تقریب به مثابه رشد: واکاوی تحلیلی-ساختاری مفهوم "تقریب مذاهب اسلامی" و ارائه تعریفی "جدید"

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی و انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 گروه جامعه شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی

3 گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران

چکیده

علوم انسانی علوم مفاهیم ‌است. مفاهیم مبهم و جزئی بیش از آنکه یاریگر ما در دستیابی به حقیقت باشند، خود حجاب حقیقت می‌شوند. مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» را می‌توان یکی از این مفاهیم مبهم و نارسا دانست که تعریفی کاربردی، جامع و مورد اجماع از آن وجود ندارد. ازاین‌رو چند پرسش اساسی را می‌توان مطرح کرد: مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» چه نسبتی با مفاهیمی همچون «همگرایی»، «اتحاد»، «انسجام» و «وحدت اسلامی» دارد؟ چه نقدهای مفهومی و ساختاری بر برداشت‌های موجود از اندیشه «تقریب» وارد است؟ و در نهایت، تقریب چه هست و چه نیست؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، این مقاله بر آن است که با روش «توصیفی - تحلیلی»، تعریفی نو و کارا ارائه دهد که قادر به تأمین نیازهای نظری و عملی حوزه همگرایی جوامع اسلامی باشد. در این بازتعریف که جدایی بین اندیشه و عمل را رد می‌کند، «تقریب» در دو معنای کلی و خاص تعریف می‌شود. در معنای کلی، «تقریب»، نزدیک کردن «خود» به «دیگری» از طریق یکی از راه‌های «تعارف»، «تئالف»، «تعایش» و «تعاون» است و در معنای خاص و در ادبیات همگرایی اسلامی «تقریب» به معنای کوشش نیتمند هر مسلمانی برای «رشد» و تبدیل کردن جهان به جهانی الهی‌تر، از طریق نزدیک شدن به «دیگری مسلمان»اش است.

تازه های تحقیق

اندیشه «تقریب» یا در معنای عام، «همگرایی اسلامی» را، چه از زمان صدر اسلام و عصر حضور امامان معصوم‰ بدانیم، چه از زمان تثبیت مذاهب فقهی اسلامی یا از زمان تهاجم استعمار غرب به جهان اسلام یا تلاش‌ برای مبارزه با تکفیرگرایی وهابیت، نقطه اشتراک نگاه طلایه‌داران همگرایی اسلامی در یک قرن اخیر، نخبه‌گرایی، گفت‌وگومحوری، غفلت از تنوع هویت‌ها، فرهنگ جوامع و اقتضائات جهان واقعی و عصر تجدد بوده است. در این مقاله و در مسیر یافتن پاسخی به مسائل مطرح شده در بخش مقدمه، متوجه شدیم که به سبب نبود زمینه‌های نظری مستحکم در حوزه همگرایی اسلامی، تعابیر متفاوتی از ریشه‌های آغاز اندیشه «تقریب» در اذهان پژوهشگران وجود دارد که خود موجب نوعی خلط مفهومی میان واژگانی همچون «همگرایی»، «اتحاد»، «انسجام» و «وحدت اسلامی» با واژه «تقریب» مذاهب شده است. در واکنش به این تشویش مفهومی، تعاریفی کاربردی برای هریک از واژگان ذکر شده ارائه و پس از این تمایزبخشی مفهومی، چهار برداشت متفاوت از اندیشه «تقریب» شناسایی شد که عبارتند از: «تقریب به مثابه پیش‌شرط»، «تقریب به مثابه مواخات»، «تقریب به مثابه اقناع» و «تقریب به مثابه ضرورت» که آرمان هر کدام از این برداشت‌ها - به ترتیب - رسیدن به وحدت اسلامی، امت واحده اسلامی، تبیین معارف اهل‌بیت‰ و انسجام اسلامی است.

