی‌های کوکبی آرامگاه امام‌زاده علی ‌بن ‌جعفر قم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

2 استاد دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

فلسفة وجود آدمی، ذکر و پرستشِ حق است. هنرمندان چیره‌دست مسلمان نیز اصولِ معرفتِ اسلام را به چشم‌نوازترین شیوة ممکن به زبان زیبایی‌شناسانه ترجمه کرده‌اند و در قالب صورت‌ها و مضامین گوناگون در خلقِ فضای معنوی در جامعة اسلامی به‌کار گرفته‌اند. ازاره دیوار مرقد امام‌زاده علی ‌بن ‌جعفر در قم، متعلق به اوایل قرن هشتم هجری، مزین به ستارگان هشت‌پری است که کتیبه‌هایی به خط نَسخ ریز در حاشیة سفید خود دارد. تعداد زیاد، کوچکی اندازه کاشی‌ها و کتابت مضامین دینی و ادبی به خط نسخ در حاشیه دو سانتی‌متری لبه‌های ستاره‌ها، خواندن کتیبه‌های باارزش آن را دشوار کرده است. کتیبه‌ها دربردارندة مضامین متنوعی چون آیات قرآنی، احادیث پیامبر9 و اشعار فارسی هستند. هدف از این پژوهش، بررسی مضمونِ احادیث آمده بر کاشی‌ها، با رویکرد انتقال پیام‌های اخلاق فردی، اجتماعی و حقوقی به جامعة مسلمانان است. هم‌چنین تفاوت‌های اندک متن احادیث کتابت شده، در مقایسه با منابع حدیث مشخص و بررسی گردید. به نظر می‌رسد اهمیت اثر تربیتی، جبران کمبود منابع متنی و نسخ کافی در اختیار عامة مردم و خلق فضای معنوی، فلسفة استفاده از چنین مفاهیمی بر دیوارهای این آرامگاه توسط کتیبه‌نگاران بوده است.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

خوش‌نویسی یکی از هنرهایی است که اسلام رغبتِ فراوانی به آن نشان داده و حتی پرداختن به آن را نوعی عبادت دانسته است. خوش‌نویسی از وحی سرچشمه می‌گیرد. در واقع هنرمندانِ خطّاط با کتابت کلام وحی، امکان دست‌یابی به معرفت را ثبت و نقش می‌کنند. در ارزش و اهمیت آن همین بس که خداوند به قلم سوگند یاد می‌کند (سوره 68‌: 1) و خود را اولین معلمی می‌داند که به انسان فن ِ نوشتن آموخت. (سوره 96‌: 4-5)

با توجه به ارزش معنوی کتابتِ کلامِ وحی و احادیثِ پیامبر9، خوش‌نویسی به همة جنبه‌های زندگی مسلمانان از تزئیناتِ ظروف، شمعدان و قلمدان تا شمشیر و غلاف، در قالب کتیبه‌هایی بر در و دیوار، گنبد، محراب و منبرِ مساجد و بناهای مذهبی راه یافت. بسیاری از خوش‌نویسان، کتیبه‌نویس هم بوده‌اند. کتیبه‌ها در اندازه‌های گوناگون و با بهره‌گیری از خطوط کوفی، ثُلث و نَسخ در تزئینات بناها ظاهر گردیده‌اند. چنان که مضامین نشان می‌دهند، اغلب برای انتقال مفاهیم و پیام‌های اجتماعی و تربیتی اسلام و در مواردی برای دادن اطلاعات ساخت بنا به‌کار رفته‌اند. کتیبه‌ها بر اساس سیر تحول معماری به شیوه‌های گوناگونی چون آجرکاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری پیاده‌سازی گردیده‌اند.

نشاندن کلام وحی و سخنان پیامبر9 طبق اصول و قواعد موزون خوش‌نویسی بر دیوارهای بناهای مذهبی، به خلق فضای معنوی کمک بسیاری کرده است. بدین‌گونه هنرمندان مسلمان، با بهره‌گیری از فلسفه خط کوفی، ثلث و نسخ، توانستند مفاهیم متعالی و انتزاعی چون تجلی ذات الهی و صفات خالق را به گونه‌ای بصری تصویر کنند. برای مثال، حروف عمودی نشانة جلال و قهر و تعالی و رمز توحید است؛ حروف افقی نشانة جمال و رأفت خداوندی و اشکال مدوّر، بیان‌گر صفات کمال و وفور است.

کتیبه‌های درشت به خط ثلث، کوفی و نسخ در قالب کاشی‌های لَخت[1] و خشتی به صورت نواری در بخش بالایی دیوار و ساقه گنبد یا به شکل نوارهای گردشی در حاشیة محراب استفاده شده‌اند. اغلب، کتیبه‌هایی به خط نسخ ریز در حاشیة باریک کاشی‌های ستاره‌ای هشت‌پَر و شش‌پَر نیز قید گردیده است. این کاشی‌ها در تلفیق با اشکال منتظمی چون هشت‌ضلعی، شش‌ضلعی و چلیپایی، هندسه زیبایی را به نمایش می‌گذارند، گویا با یک الگوی پیچیده و بی‌پایان به هم پیوسته‌اند. آن‌ها معمولاً در ازاره دیوار‌ها به کار می‌روند. تعداد آن‌ها در یک بنا زیاد و به راستی تداعی‌کننده آسمانی پرستاره‌اند. به دلیل کوچکی اندازة کاشی و سخت‌خوانا بودن خط نسخ آمده بر حاشیة باریک کوکبی‌ها، در اغلب کتاب‌ها فقط به مضمون کلی این نوع کاشی‌ها اشاره گردیده و مطالعة دقیقی در مورد مضامین صورت نگرفته است. برای مثال، در کتاب معرفی کاشی‌های آستانة حضرت معصومه  " تنها به مضامین کلی کاشی‌های کوکبی اشاره گردیده است (ستوده، 1375). قوچانی در کتاب معرفی کاشی‌های تخت سلیمان، به دقت اشعار فارسی کتابت شده را مطالعه کرده است (قوچانی، 1371). هم‌چنین بخشی از رساله دکتری نگارنده نیز به مطالعه کتیبه‌های کاشی‌های کوکبی حرم حضرت معصومه  " و امام‌زاده علی ‌بن جعفر7 پرداخته است. مقاله‌ای با عنوان «چونان دری گشوده به بهشت» نیز که در نخستین کنگره امام‌زادگان عرضه گردیده، کاشی‌کاری این آرامگاه را بررسی کرده است (موسوی، 1392).

