بررسی نقش‌مایه‌های پوش هارون ولایت و نقش پوش کشی در ایام محرم در اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 ساحل عرفان‌منش، استادیار، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان. ایران

2 استادیار، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان. ایران.

چکیده

از جمله مراسمی که در دهه محرم در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می­شود، مراسم «پوش‌کشی» است. در شهر اصفهان در گذشته صحن بسیاری از حسینیه­ها و تکایا با پارچه‌ای قلمکار پوشانده می­شد و این رسم امروزه در برخی از این مکان­ها، از جمله «حسینیه هارون ولایت» باقی مانده است. از دوره قاجار تا کنون بر روی صحن حسینیه در روزهای عاشورا و تاسوعا پوش مزین به متن کلامی و دیداری کشیده می­شود. با توجه به آنکه این مراسم چند سده است در یک روز خاص و در این مکان برگزار می­شود، هدف از این پژوهش رابطه معنای این نقوش و مراسم با این مکان و ارتباط آنها با یکدیگر است. بنابراین سؤال این پژوهش آن است که پوش منقش «حسینیه هارونیه» چه تأثیری بر عزاداری و بر مکان دارد و دربردارنده چه معنایی است؟ داده­های پژوهش به روش میدانی و اسنادی گردآوری شده و روش پژوهش «توصیفی - تحلیلی» است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد همنشینی نشانه­های کلامی و دیداری قیام کربلا و زیر بیرق امام حسین(علیه‌السلام) بودن را راهی برای سیر در عالم بالا می­داند و مطالعه این نقش­مایه­ها ریشه­های عرفانی و معرفتی مراسم را آشکار می­کند.

تازه های تحقیق

هرچه مراسم و مناسک از پیشینه تاریخی و فرهنگی عمیق‌تری برخوردار و تکرارپذیر باشد، جایگاه والاتری دارد و شناخت آن به شناخت تفکرات جامعه کمک می­کند. از جمله این مراسم، مراسم پوش­کشی در ایام محرم است که از گذشته تا کنون در برخی شهرها - از جمله اصفهان - باقی مانده است. مراسم پوش­کشی که با آداب خاصی برگزار می­شود، در کنار نقوش روی پوش، بیانگر آن است که هم مراسم موجود و هم نقوش موجود بر روی پوش، معنایی فراتر ار معنای مستقیم دارد و پوش نیز فقط پوششی برای حفاظت از گرما و سرما نیست.