پس از این مفهوم‌شناسی، سه نقد اساسی بر این برداشت‌ها بررسی شد: «اولویت و محوریت تغییر اذهان»، «نگاه سنتی به مقوله مردم و جامعه عصر جدید» و «تقلیل هویتی عاملان و مخاطبان تقریب» در پایان تحلیل‌ها نیز تعریفی نو و کارا ارائه شد تا بتواند پاسخگوی نیازهای نظری و عملی حوزه همگرایی جوامع اسلامی باشد.

در این مفهوم‌پردازی جدید، گفتمان تقریب، گفتمانی صرفاً اندیشه‌ای در ساحت الهیات و تحت انحصار علمای دین نیست و با فراتر رفتن از این محدودیت‌ها، تبدیل به امری بین مردم و برای مردم می‌شود؛ تعدد هویت‌های قومی، ملی، طبقاتی و جنسی را به رسمیت می‌شناسد و با پذیرش واقعیت‌های جهان امروزی، راهکاری به‌روز برای «نزدیک‌ کردن» افراد ارائه می‌دهد.

«تقریب به مثابه رشد» در پی نفوذ و حضور حداکثری در بین آحاد مردم جامعه است تا بتواند تأثیری محسوس و پایدار در زندگی جوامع گوناگون برجای بگذارد. در این خوانش نو از اندیشه «تقریب»، فرد تقریبی در پی رشد طرفین، سعی دارد از تمام ظرفیت‌های موجود (تعارف، تعاون، تئالف و تعایش) برای رشد اجتماعی و معنوی و شکوفایی استعدادها استفاده کند تا خود و یا جهان موجود را به فرد یا جهانی الهی‌تر و بهتر سوق دهد. در این برداشت جدید، کسی برای منافع این جهانی از اعتقادات خود عدول نمی‌کند، بلکه در فرایند مواجهه با «دیگری»‌اش، آنان را بازبینی و تبیین کرده، تعمیق می‌بخشد. از سوی دیگر، در «تقریب به مثابه رشد»، سازمان‌های اجتماعی و دینی نیز می‌توانند در مدار تقریب رشدمحور قرار گرفته، از ضعف‌های دانشی، ساختاری و سیاسی خود بکاهند و بر شمول و نفوذ اجتماعی خود در بین آحاد مردم بیفزایند. 