در مقاله حاضر، کلیة احادیث آمده بر کوکبی‌های زرین‌فام آرامگاه علی ‌بن ‌جعفر7 از لحاظ تأکید بر آموزه‌های اخلاق فردی و اجتماعی بررسی گردیده است.‌

 

روش تحقیق

کاشی‌های کوکبی مورد مطالعه از محل اصلی خود در آرامگاه جدا شده و‌ هم‌اکنون در موزه آستانه قم نگه‌داری می‌شوند. اندازه‌ کاشی‌های کوکبی 23×23 سانتی‌متر و تعداد 239 عدد است. محل قرار گرفتن آن‌ها در آرامگاه روی دیوارة اتاق مرقد و تا ارتفاع 90 سانتی‌متری از کف زمین بوده است (نک: شکل شماره 2). در این مجموعه، یکصد کاشی حاوی کتیبه قرآنی، 51 کاشی دربَردارندة کتیبه حدیث، 96 کاشی دارای اشعار فارسی و نوزده کاشی فاقد کتیبه هستند. در انتهای برخی از کتیبه‌ها، اطلاعات ساخت کاشی مانند نام کاتب و نقاش، نام کارگاه و شهر تولید کاشی همراه با تاریخ ساخت آمده است. تاریخ ساخت، اغلب از محرم تا جمادی‌الاول 738 هجری است. در مجموع 96 حدیث کوتاه و بلند قرائت گردید. احادیث و روایات قیدشده بر کاشی‌ها، از قول پیامبر اسلام9 است. احادیث با هدف تجسم آموزه‌های اخلاقی و چهار رویکرد مضمون، صحت یا جعلی بودن حدیث، مقایسه تفاوت‌های اِعمال‌شده در نگارش متن حدیث با متون مکتوب و دلایل انتخاب این مضامین برای کتابت در حاشیه کاشی‌ها بررسی و مطالعه گردیدند. بار مفهومی و پیام‌هایی که از طریق این احادیث به مخاطب عرضه گردیده، به انواع اخلاق فردی و اجتماعی و حقوقی قابل دسته‌بندی هستند. هم‌چنین به نکاتی دربارة ویژگی‌های بصری، رنگ و نقش کوکبی‌ها در مورد کتبیه‌ها اشاره گردیده است.

 

آرامگاه امام‌زاده علی‌ بن ‌جعفر7 و کوکبی‌های زرین‌فام

بنای امام‌زاده علی ‌بن ‌جعفر7[2] معروف به «درِ بهشت»، متعلق به اوایل قرن هشتم هجری و مدفن دو امام‌زاده به نام‌های علی ‌بن ‌جعفر7 و محمد بن‌ موسی ‌الکاظم7 است. در گذشته بنای امام‌زاده خارج از شهر، در جانب شرقی و بیرونِ دروازة کاشان قرار داشته (نک: شکل شماره 1) ولی اکنون به دلیل توسعة فضای شهری، داخل بافت شهر قم قرار دارد. (سعادت 1376، ص20؛ فیض، 1350، ص322). این بنا، دارای پلانی هشت‌وجهی و گنبدی مخروطی است. کف آرامگاه کمی از سطح زمین‌های اطراف بالاتر است. تزیینات آن گچ‌بری چندرنگ، کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری است. تاریخ ساخت بنا بین سال‌های 707 -740 هجری و بانی ساخت آن طبق کتیبة طاقچة گچ‌بری جنوب غربی، عطاملک ‌میرمحمد حسنی است. وی در عصر الجایتو (حک: 703ـ716ق) و ابوسعید (حک: 716ـ736ق) در خدمت دیوان بوده است. (‌فیض، 1350، ص333)

ازاره دیوار، سنگ روی مرقد، محراب، ایوان شمالی و درگاه ورودی، دارای تزئینات کاشی‌کاری متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی است. محراب و سنگ مرقد، تزئینات برجستة زرین‌فام دارد. پس از سرقت شب نهم ربیع‌الاول 1336 قمری (1296ش) سنگ مرقد به موزه آستانه قم و محراب آن به موزه ایران باستان انتقال یافت. طبق کتیبه‌های موجود روی کاشی‌های مـرقد که شـامل شش قطعه کاشی خشتی زریـن‌فام است، بانی آن پهلوان زین‌الدین(حاجی علی‌لو) بوده و کتابت کاشی‌ها را سیدمحمد حسینی انجام داده است (همان، ص326). محراب شامل 45 قطعه، درازای 28/3 متر و به سال 734 هجری ساخته شده است (فیض، 1350، ص326؛ نیستانی، روح فر، 1389، ص193؛ واتسون: 1382، ص166). کاشی‌‌های کوکبی زرین‌فام دیوارة اتاق مرقد نیز به موزه آستانه قم منتقل گردیدند. کاشی‌کاری‌های ایوان شمالی و درگاه ورودی که به دوره فتحعلی شاه قاجار منسوب است، به کاشی‌های عصر ناصری نیز مزین است. (فیض، 1350، ص349)

                                                                                                                                                              

 

 

 

                                                                                                               

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره 1: نقشة شهر قدیم قم

کاشی‌های کوکبی به شکل هشت‌پَر و با تکنیک زرین‌فام ساخته شده‌اند. زرین‌فام[3] تکنیکی تزئینی در نقاشی روی لعاب است. پژوهش‌گران نخستین زرین‌فام‌ها را متعلق به مصریان می‌دانند. سپس در بین‌النهرین، کرانه‌های خاوری مدیترانه و ایرانِ دورة ایلام میانه توسعه یافت. (توحیدی، 1387، ص260؛ پورتر، 1381، ص21). نوعی زرین‌فام موسوم به زرین‌فام اولیه[4] در دوران نخستین اسلامی (‌از صدر اسلام تا ابتدای سده پنجم هجری)، در مناطق مختلف شمال و جنوب ایران، به ویژه در شمال شرق ایران مرسوم بوده است. به دلیل شباهت‌های زرین‌فام لعاب‌دار متأثر از عراق در آثار نیشابور، به نظر می‌رسد سفال‌گران شمال شرق ایران، ملهم از سفال‌گران عراقی بوده‌اند (ویلسون، 1387، ص22)؛ اما اوج استفاده از زرین‌فام در دوران میانی اسلامی (سلسله‌های سلجوقی و مغول) بوده است. به نظر می‌رسد، سبک زرین‌فام میانی از مصر، عراق و سوریه به ایرانرسیده و همان ادامة سنت زرین‌فام اولیه قرن سوم هجری در عراق و ایران است (همان، ص31). روش تهیة لعاب زرین‌فام بسیار مشکل است، به طوری که با مشاهدة آن نمی‌توان به روش ساخت آن پی برد. تنها در دو متنِ تنسوخ نامة ایلخانی نوشته خواجه نصیرالدین طوسی و رسالة ابوالقاسم کاشانی به سال 700 هجری، اشارة مختصری به این موضوع شده است (طوسی، 1363، ص48؛ کاشانی، 1345، ص338). با توجه به کمبود امکانات در زمینة شناخت عناصر شیمیایی، مقدار لازم مواد و توزین آن‌ها برای ساخت رنگ‌های مختلف، تنظیم حرارت کوره‌، روش تهیة آن چون گوهری گرانبها سینه به سینه در یک خاندان حفظ و از استاد به شاگرد منتقل گشته است. بنابراین کاشی زرین‌فام، در کارگاه‌های محدود ساخته شده و ساخت آن نیز مستلزم رنج بسیاری است.