مکان موجود در «حسینیه هارونیه» با توجه به پوش و مراسم آن، به مکانی فراطبیعی تبدیل می­گردد که فرد با قرارگرفتن در آن، گویی از زمین خاکی فراتر رفته و به عالم دیگری وارد شده است. در این پوش‌­کشی و نقوش موجود بر روی پوش، رابطه­ای نمادین و عرفانی نهفته است. در مراسم و تصاویر نوعی حرکت بالارونده مشاهده می­شود، از پوش‌کشیِ حسینیه که آغاز حرکت رو به بالاست، تا تصاویر که با توجه به جهت درخت سرو که به بالا دعوت می­کند و نور پنجره­های پوش، اتصال عالم پایین به بالا را نشان می­دهد. می­توان گفت: این نقوش به منظور تزیین برای پوش­ها نقش نشده، بلکه به همراه مراسم برای تشکیل معنا و تأثیر بر عزادارن خلق شده است و حذف آنها به حذف معنا می­انجامد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.                  آقابابائی، مونا (1386)، بررسی و تحلیل نقش و نماد علم در مراسم آیینی مذهبی اصفهان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
2.                  احسانی، محمد تقی (1386)، هفت هزارسال هنر فلزکاری، تهران، علمی و فرهنگی.
3.                   ورمازن، مارتین (1383)، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، تهران، چشمه.
4.                  پارسا، محمدعلی (1390)، «خاستگاه­های معماری پنجره: جستاری در مفهوم پنجره در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی»، مسکن و محیط روستا، دوره 30، ص75-94.
5.                  پین، مایکل (1394)، فرهنگ اندیشه­های انتقادی؛ از روشنگری تا پسامدرنیته، ترجمه پیام یزدانجو، چ پنجم، تهران، مرکز. 
6.                  پرادا، ادیت (1383)، هنر ایران باستان، ترجمه یوسف مجیدزاده، تهران، دانشگاه تهران.
7.         جمشیدی­ها، غلاکرضا و قبادی، علیرضا (1386)، «تحلیل جامعه­شناختی از مراسم و مناسک دینی با تأکید بر مراسم عاشورا»، فصلنامه تاریخ، ش 30، ص37-60.
8.                  خسروی­فر، شهلا و چیت­سازیان، امیرحسین (1390)، «بررسی نماد و نقش پرنده در قالی­های موزه فرش ایران»، پژوهش هنر، ش1(2)، ص29-44.
9.                  خرمشاهی، بهاءالدین (1374)، ترجمه قرآن کریم، تهران، نیلوفر و جامی. 
10.              خزایی، محمد (1381)، «نقش شیر در هنر اسلامی»، مطالعات هنرهای تجسمی، ش17، ص54-57.
11.              دهخدا، علی­اکبر (1377)، لغتنامه، ج10، تهران، دانشگاه تهران.
12.              دانش­پرور، فخری (1376)، «نقش اژدها در هنر معماری ایران»، مجموعه مقالات نخستین کنگره معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت­الله زاده شیرازی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور. 
13.              سجودی، فرزان (1383)، نشانه­شناسی کاربردی، چ دوم، تهران، قصه.
14.              سجادی، جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ هفتم، تهران، طهوری.
15.              سقایی، سارا و بهروزی­پور، حسین (1396)، «نقش کتیبه­نگاری بناها در ترویج اندیشه­های مذهبی و مشروعیت حاکمان صفوی (مطالعه موردی بناهای اصفهان، اردبیل و مشهد)»، فصلنامه شیعه­شناسی، دوره15، ش 58، ص185-228. 
16.              شاطری، میترا و اسدی، مهسا (1394)، «بررسی دیوارنگاره­های امامزاده هارون ولایت و اسماعیل در اصفهان»، دومین همایش ملی باستان­شناسی ایران، بیرجند، ص1-11.
17.              شایگان، داریوش (1371)، هانری کربن؛ آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، تهران، آگه.
18.              شهبازی، علی و ذکاوت، سحر (1400)، «تحلیل مراسم محرم ایران از منظر مشارکتی و تعاملی»، نشریه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال ششم، ش 34، ص61-70.
19.              شهابی، عاطفه (1392)، «بررسی آرایه­ها و نقوش تزئینی امامزاده هارون ولایت اصفهان: بررسی سیر هنر دیوارنگاری در امامزاده­های اصفهان از صفویه تا قاجار»، مجموعه مقالات اولین کنگره بین­المللی امامزادگان، ص1008- 1018.
20.              صداقتی، عاطفه و بلالی اسکویی، آزیتا و کشاورز افشار، نسترن(1401)، «نمادشناسی جنبه­های عرفانی - اسلامی نقش طاووس در سردر بناهای دوره اسلامی و عصر صفویه»، هنر خراسان، دوره1، ش3، ص 85-96.
21.              رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352)، آثار ملی اصفهان، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
22.              ضیمران، محمد (1383)، درآمدی بر نشانه‌شناسی هنر. چ دوم، تهران، قصه. 
23.              عرب، سمیرا (1395)، «بررسی انواع نقوش تزیینی دیوارنگاره­ی بقعه امامزاده هارون»، اولین کنفرانس نقاشی­ها و دیوارنگاره­های مذهبی ایران، گیلان، لاهیجان، ص1-11. 
24.              عقابی، محمدمهدی (1378)، دائرة­المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: بناهای آرامگاهی، تهران، حوزه هنری.
25.              فرنبغ دادگی (1385). بندهش، ترجمه مهرداد بهار، تهران، توس.
26.              فیتس جرالد، چارلز پاتریک (1384)، تاریخ فرهنگ چین، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی.
27.              کریمیان، حسین و نجفی، زینب (1392)، «بررسی سیر هنر دیوارنگاری در امامزاده­های اصفهان از صفویه تا قاجار»، مجموعه مقالات اولین کنگره بین­المللی امامزادگان، ص2000-2021.
28.              میت­فورد، میراندا بروس (1388)، فرهنگ مصور نمادها و نشانه­ها در جهان، ترجمه ابوالقاسم دادور و زهرا تاران، تهران، کلهر.
29.              مسعودی امین، زهرا و صادقی­مهر، سمانه (1401)، «مطالعه نقش­مایه اژدها بر کاشی­های زرین فام با تأکید بر نمادشناسی و پیشینه تاریخی»، باغ نظر، ش19 (106)، ص99-106.
30.              ماه­وان، فاطمه (1400)، «بررسی نمادین نگاره­ها و علم­های عاشورایی»، پاژ، ش44، ص190-200.
31.               مختاریان، بهار (1386)، «پیوند مناره­ها و گنبد با نماد سه­تایی مقدس»، تارنمای انسان‌شناسی و فرهنگ ایران، تاریخ مراجعه:20/07/1399، قابل دسترس در:
 https://anthropologyandculture.com
32.              مشهور، افهام (1391)، «بررسی نمادهای عاشورا و به‌کارگیری آنها در طراحی و ساخت آثار سرامیکی معاصر»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشکده صنایع دستی، اصفهان. 
33.              نامور مطلق، بهمن (1397)، درآمدی بر اسطوره­شناسی، چ دوم، تهران، سخن.
34.              نامور مطلق، بهمن و کنگرانی، منیژه (1394)، فرهنگ مصور نمادهای ایرانی، تهران، شهر.
35.              یاحقی، محمدجعفر (1388)، فرهنگ اساطیر و داستان­واره در ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ معاصر. 
36. Golan, Ariel (1991), Myth and Symbol symbolism in prehistoric religions, Jerusalem, A.Golan.
37. Panofsky, Erwin (1972), Studies in Iconology. Humanistic Themes in the Art of the Renaissance, New York, Harper & Row.
38. Tresider, Jack (1998), Dictionary of Symbol, San Francisco, Chronicle book.
39. URL1:https://www.tasnimnews.com/fa/media/1207117/16/07/1395.
40. URl2:https://jamejamonline.ir/fa/news/954386.