در نهایت، باید گفت: گفتمان تقریب به واسطه ریشه‌های سترگ خود در ادیان الهی و متون دینی، از ظرفیت بالایی در توسعه مفهومی و کارکردی ایده‌هایی همچون همزیستی، گفت‌وگو و همگرایی برخوردار است و ازاین‌رو می‌توان ادعا کرد که «تقریب به مثابه رشد» در معنای عام خود، فرصتی است برای تمام جهانیان تا با هم‌افزایی و کاهش تعارضات - خواسته و ناخواسته - زیستی شایسته‌تر را برای عموم مردم فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1.                  آذرشب, محمدعلی (1384)، پیشینه تقریب: تاریخچه و مستندات دارالتقریب مذاهب اسلامی در قاهره و بررسی مجله آن (رسالة الاسلام)، ترجمه ر. حمیدی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
2.                  آقا‌نوری, علی (1396)، امامان شیعه و وحدت اسلامی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
3.                  آل کاشف الغطاء, محمد حسین (1388)، آیین ما (اصل الشیعه)، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، نشر علی بن ابی‌طالب.
4.                  اعتصامی, عبدالمجید (1400)، «اندیشه برائت در نزد اصحاب در عصر صادقین8»، امامت‌پژوهی, 30 (11), ص235-263.
5.                  افشار, ایرج (1344)، سواد و بیاض (مجموعه مقالات)، تهران، چاپخانه رنگین.
6.                  اقبالی, محمد‌طاهر (1387)، «برداشت‌های مختلف از تقریب مذاهب اسلامی»، پژوهش‌نامه حکمت و فلسفه اسلامی, 26 (7), ص113-130.
7.                  الکاتب, احمد و محمد عماره (2008)، السنة و الشیعة وحدة الدین خلاف السیاسیة و التاریخ، مکتبة النافذه.
8.                  امیر‌ اردوش, محمد‌حسین (1384)، تأملی بر مسئله‌ وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز با تکیه بر جنبش اتحاد اسلام، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی - معاونت فرهنگی.
9.                  امیری‌فرد, محسن (1389)، «استحاله‌گرایی در تعامل شیعه با مخالفان مذهبی»، هفت آسمان, 47 (12), ص177-208.
10.              بهرامیان, مسعود و صلاح، مهدی و فلاح‌زاده، احمد (1401)، «تفکر عثمانیه و انگیزه‌های احمد بن حنبل در ارائه گفتمان تربیع»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام, 16 (31), ص75-107.
11.              بی‌آزار‌شیرازی, عبدالکریم (1378)، «وحدت اسلامی گامی فراتر از تقریب از دیدگاه امام خمینی;» وحدت اسلامی، ش12, ص71-90.
12.              تسخیری, محمد‌علی (1383)، ایده‌های گفت‌وگو با دیگران، ترجمه م. مقدس، تهران، مجمع جهانی مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، مدیریت مطبوعات و انتشارات.
13.              تسخیری, محمد‌علی (1391)، رسالت ما: تقریب در اندیشه‌ها و وحدت در عمل، ترجمه م. مقدس، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی - معاونت فرهنگی.
14.              جناتی, محمد ‌ابراهیم (1373)، «وحدت مذاهب و فقه اجتهادی»، کیهان اندیشه, 55 (10), ص47-50.
15.              جناتی, محمد‌ ابراهیم (1374)، «مختصات تقریب بین مذاهب اسلامی»، کیهان اندیشه, 60 (11), ص114-127.
16.              جودکی, محبوبه (1393)، «تقریب»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
17.              حائری, عبدالهادی (1361)، «دیباچه‌ای بر پیشینه تاریخی جنبش‌های پان اسلامیسم - 3»، جستارهای نوین ادبی, 59 (15), ص409-444.
18.              حب‌الله, حیدر (1384)، «طرح تقریب و مشکلات آگاهی دینی (قرائتی در منطق تقریب و گونه‌های فرهنگ دینی)» اندیشه تقریب, 2 (1), ص39-74.
19.              حسینی طباطبایی, مصطفی (1359)، راهی به سوی وحدت اسلامی، بی‌جا، تجریش.
20.              خسروشاهی, سید‌هادی (1389)، «پیشگفتار: درباره تقریب و بنیانگذار آن»، سرگذشت تقریب: یک فرهنگ یک امت، ص17-88، تهران مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی - معاونت فرهنگی.