اساس تزئینات اسلامی بر اسلیمی، نقوش گیاهی و هندسی استوار است. کاشی‌های زرین‌فام نیز بر اساس طرح‌هایی شامل شبکه‌های هشت‌گوش، شبکه‌های ستاره‌ای و شبکه‌های سه‌گوش شامل مثلث‌ها و لوزی‌ها پیاده می‌شوند. یکی از طرح‌های معمول، شبکه‌بندی ستاره‌ای روی شبکة چندضلعی‌های ساده است. ستاره‌های هشت‌پَر و هشت‌ضلعی‌های منتظم، ستاره‌های دوازده‌پَر و دوازده‌ضلعی‌های منتظم و به همین ترتیب (مارتن، 1368، ص201). کاشی‌های کوکبی این آرامگاه، در شبکه‌ای هندسی از ستاره‌های هشت‌پَر و هشت‌ضلعی‌های منتظم است که در ازارة دیوار اتاق مرقد نصب شده است، جایی که زائران در حین عبادت در نزدیک آن نشسته و آن را مشاهده می‌کنند. (رک: شکل شماره 2)

 

                                                                                                                  

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره 2: محل قرار گرفتن کاشی‌های کوکبی زرین‌فام

 

نقوش مرکزی متناسب با فرم هشت‌پَر طراحی گردیده‌اند. اغلب موتیف‌ها، شامل قاب‌بندی‌های هندسی و گیاهی هستند. نقوش گیاهی به صورت گل‌ و برگ‌های نخلی‌شکل، در قاب‌های هندسی نشانده شده یا به صورت درختچه‌های مرکزی با شاخ و برگ و گل‌های چندپَر طراحی گردیده‌اند. (رک: شکل شماره 3)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره 3: کاشی کوکبی با لعاب زرین‌فام، نقش گیاهی، موزه آستانه قم

 

چندین نقش انتزاعی، از جانورانی چون پلنگ، روباه، گوسفند و پرندگان نیز در بین مجموعه کاشی‌ها مشاهده گردیده ‌است. حیوانات طبق اصول تصویرنگاری اسلامی و متفاوت از سبک طبیعت‌گرایانه نقش گردیده‌اند. آن‌ها اغلب دارای کشیدگی غیرطبیعی یا خال‌هایی در اندازه‌های مختلف روی بدن خود هستند. (رک: شکل شماره 4)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل شماره 4: کاشی کوکبی با لعاب زرین‌فام، نقش جانوری، موزه آستانه قم

رنگ‌های به‌کاررفته در نقوش، به قهوه‌ای، سفید، آبی و لاجوردی محدود می‌شود. از لحاظ تکنیکی، آبی و لاجوردی رنگ‌های سرد مشتق از آبی، قهوه‌ای رنگی گرم و سفید رنگی خنثی است که باعث درخشش هر آنچه بر روی آن آمده می‌گردد. با استفاده از یک رنگ سرد و یک رنگ گرم به عنوان مکمل یک‌دیگر، در نظر بیننده فضایی متوازن ایجاد گردیده است. در تعریف معانی رنگ‌ها، سفید مفهوم تقدس و پاکی را القا می‌کند. هم‌چنین معانی مخفی و درون‌مایه‌های پنهانی را بیان می‌نماید. سفید در پَس‌زمینه‌ و حاشیة کاشی‌ها به‌کار رفته است. به این ترتیب، با آمدن کتیبه‌ها روی زمینة سفید کاشی بر قابلیت پیام‌رسانی آن، به لحاظ خاصیت این رنگ در انتقال اصل معنا، تأکید شده است. قهوه‌ای دارای ماهیتی مادی، جرم و واقعیت است و در واقع رنگی زمینی محسوب می‌گردد. نقوش به وسیلة قهوه‌ای پیاده شده است. آبی پیچیده‌ترین و رمزآمیزترین رنگ به شمار می‌آید و رنگ قدسی آسمان است. آبی و مشتقات آن چون لاجوردی و فیروزه‌ای، حامل نیروی فراطبیعی است. آبی به طور کلی، رنگ باور داشتن و رنگ دین است. آبی در دورگیری عناصرِ نقش و گاهی در رنگ‌آمیزی زمینة نقش به کار رفته است (رک: شکل شماره 3 و4). به این ترتیب، ترکیبی از رنگ‌های زمینی و آسمانی و کتابت احادیث روی حاشیة باریک سفید، بر القای قدسی بودن کاشی از لحاظ بصری تأکید می‌کند.

 

مضامین ستاره‌های زرین‌فام، پیام هدایت و رحمت

فضای معنوی بناهای مذهبی و آرامگاهی، روح آدمی را به تزکیه و پالایش دعوت می‌کند. در این بنای متعلق به قرن هشتم هجری نیز زائر به هر طرف که می‌نگرد، با حجم بالایی از جملات نورانی روبه‌رو می‌شود. یکی از دلایل آمدن چنین توصیه‌های مفیدِ فردی و اجتماعی، با توجه به قدمت زمان ساخت آن، ممکن است جبرانِ کمبود متون مذهبی و عدم دست‌رسی آسان به این منابع در میان قشر عامه مردم باشد. بنابراین، مهم‌ترین کارکرد این بنای مذهبی با توجه به مضامین احادیث منتخب کتیبه‌نویسان، انتقال پیام شریعت اسلام و هدایت زائران به سوی معرفت خداوند است.

هم‌چنین نگارش متن احادیث بر کاشی‌ها و فلسفة این همه تلاش و باریک‌بینی در انتخاب حدیث و مفاهیم باارزش دینی و اجتماعی و کتابت آن بر شیء بادوامی چون کاشی نیز جای بحث و تأمل دارد. کتابت روی کاشی‌ها، ممکن است به سه شیوه انجام شده باشد: کاتب از روی متن می‌خواند؛ فرد دیگری برای وی قرائت می‌کند؛ یا خوش‌نویس به همان صورت متفاوت احادیث را از بَر بوده، باعث تفاوت‌های کوچکی در مضامین مکتوب نسبت به منابع متنی فعلی می‌گردد که جالب توجه است (قوچانی، 1371، ص17). عبارت «قال النبی صلی الله علیه و اله و سلم»، ثابت می‌کند که احادیث از روی منبع مکتوبی برای کتابت قرائت گردیده‌اند (همان). تفاوت‌های جزئی در پیاده‌سازی مضامین قیدشده بر کاشی نسبت به آنچه در کتب معتبر حدیث آمده، احتمالاً نسخة متنی است که در زمان ساخت کاشی در اختیار کاتب قرار داشته و دارای جزئیات کم یا بیش متفاوتی با منابع امروزی است. احتمال دیگر این‌که شخص قرائت‌کننده، متن را به صورتی نادرست برای کاتب خوانده یا کاتب آن را این‌گونه شنیده است. (همان)

در شیوة بیان این مفاهیم ارزشمند نیز نکته‌سنجی و دقت خاصی رعایت گردیده است. پیامبر اسلام9 برای هدایت امت خود به سرچشمة هدایت و معرفت توحیدی، گاهی با جمله‌های ساده و روشن، و گاهی با استفاده از تجسم‌بخشی معارف و پیام‌های تربیتی- اجتماعی و حقوقی در قالب‌هایی زنده، آن‌ها را قابل لمس و تأثیرگذارتر نموده‌اند (رک: جدول شماره 1). به این ترتیب، یکی از جنبه‌های زیبای سخنان پیامبر و اهل‌بیت: که باعث جذابیت کلام و تأثیر دوچندان سخنان آن بزرگواران گردیده، بهره جستن از روش تصویرگری است (قاسمی، 1387، ص10). برای مثال، پیامبر اسلام9 در حدیثی، اهل‌بیت: را به کشتی نوح تعبیر فرموده‌اند که هر کس در آن جای ‌گیرد، از غرق شدن در امان می‌ماند. این حدیث، به جذاب‌ترین و مؤثرترین شیوة ممکن، راه نجات از طوفان گمراهی را به امت خود می‌نمایاند.

