نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم (ع)
2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام
3 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام
چکیده
تازه های تحقیق
پژوهش پیش رو با درک اهمیت میراث تاریخی اصحاب حدیث و إشراف به نقش تعیین‌کننده گزارش‌های تاریخی آنان از صدر اسلام در ارائه تصویر آن دوران در ذهن پژوهشگران، به گردآوری اخبار اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان در عصر امویان پرداخت و با استفاده از روش «تحلیل مضمون» درصدد نشان دادن مضامین ارائه شده توسط اصحاب حدیث در این زمینه بود تا با کشف مضامین عالی دربرگیرنده اصول حاکم بر متن - که به مثابه کل است - نشان دهد که مخاطبان اصحاب حدیث در مطالعه اخبار اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان عصر اموی در معرض چه مضامینی قرار دارند.
پس از مطالعه اخبار اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان در متون منتخب اصحاب حدیث، در مرحله اول جملاتی که در اخبار وجود داشت تحلیل شد و مضامین درونی آنها استخراج گردید که حاصل آن 59 مضمون پایه‌ای بود که در مرحله دوم پس از سازماندهی مجدد و ترکیب و تلخیص مضامین پایه‌ای با یکدیگر، 12 مضمون انتزاعی‌تر که مضامین سازمان‌دهنده باشند، کشف شد و مرحله نهایی مضامین فراگیر که عام‌ترین نوع مضامین موجود در اخبار اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان بود، از مضامین سازمان‌دهنده استخراج شد.
با تحلیل شبکه مضمونی موجود در این متون به الگویی رسیدیم که توضیح‌دهنده منطق کلی و شاکله آنهاست و این مضامین عالی دربر گیرنده اصول حاکم بر متن به‌مثابه کل است که در قالب چهار گزاره فراگیر قابل بیان می‌باشد:
الف) تشیع؛ جریانی سیاسی و مذهبی: این مضمون بیانگر بروز تشیع به منزله جریانی سیاسی ـ مذهبی به رهبری اهل‌بیت(علیهم السلام) در عصر اموی است که با توجه به اعتقادات خاص خود و رفتار مذهبی‌شان در این دوره قابل شناسایی بودند. این جریان در تلاش بود تا بر مبنای باورهای خود، حکومتی به زعامت اهل‌بیت(علیهم السلام) تشکیل دهد.
ب) تهدیدهای دائمی شیعیان برای حکومت: این اصل حاکم بر متون مورد بررسی اصحاب حدیث، خطرات و تهدیدهای اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان را برای حکومت نشان می‌دهد که ضمن پاسخگویی به تبلیغات امویان علیه خود، تبلیغاتی را علیه امویان سامان دادند و با نفوذ در قبایل، منجر به ایجاد اعتراض‌ها و نهضت‌های متعددی علیه امویان شد که در حین آن قدرت نظامی شیعیان آشکار گشت و پیروزی‌های مقطعی نیز به دست آمد که در مجموع، سرکوب آنان توسط حکومت را ضروری جلوه می‌داد.
ج) تلاش برای سرکوب شیعیان بر مبنای دین: بنای این مضمون فراگیر که بر پایه مدیریت سرکوب توسط خلافت و رویکرد دینی حکومت در سرکوب استوار شده، نشانگر تلاش امویان برای ارائه نمای دینی از سرکوب شیعیان در آن دوران است.
د) سرکوب شیعیان با تحمل خسارات: این اصل نشان‌دهنده موفقیت حکومت در سرکوب اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان است که دستگاه خلافت برای نیل به آن، هم در عرصه نظامی و هم در عرصه تبلیغاتی وارد عمل گردید و در نهایت، موفق به سرکوب تمام اعتراضات و نهضت‌ها در این دوره شد و این خطر دائمی را با اعمال خشونت رفع کرد. البته این سرکوب برای حکومت کار ساده‌ای نبود و در راه آن متحمل خساراتی شد.
درک بهتر شبکه مضامین به دست آمده در این تحقیق - در واقع - مبیّن کارنامه امویان در موضوع اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان است و این مسئله منوط به توجه به ارتباط میان اصحاب حدیث و دستگاه خلافت اموی است. در این زمینه اصحاب حدیث برای تثبت موقعیت دینی خود و برتری بر رقبای عقیدتی خود به دستگاه خلافت اتکا کردند و این اتکا منجر به مشروعیت‌بخشی آنان به خلافت شد که به تاریخ‌نگاری نیز سرایت کرد. با توجه به این موضوع درمی‌یابیم که دو اصل «تشیع؛ جریانی سیاسی ـ مذهبی» و «تهدیدهای دائمی شیعیان برای حکومت»، در واقع معرفی اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان به مثابه جریانی نیرومند و خطرناک است که دائم حکومت اسلامی و به تبع آن مسلمانان را آماج تهدید قرار می‌دهند. با توجه به پایه‌های فکری اصحاب حدیث در عدم جواز قیام علیه خلافت اسلامی و لزوم برخورد خلیفه با این افراد، امویان وظیفه داشتند تا به دفع خطر آنان بپردازد؛ زیرا این کنش سیاسی اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان در برابر امویان منجر به اقدام علیه دستگاه خلافت می‌شد.
دو اصل «تلاش برای سرکوب شیعیان بر مبنای دین» و «سرکوب شیعیان با تحمل خسارات» نشان می‌دهد حکومت اموی بر اساس وظیفه خود، سرانجام با تحمل هزینه‌‌های هنگفت، موفق به سرکوب اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان گردید و اعمال او در این مسیر مشروع و اسلامی نمایانده شد و می‌توان گفت: باورهای اصحاب حدیث به خلافت در ثبت اخبار مربوط به اهل‌بیت(علیهم السلام) و شیعیان نقش داشته است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
)