در ترکیب‌بندی جملات، معمولاً احادیث کوتاه به صورت پشت ‌سر هم در حاشیه کتابت گردیده‌اند. این ترکیبِ یکسان به صورت قانون رعایت گردیده و مشابه آن در چندین کاشی مشاهده شده است. برای مثال، مجموعة احادیث مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ - الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ - الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَةِ -  الْمُسْتَشَارُ مُؤْتَمَنٌ - الْعِدَة عَطِیَّةٌ الْعِدَة - الْحَرْبُ خُدْعَةٌ - النَّدَمُ تَوْبَةٌ - الجماعة رحمة - الفرقة عذاب - الأمانة غنى - الدِّینُ نَصِیحَةٌ، به صورت یک ترکیب مشخص در چندین کاشی تکرار گردیده‌ است. این مجموعه احادیث، مفاهیم مرتبط اجتماعی و تربیتی را تداعی می‌کنند. حدیث «مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ» (حدیث 10 ) به طور مکرر استفاده گردیده است. علاوه بر بارِ معنایی آن، به دلیل کوتاه بودن حدیث، اغلب در فضاهای کوچک باقی‌مانده در انتهای کاشی به کار گرفته شده است. احادیث بلندتر نیز غالباً به تنهایی حاشیه را پوشانده و فضای خالی باقی‌مانده با موضوعاتی چون مشخصات سازنده و تاریخ ساخت کاشی تکمیل گردیده است.

شریعت اسلامی به هر دو جنبه فردی و اجتماعی اعضای جامعه مسلمان اهمیت می‌دهد. بنابراین به همان اندازة حضور احادیث اجتماعی و حقوقی، توصیه‌هایی برای اصلاح شخصیت فردی و رسیدن به فضایل و کمالات والای انسانی توسط هنرمند کتیبه‌نویس انتخاب و کتابت شده است: 56% احادیث، جنبه تربیت اخلاق فردی دارند. آن‌ها از درونی‌ترین جلوه‌های انسانی مانند نیت و توبه آغاز می‌گردند. شرط قبولی هر عملی، نیت پاک است؛ یعنی اولین قدم قبل از انجام دادن هر وظیفه و حرکتی را صفای روح و نیت قلبی دانسته، تأکید می‌کند که ارزش هر عملی در ابتدا با صفای باطن سنجیده می‌شود. گزیده‌ای از احادیث با رویکرد اخلاق فردی در جدول شماره 2 آمده است.

توبه زیباترین ارتباط درونی با خالق یکتا محسوب می‌گردد. پشیمانی از گناه و بازگشت به سوی خداوند، در همة حالات حتی لحظة قبل از مرگ، انسان را به وادی رحمت خداوندی داخل می‌کند. رأفت خداوندی به حدی است که در حدیثی آمده، حتی پشیمانی از گناه نیز توبه است (حدیث 16). این حدیث کوتاه در کاشی‌های متعددی ذکر گردیده ‌است. نکتة تربیتی‌ای که در یکی دیگر از احادیث مربوط به توبه و طلب بخشایش از خداوند آمده، این است که" قبل از مرگ توبه کنید و کردار نیک انجام دهید پیش از آن‌که گرفتار شوید"(حدیث 3)؛ یعنی قدر لحظات زندگی را باید دانست و زمان را از دست نداد. هم‌چنین باید توبه‌ای خالص انجام داد. (حدیث 85)

نکتة دیگری که زندگی شخصی فرد مسلمان و در نتیجة آن جامعة مسلمانان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، استفاده درست از زبان است. زیباترین توصیفی که در نگه‌داشتن زبان و احتیاط در مکالمه می‌تواند بیان شود، در احادیث ذیل آمده است: «شخصیت انسان در زیر زبانش پنهان است» (حدیث 49)؛ «هر کس بسیار سخن گوید، خطایش بیش‌تر و هر کس خطایش بیش‌تر گناهش بیش‌تر و هر کس گناهش بیش‌تر، نصیبش آتش جهنم است» (حدیث 66)؛ «هرکس خاموش مانَد نجات یابَد» (حدیث34). در مراقبت از زبان آمده است: «مسلمان کسی است که مسلمان دیگر، از دست و زبانش در امان باشد». ( حدیث 24)

44% احادیث پیام اجتماعی دارند که گزیده‌ای از آن در جدول شماره 2 آمده است. به حقیقت، رعایت جنبه‌های عمومی که هنرمند خوش‌نویس انتخاب و کتابت کرده، به عینیت تجسم مدینة فاضله در جامعه مسلمانان است. برای مثال، رعایت تدبیر و دوراندیشی توصیه شده است (حدیث 68)؛ دیدار از بستگان (حدیث 91 و 94)؛ خوش‌اخلاقی (حدیث 7، 32، 47، 71، 72 و 82)؛ هدیه دادن به یک‌دیگر (حدیث 75 ، 76 ، 77 و 83)؛ دعوت به صبر (حدیث14 و 80)؛ دوری از بغض و حسد (حدیث 86)؛ زیارت قبور مسلمانان و یادِ آخرت (حدیث 31، 45 و 65 ) دوری از تفرقه و دعوت به وحدت و هم‌بستگی (حدیث 2، 15، 17 و 18)؛ سخاوت و بخشش (حدیث 40 ، 93 و 95)؛ برپا داشتن نماز (حدیث 6، 28 و 79)، هم‌چنین پیروی و عمل به توصیه‌های فراوان دیگر در زمینه‌های اخلاقی و اجتماعی در روایاتی چون «عزت مؤمن در بی‌نیازی از خلق است» (حدیث 57)؛ «قرض، مایة خواری و کوچکی در دین است» ( حدیث 22) و «بزرگی مرد به اعمال اوست، و شرافت و ارجمندی‌اش دارایی وی، و کرامت و بزرگواری‌اش تقوای اوست» (حدیث 21)، مصداق چنین مواردی هستند.

رفتار درست با والدین (حدیث 25)؛ سیر کردن گرسنگان (حدیث 36 و 46)؛ آزاد کردن اسیر (حدیث 37)؛ عیادت از بیمار (کد 38)؛ فروتنی و دوری از تکبر (حدیث 50)؛ طلب علم و دانش (حدیث 48، 62 و 81) و طلب خیر از خداوند و مشورت با افراد امین (حدیث 13، 59 و 60) نیز توصیه‌های مفیدی در رعایت حقوق شهروندی است. مجموعه‌ حقوقی که فرد مسلمان باید در مقابل برادر مسلمانش به جا آورد؛ در این حدیث خلاصه شده است: «حق مسلمان بر مسلمان پنج چیز است: جواب سلام، عیادتِ مریض، تشییع جنازه، قبول کردن دعوت، دعا برای عطسه‌کننده» (حدیث 31). به این ترتیب، مجموعه‌ای کامل از اصول اخلاقی که تأثیر مستقیم بر زندگی فردی و اجتماعی افراد گذاشته و تجسم جامعة اسلامی است، از احادیث قرائت‌شده روی کاشی‌ها استخراج گردیده است.

همان‌طور که پیش‌تر ذکر گردید، پیامبر اسلام9 به جهتِ القا برای درک درست و عمیق‌تر عامة مردم، در ذکر مطالب مهم تربیتی، اجتماعی و اخلاقی، اغلب از روش شیوای تجسم، تشبیه و تمثیل استفاده می‌کردند تا به این ترتیب اثرگذاری و قابلیت فهم آن را بالاتر ببرند. زشتی و قبح آزار رساندن به مؤمن را این‌گونه تعبیر می‌فرمایند: «هرکس مؤمنی را آزار دهد، مانند این است که ده بار خانة خدا را خراب کند و مثل این است که هزار فرشته مقرب را بکشد» (حدیث 4). مقام رضا، یکی از مراحل هفت‌گانة عرفان است. پیامبر9 در حدیث «خرسند بودن به آنچه خدای تعالی می‌دهد، مالی است که پایان نیابد» (حدیث 58)، با تجسم بخشیدن راضی بودن به خواست خداوند به صورتی ملموس، یعنی ثروتی بی‌پایان، اهمیت آن را برای افراد عامی قابل فهم‌تر ساخته‌اند. هم‌چنین در احادیث «دعا سلاح مؤمن است» (حدیث 1) و »حکایت دل مؤمن چون پَری است در سرزمینی که بادها آن را زیر و رو کرده و به هر سو می‌افکند» (حدیث 23)، مواردی از تشبیه و تمثیل را مشاهده می‌کنیم. مراقبت از سلامت را به بیانی زیبا چنین ترسیم می‌فرمایند: «از باد پاییز بپرهیزید، چون با بدن شما همان می‌کند که با درختان، و از باد بهار بهره بَرید، چون با بدن شما همان می‌کند که با درختان» (حدیث27). در جایی قرآن را شفای درد خوانده (حدیث 55)؛ در جای دیگر از تشبیهی مناسب برای هدایتِ امتِ خود استفاده کرده‌اند و یاران خود را به ستارگانی تشبیه می‌فرمایند که راه هدایت را به گم‌شدگان نشان می‌دهند. (حدیث 64)

مسائل حقوقی را نیز تجسم بخشیده، می‌فرمایند: «از به کار بردن سنگ حرام در ساختمان بپرهیزید که مایة ویرانی است» (حدیث 74). برای نشان دادن اهمیت و ارزش نیکی به افراد نیازمند جامعه (حدیث شمارة 26)؛  خود و سرپرست یتیم را به دو انگشت سبابه و انگشت وسط تشبیه می‌فرمایند که در بهشت همنشین هم هستند.

در این میان، حدیث «إِذَا أَحْبَبْتُ عَبْداً جْعَلت قَلْبَهُ حَزِیناً وَ نفسه سَقِیماً وَ یَدَهُ خَالِیَةً عَنْ حُطَامِ الدُّنْیَا»،[5] از نوع جعلی است. معمولاً احادیث جعلی به دلیل انبوه روایات و بی‌توجهی نویسندگان کتب حدیث، به اشتباه نسخه‌برداری و تکرار می‌گردند. دلیل جعل احادیث ممکن است عمد یا غیرعمد باشد. در موارد عمدی، نقل‌کنندة حدیث جعلی قصد و غرض خاصی از جعل حدیث دارد و برای کسب منفعت از قول پیامبر یا ائمه: سخنی را به زبان می‌آورد. موارد غیرعمدی ممکن است به دلیل ارادت بیش از حدّ به پیامبر9، بالا بردن مقام ایشان یا نسبت دادن معجزه‌ای اتفاق‌نیفتاده، به وجود پاک پیامبر و اهل‌بیت: ‌باشد. انگیزة به‌کار بردن حدیث جعلی با توجه به معنای نامأنوس آن مشخص نیست.

 

نتیجه

عمده‌ترین تزئینات معماری دینی، استفاده از خوش‌نویسی یا کتیبه‌نگاری در پوشش خارجی و داخلی بناست. کاشی‌های ستاره‌ای زرین‌فام آرامگاه علی ‌بن ‌جعفر7 در قم، دارای تلفیق زیبایی از نقش و کتیبه است که در ازاره دیوار اتاق مرقد قرار داشته و هم‌اکنون در موزه آستانه قم نگه‌داری می‌شود. مضامین باارزشی از آیات وحی، حدیث و اشعار فارسی، بر حاشیه باریک بیرونی کاشی‌ها و روی زمینة سفید آمده است. در این میان، دستورها و توصیه‌های مؤثر و کاربردی دربارة اخلاقِ مسلمان در جامعه و زندگی فردی، توسط هنرمند خوش‌نویس انتخاب شده و بر حاشیه کاشی‌ها می‌درخشند.

یکی از دلایل انتخاب احادیث برای کتابت، با توجه به دورة زمانی قرن هشتم هجری، نبود صنعت چاپ و عدم امکانات تهیه کتاب‌ها در سطح انبوه است. کتاب‌ها دست‌نویس بودند و در نتیجه، متون مذهبی در دست‌رس عامة مردم نبود. به این ترتیب، اهداف تربیتی و آموزشی جامعة مسلمانان و انجام دادن رسالت اسلام در انتقال پیام‌های شریعت درباره تهذیب و تزکیه نفس و رسیدن به جامعة ایده‌آل اسلامی، با خلق فضای معنوی توسط کاشی‌ها در ازارة دیوار و در معرض دید زائران، نکتة بسیار بااهمیتی است. مطابق دسته‌بندی‌های احادیث نقل‌شده از پیامبر9 56% آن‌ها حاوی پیام‌های اخلاقِ فردی و 44% اجتماعی هستند. رعایت اخلاق فردی و اجتماعی، به اندازة یکسان اهمیت دارند، اما به مراقبت در رفتار فرد که سازندة جامعه است، اشارة بیش‌تری گردیده است. البته سلیقة کاتب در انتخاب احادیث نیز نقش داشته است.

طبق نظر قوچانی، عبارت «قال النبی صلی الله علیه و اله و سلم»، ثابت می‌کند که احادیث از روی منبع مکتوبی برای خوش‌نویس قرائت گردیده‌اند. به همین دلیل نیز متن تعدادی از احادیث آمده بر کاشی‌ها، دارای تفاوت جزئی در مقایسه با متون اصلی( نسخ امروزی) است.

از لحاظ بصری، طرح کلی در پیاده‌سازی کوکبی‌های زرین‌فام ازارة دیوار، تلفیق هندسی ستاره‌های هشت‌پَر و هشت ضلعی‌های منتظم است. یکی از علل محبوبیت شبکة ستاره‌ها در بناهای مذهبی، به آیة 35 سورة نور برمی‌گردد: «و خداوند نور آسمان‌ها و زمین است». کلام وحی و توصیه‌های سازندة درباره اعمال و رفتار درست در جامعة مسلمانان به همراه فرم کوکبی، تداعی نور خداوند و راهنمای بشر در رسیدن به حق است.

از لحاظ فنی، سادگی نقوش و استفاده از رنگ‌های محدود، به دلیل اوج به‌کارگیری این نوع کاشی در بناهای مذهبی دوران میانی اسلامی و در نتیجه سفارش تهیه تعداد زیادی از آن‌ها برای هر بناست. کارگاه‌های محدود و نیروهای متخصص انگشت‌شمار، بایست سفارش تعداد بسیار بالای کاشی را در مدت کوتاهی آماده می‌کردند؛ لذا تهیة رنگ‌های متعدد، نقش‌اندازی روی لعاب و رنگ‌آمیزی آن روی تعداد فراوان کاشی‌ها با توجه به مشقت تهیة لعاب زرین‌فام، مدت زمان طولانی و نیروی کار بالایی را می‌طلبید.

به طور کلی، علاوه بر ایجاد زیبایی بصری توسط هنر خوش‌نویسی در حاشیة بیرونی کاشی‌های ستاره‌ای زرین‌فام، اثر تربیتی آن نیز در چنین بناهای آرامگاهی قابل تأمل است.

جدول شماره 1:

احادیث با رویکرد تصویرگری در بیان احادیث، کاشی‌های کوکبی زرین‌فام

ردیف

کد

شرح حدیث

ترجمه فارسی

1

1

الدعاء سلاح المؤمن

دعا سلاح مؤمن است.

2

23

مَثَلُ ْقَلْبِ المؤمن مَثَلُ رِیشَةٍ بِأَرْضٍ کریشه فی فلاة تُقَلِّبُهَا الرِّیَاحُ کیف یشاءُ

حکایت دل مؤمن، چون پَری است در سرزمینى که بادها آن را زیر و رو می‌کنند و به هر سو می‌افکنند.

3

27

اغتنموا برد [ال]ربیعکم یفعل بابدانکم کما یفعل باشجارکم و اجتنبوا برد خریفکم یفعل بابدانکم کما یفعل باشجارکم

باد بهار را غنیمت شمرید، زیرا با بدن‌های شما همان می‌کند که با درختان، و از باد پاییز بپرهیزید که با تن شما همان می‌کند که با درختان!

4

4

من آذى مؤمناً فقیراً بغیر حق فکأنما هدم عشر مرة کعبة بیت المعمور کأنما قتل ألف ملک من المقربین

هر کس مؤمنی را اذیت کند، مانند این است که ده بار خانه خدا را خراب کند و یا هزار فرشته مقرب را بکشد.

5

41

من نظر فی کتاب اخیه بغیر اذنه فکأنما ینظر فی النار

هر کس در نامه برادرش بى‌اجازه وى نگرد، چنان بود که در آتش جهنم می‌نگرد.

6

63

مَثَل أَهْلِ بَیْتِی مَثَل سَفِینَةِ نُوحٍ من رکب فیها نجا و من تخلف عنها غرق

حکایت خاندان من چون کشتى نوح است؛ هر کس در آن نشست، نجات یافت و هر کس از آن باز ماند، غرق شد.

7

64

مثل أصحابی مثل النجوم من اقتدی بشیء منها اهتدی

حکایت یاران من، حکایت ستارگان است، هر کس به آن‌ها اقتدا کند هدایت می‌شود.

8

74

اتقو الحجر الحرام فی البنیان فانه اساس الخراب

از به کاربردن سنگ حرام در ساختمان بپرهیزید که مایة ویرانی است!

9

78

مثل اصحابی فی امتی کالملح فی الطعام ولا یصلح الطعام الا با [ا]لملح

حکایت اصحاب من در میان امتم، همانند نمک در غذاست، و غذا بدون نمک، خوش‌طعم نمی‌شود.

10

87

کن فی الفتنة کابن اللبون، لاظهر فیرکب و لا ضرع فیحلب

در زمان فتنه، مانند شتر نر دوساله باشید، که نه پشتی محکم برای سوار شدن دارد و نه پستانی برای دوشیدن.

11

88

لکل شیء معدناً و معدن التقوی قلوب العارفین

هر چیزى را معدنى است که او را آن‌جا یابند و معدن پرهیزگارى، دل خداشناسان است.

12

80

الصبر مفتاح الفرج

صبر کلید گشایش است.

13

13

مَنْ یَزْرَعْ خَیْراً یَحْصُدْ غِبْطَةً وَ مَنْ یَزْرَعْ شَرّاً یَحْصُدْ نَدَامَةً

هر کس بذر خوبى بکارد، شادمانى درو کند و هر کس تخم بدى بیفشاند، پشیمانى ‏درو می‌کند.

14

26

انا وَ کَافِلُ الْیتِیمِ کَهَاتَینِ فِی الْجَنَّةِ وَ أَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی

من و سرپرست یتیم مانند این دو در بهشت خواهیم بود؛ سپس اشاره به انگشت سبابه و انگشت وسط نمودند.

 

جدول شماره 2:

گزیدة احادیث با مضمون اخلاق اجتماعی و فردی، کاشی‌های کوکبی زرین‌فام امام‌زاده علی‌بن‌جعفر7  قم

ردیف

کد

شرح حدیث

ترجمه فارسی

دسته‌بندی

1

1

الدعاء سلاح المؤمن

دعا سلاح مؤمن است.

 فردی

2

2

المؤمن اخو المؤمن

مؤمن برادر مؤمن است.

 اجتماعی

3

3

تُوبُوا إِلَى رَبِّکُمْ قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا وَ بَادِرُوا بِالْأَعْمَالِ الزَّاکِیَة قَبْلَ أَنْ تُشْغَلُوا

توبه کنید پیش از آن که مرگ فرا رسد، و کارهای نیک انجام دهید، پیش از آن‌که گرفتار شوید.

 فردی

4

4

من آذى مؤمناً فقیراً بغیر حق فکأنما هدم عشر مرة کعبة بیت المعمور کأنما قتل ألف ملک من المقربین

هر کس مؤمنی را اذیت کند، مانند این است که ده بار خانه خدا را خراب کند و یا هزار فرشته مقرب را بکشد.

 اجتماعی

5

6

أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَوة

نماز بنده نخستین چیزی است که به حساب آن می‌رسند.

 فردی

6

7

اول ما یوضع فی المیزان خلق الحسن

خلق نیک نخستین چیزی است که در ترازو سنجیده می‌شود.

 فردی

7

10

مَا عَالَ مَنِ اقْتَصَدَ

هر کس میانه‌روى کند فقیر نشود.

 اجتماعی

8

13

الْمُسْتَشَارُ مُؤْتَمَنٌ

مشاور امین است.

 اجتماعی

9

14

الْعُدَةُ عَطِیَّةٌ الْعِدَة

توان‌گری پاداش صبر است.

 فردی

10

15

الْحَرْبُ خُدْعَةٌ

جنگ خدعه و فریفتن است.

 اجتماعی

11

16

النَّدَمُ تَوْبَةٌ

پشیمانى توبه است.

 فردی

12

17

الجماعة رحمة

وحدت مایة رحمت است.

 اجتماعی

13

18

الفرقة عذاب

تفرقه موجب عذاب است.

 اجتماعی

14

21

الْحَسَبُ بالْمَالُ وَ الْکَرَمُ بالتَّقْوَى

[الحسب بالفعال و الشرف بالمال و الکرم بالتقوى]

برتری به مال است و تقوا به کرامت. [گوهر مرد و بزرگى او اعمال اوست و شرافت و ارجمندى‌اش دارایى او و کرامت و بزرگوارى‌اش تقواى اوست]

 فردی

15

22

الدَّیْنَ شَیْنٌ الدِّینِ

قرض، مایه خوارى و کوچکی در دین است.

 فردی

16

23

مَثَلُ ْقَلْبِ المؤمن مَثَلُ رِیشَةٍ بِأَرْضٍ کریشه فی فلاة تُقَلِّبُهَا الرِّیَاحُ کیف یشاءُ

حکایت دل مؤمن چون پَری است در سرزمینى که بادها آن را زیر و رو کنند و به هر سو می‌افکنند.

 فردی

17

24

المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه

مسلمان کسى است که مسلمانان از دست و زبانش در امان باشند.

 اجتماعی

18

25

من اطاع الوالدین فقد اطاع الله و رسوله و من عصی الوالدین فقد عصی الله و رسوله

هر کس از والدینش اطاعت کند، از خدا و رسولش اطاعت کرده است و هر کس از والدینش نافرمانی کند، از خدا و رسولش نافرمانی کرده است.

 فردی

19

27

اغتنموا برد [ال]ربیعکم یفعل بابدانکم کما یفعل باشجارکم و اجتنبوا برد خریفکم یفعل بابدانکم کما یفعل باشجارکم

باد بهار را غنیمت شمرید! زیرا با بدن‌های شما همان می‌کند که با درختان می‌کند و از باد پاییز بپرهیزید که با تن شما همان می‌کند که با درختان می‌کند.

 فردی

20

28

صلوا باللیل و الناس نیام یدخلون الجنة

نماز بخوانید، در حالی‌که مردم خواب هستند تا به سلامت به بهشت داخل شوید!

 فردی

21

31

حق المسلم على المسلم خمسٌ رد السّلام و إجابة الدعوة و عیاده المریض و تشمیت العاطس و

اتباع الجنایز

حق مسلمان بر مسلمان پنج چیز است: جواب سلام،  قبول کردن دعوت، عیادت مریض، دعا برای عطسه کننده و  تشییع جنازه،.

 اجتماعی

22

32

التَّعْظِیمِ لِأَمْرِ اللَّهِ و الشفقة علی خلق الله

اوامر الهى را بزرگ دارید و با مخلوق خداوند مهربان باشید!

 اجتماعی

23

34

من صمت نجا

هر کس خاموش مانَد نجات یابَد.

 فردی

24

36

اطعموا الجائع

گرسنه را غذا بدهید!

 اجتماعی

25

37

فکوا العانی

اسیر را آزاد کنید!

 اجتماعی

26

38

عُودُوا الْمَرِیضَ

از بیمار عیادت کنید!

 اجتماعی

27

40

ان الله یحب السخی و لو کان کافراً و ان الله یبغض البخیل و لو کان مؤمناً

خداوند، سخاوتمند را دوست دارد حتی اگر کافر باشد، و خداوند بخیل را دوست ندارد، حتی اگر مؤمن باشد.

 فردی

28

45

وَ اتَّبِعُوا الْجَنَائِزَ یُذَکِّرُکُمُ الْآخِرَة

از پس جنازه‌هاى‏ مسلمانان بروید که این فعل، قیامت را به یادتان آورد!

 اجتماعی

29

46

 أَطْعِمُوا الطَعَامِ

گرسنگان را طعام دهید!

 اجتماعی

30

47

الخلق الحسن زمام من نعمه الله و الزمام بید الملک و الملک یجره الی الخیر و الخیر یجره الی الجنة و الخلق السییء زمام من عذاب الله و الزمام بید الشیطان والشیطان یجره الی الشر و الشر یجره فی النار

نیک‌خویى زمام رحمت خداوند است و زمام او به دست فرشته است و فرشته او را به سوى نیکى مى‌کشاند و نیکى او را به سوى بهشت می‌راند؛ و بدخویى زمام عذاب خداست و زمامش به دست شیطان است و شیطان او را به سوى بدی‌ها مى‌کشاند و بدى نیز او را به جهنم مى‌رساند.

 فردی

31

48

طلب العلم فریضة على کل مسلم

طلب علم بر هر مسلمانی واجب است.

 اجتماعی

32

49

الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ

شخصیت انسان در زیر زبانش پنهان است.

 فردی

33

50

مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ

و من تکبر وضعه الله

هر کس براى خدا فروتنى کند، خدا وی را بلند گرداند و هر کس تکبر کند، خدا وی را پست گرداند.

 فردی

34

55

الْقُرْآنُ هُوَ الدَّوَاءُ

قرآن شفاى درد است.

 فردی

35

57

عِزُّ الْمُؤْمِنِ غِنَاهُ عَنِ النَّاسِ

عزت مؤمن در بی‌نیازی از خلق است.

 اجتماعی

36

58

والْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا یَنْفَدُ

خرسند بودن (به آنچه خداى تعالى دهد)، مالى است که پایان نیابد.

 فردی

37

59

ما خاب من استخار

هر کس از خدا خیر جوید ناامید نشود.

 فردی

38

62

مَا أَعَزَّ اللَّهُ بِجَهْلٍ قَطُّ

خداى تعالى کسی را به نادانی عزیز نکرده است.

 فردی

39

64

مثل أصحابی مثل النجوم من اقتدی بشیء منها اهتدی

حکایت یاران من، حکایت ستارگان است؛ هر کس به آن‌ها اقتدا کند، هدایت می‌شود.

 اجتماعی

40

65

یعلمهم اذا خرجوا الی المقابر السلام علیکم اهل الدیار فی المؤمنین و المسلمین و انا ان شاءالله بکم اللاحقون سبیل الله لنا و لکم العافیه

به آن‌ها می‌آموزند که وقتی وارد گورستان شدند بگویند: ای اهل دیار مؤمنان و مسلمانان! ما نیز ان‌شاء‌الله به شما می‌پیوندیم؛ راه خدا برای ما و عافیت برای شما.

 اجتماعی

41

66

مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ سِقْطَهُ وَ مَنْ کَثُرَ سِقْطَهُ کَثُرَت ذنوبه و من کثرت ذنوبه کانت النار اولی به

هر کس را بسیار سخن بود، بسیار به خطا افتد، و هر کس بسیار بود خطا کردنش، گناهش بسیار بود، و هر کس گناهش بسیار بود، به آتش دوزخ اولی‌تر است.

 فردی

42

68

التَّدْبِیرُ نِصْفُ االْعَقْلِ

تدبیر نیمی از خرد است.

 فردی

43

71

السَّمَاحُ الرَّبَاحِ

 

آسان گرفتن مایه سود است.

 فردی

44

72

العُسرُ شومٌ

سخت‌گیری شوم است.

 فردی

45

75

تَهادوا فانه یضعّف الحُبَ و یذهب بغوائل الصّدور

به یک‌دیگر هدیه دهید تا رشته محبت‌تان استوار شود! زیرا هدیه، محبت را بیفزاید و خصومت‌ها را از میان بردارد.

 اجتماعی

46

76

تَهَادَوْا فَإِنَّ الْهَدِیَّةَ تذهب السخیمة

به یک‌دیگر هدیه‏ دهید؛ زیرا هدیه کینه را از بین می‌برد.

 اجتماعی

47

77

تَهَادَوْا فَإِنَّ الْهَدِیَّةَ تذهب الضغاین

هدیه بدهید! زیرا هدیه کدورت را از بین ببرد.

 اجتماعی

48

79

اول ما یوضع فی المیزان الصلوة

نماز نخستین چیزى است که در ترازو می‌سنجند.

 فردی

49

80

الصبر مفتاح الفرج

صبر کلید گشایش است.

 فردی

50

81

النَّاسُ عَالِمٌ وَ مُتَعَلِّمٌ وَ سَائِرُ النَّاسِ هَمَجٌ

مردم دو دسته‏اند: دانشمند و دانش‏آموز و بقیه مردم همج الرعاع هستند" (یعنی افرادی که از خود اراده‏ای ندارند و تابع آن دو قشر هستند).

 اجتماعی

51

82

الْمُؤْمِنُونَ هَیِّنُونَ لَیِّنُونَ

مؤمنان نرم‌خوی و خوش‌گویند؛ تازه‌روی و گشاده ابرویند.

 اجتماعی

52

83

تَهَادَوْا تَحَابُّوا

براى هم‌دیگر هدیه ببرید[تا دوستی‌تان بیش‌تر شود].

 اجتماعی

53

85

توبوا الی الله توبةً نصوحاً

به سوی خدا توبه کنید، توبه‌ای خالص!

 فردی

54

86

تحاسدوا و لاتباغَضُوا وَ لَا تَدَابَرُوا وَ کُونُوا عِبَادَ اللَّهِ إِخْوَاناً

نسبت به یک‌دیگر بغض و حسد نداشته باشید و بر هم‌دیگر پشت نکنید، بلکه بنده خدا و برادر دینی باشید!

 اجتماعی

55

91

کن فی الفتنة کابن اللبون، لاظهر فیرکب و لا ضرع فیحلب

در (زمان) فتنه مانند شتر نر دوساله باشید، که نه پشتی محکم برای سوار شدن دارد و نه پستانی برای دوشیدن.

 فردی

56

93

تجافوا عن ذنب السخی فان الله اخذ بیده کلما عشر

از گناه و لغزش سخاوتمند صرف نظر کنید! زیرا هر زمان بلغزد، خداوند دست او را می گیرد و نجاتش می‌دهد.

 اجتماعی

57

94

و صلوا الذی بینکم و [ ] بینه بکثرة ذکرکم ایاه

با نزدیکان خویش به وسیله مکرر یاد کردن‌شان پیوستگى کن! (جهد کنید تا به رضاى خداى تعالى رسید؛ یعنی به دل و زبان  بسیار یاد او کنید.)

 اجتماعی

58

95

تَجَافَوْا عَنْ عُقُوبَةِ ذَوی الْمُرُوَّةِ مَا لَمْ تکن حَدا

از عقوبت کردن جوانمردان درگذرید مگر آن‌که حد بر آن‌ها لازم شده باشد!

 اجتماعی

59

96

صلوا الارحام

روابط خویشاوندی را برقرار دارید!

اجتماعی

جدول شماره 3: نمونه تصاویر کاشی‌های کوکبی ازاره بنا

   

نقش هندسی- گیاهی

نقش گیاهی با کتیبه در مرکز

   

نقش هندسی- گیاهی

نقش هندسی- گیاهی

   

نقش گیاهی

نقش گیاهی



[1]. کاشی لَخت دارای برجستگی و فرورفتگی است که مطابق طرح خاص و به صورت خشت‌خشت کنار هم قرار می‌گیرند.

[2]. این بنا به شماره 240 و در تاریخ 15/9/1314 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است. (گدار، 1371، ص138 / پازوکی، 1384)

[3]. زرین‌فام که به آن دو آتشه نیز گویند، تکنیکی تزئینی است که در آن سفال یا کاشی لعاب‌دار یک‌بار داخل کوره رفته تا پخته شود، سپس با اضافه کردن نقش و لعاب زرین‌فام توسط اکسیدهای رنگی، بار دیگر و در شرایط احیا به کوره رفته تا چون زر سرخ بدرخشد. (کاشانی، 1345، ص347)

[4]. با اضافه کردن قلع به لعاب سرب و اکسیدهای رنگی، نوعی زرین‌فام نیز تولید شد که به زرین‌فام اولیه معروف گردید.

[5]. «هر گاه بنده‌اى را مورد ستایش خود قرار دهم، براى او سه چیز مقرر مى‌کنم: قلب او را محزون و ناراحت، بدنش را بیمار و دستش را از تحفه‌هاى دنیایى خالى مى‌کنم».

  1. فهرست منابع

    1. آلن، جیمز ویلسون، سفال‌گری اسلامی از آغاز دوران ایلخانی در موزه آشمولین آکسفورد، ترجمه مهناز شایسته‌فر، تهران: مجموعه آثار هنر اسلامی 16، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، 1387.
    2. پازوکی، ناصر و دیگران، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی (24/6/1310 تا 24/6/ 1384)، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری- معاونت حفظ و احیا آثار تاریخی- دفتر ثبت میراث تاریخی- فرهنگی و طبیعی، 1384.
    3. پورتر، ونیتا، کاشی‌های اسلامی، ترجمة مهناز شایسته‌فر، تهران: مجموعه آثار هنر اسلامی 1، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، 1381.
    4. توحیدی، فائق، فن و هنر سفال‌گری، تهران: سمت، 1387.
    5. ستوده، منوچهر، کتابه‌های حرم حضرت معصومه  " و حظیره‌های اطراف آن، قم: کتابخانه آیت‌اللَه مرعشی نجفی، 1375.
    6. سعادت، بیژن، مجموعه مطالعات ابنیه آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه  "، شیراز: دانشگاه شیراز، 1356.
    7. فیض، عباس، گنجینه آثار قم، ج1، قم: مهر استوار، 1350.
    8. قاسمی، حمید، جلوه‌هایی از هنر تصویرآفرینی در روایات ائمه اطهار:، تهران: علمی فرهنگی، 1387.
    9. قوچانی، عبدالله، اشعار فارسی کاشی‌های تخت سلیمان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
    10. کاشانی، ابوالقاسم، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، تهران: سلسله انجمن آثار ملی، 1345.
    11. کلبادی‌نژاد، مریم، رساله دکتری، بررسی آزمایشگاهی و مطالعه سبکی کاشی‌های زرین فام موجود در آستانه حضرت معصومه  " (حرم و موزه آستانه قم) و آستان حضرت رضا7، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1391.
    12. موسوی، انسیه سادات و چیت‌سازیان، امیرحسین، چونان دری گشوده به بهشت، اصفهان: نخستین کنگره بین‌المللی امام‌زادگان، 1392.
    13. نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، مصحح: محمدتقی مدرس رضوی، تهران: اطلاعات، 1363.
    14. نیستانی، جواد و روح‌فر، زهره، ساخت لعاب زرین فام در ایران بر اساس مطالعات تاریخی و پژوهشی آزمایشگاهی، تهران: آرمانشهر، 1389.
    15. هواگ، جان، هانری مارتن، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران: علمی فرهنگی، 1386.