21.              داودی, مجتبی (1396)، کاشف الغطاء و تقریب بین مذاهب، قم، بوستان کتاب.
22.              رهدار, احمد (1400)، «آسیب‌شناسی گفتمان تقریب مذاهب»، علوم سیاسی، قم، دانشگاه باقرالعلوم7, 94 (24), ص7-30.
23.              زقاقی, احمد (2008)، التقریب‌ بین‌ الشیعة‌ و اهل‌ السنة‌ و تحدیا‌ت‌ الاختلاف‌ و التصحیح‌، اردن، جدارا للکتا‌ب‌ العا‌لمی‌.
24.              زنجانی نجفی, عبدالکریم (1384)، یگانگی اسلام یا هم‌آهنگی مذاهب مسلمین، ترجمه ع. م. سردارنیا، قم،‌ چاپخانه قضاء،
25.              سبحانی تبریزی, جعفر (1380)، در ساحل تقریب، قم،‌ نشر مشعر.
26.              سبحانی تبریزی, جعفر (1379)، «دیدگاه‌های شیعه در مسائل مربوط به تقریب»، میقات حج, 31 (8), ص187-216.
27.              سبحانی, محمد‌تقی (1397)، بازخوانی پرونده تقریب؛ رویکردها و چالش‌ها، قابل دسترس در:
https://mobahesat.ir/17505
28.              سلیمانیه, مهدی (1396)، «حفره‌ اجتماعی تقریب (چرایی اجتماعی به حاشیه رفتن جریان نجات‌بخش تقریب مذاهب اسلامی)»، قابل دسترس در:
https://socio-shia.com/index.php/sociology-of-shia-fields/shia-ulama 
29.              سند, محمد (1397)، نگاهی دیگر به وحدت و تقریب: بررسی فقهی - کلامی، ویرایش ع. العبادی، ترجمه ع. زاهدپور، قم، بوستان کتاب.
30.              شاکر سلماسی, مجید (1397)، مبانی نظری تقریب مذاهب اسلامی، قم، نشر ادیان و مذاهب.
31.              شفیعی‌نیا, احمد (1396)، «معناشناسی واژه تقریب»، اندیشه تقریب, 34 (13), ص13-26.
32.              صاحبی, محمّدجواد (1385)، سید جمال‌الدین حسینی پرچمدار اتحاد و تقریب، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی - معاونت فرهنگی.
33.              عربخانی, رسول (1394)، «تشیع ایرانی و تسنن عثمانی: پژوهشی درباره منازعات شیعی - سنی در عتبات عالیات قرن نوزدهم (با تکیه بر اسناد آرشیو عثمانی)»، تاریخ اسلام و ایران, 26 (25), ص123-142.
34.              علی‌اکبری, راضیه (1396)، موانع اخلاقی اجتماعی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، انتشارات بین‌المللی الهدی.
35.       علیزاده ‌نجار, مرتضی و سبحانی، محمد‌تقی (1400)، «وحدت و تقریب بر پایه امامت با تکیه بر سنت مشترک فریقین»، امامت پژوهی, 30 (11), ص103-142.
36.              فتحی, علی‌اشرف (1396)، پروژه‌ مصری تقریب؛ همچنان نخبه‌گرایانه و سیاست‌محور (به‌مناسبت درگذشت عبدالله قمی؛‌ دبیر کل دارالتقریب مذاهب اسلامی قاهره) ، تارنمای «مباحثات».
37.              فیرحی, داود (1394)، «باید از ایده‌های وحدت عبور کنیم و به سمت همزیستی پیش برویم، رابطه وحدت و خشونت: بررسی رادیکالیسم اسلامی نوین»، قابل دسترس در:
https://fa.shafaqna.com/news/97231
38.              قلمداران, حیدر علی (1390)، شاهراه اتحاد: بررسی نصوص امامت، ویرایش ا. دبیری، تهران، حقیقت.
39.              کاظمی‌ مؤمن‌سرائی, ابراهیم و بخشایش ‌اردستانی، احمد و صفاوردی، سوسن و درویش‌پور، حجت‌الله (1399)، «تأثیر مجمع تقریب مذاهب‌ اسلامی در وحدت و انسجام کشورهای ‌اسلامی» پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام, 35 (10), ص137-166.
40.              گروه‌ معارف‌ و تحقیقات‌ اسلامی (1380)، «تقریب در چشم‌انداز پایه‌گذاران آن»، هفت آسمان, ش3 (دوازدهم و سیزدهم), ص185-200.
41.              لباف, علی (1385)، مظلومی گمشده در سقیفه جلد اول، چ چهارم، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر (به سفارش شورای عالی حوزه علمیه قم - مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران).
42.              مبلّغی, احمد (1387)، «نظریه تقریب مذاهب اسلامی»، مطالعات فقه تربیتی, 6 (1), ص13-38.
43.              مبلّغی, احمد (1393)، نظریه همزیستی در دین اسلام با اتکا به منابع و آراء علمای مذاهب اسلامی، تهران، اتحادیه بین‌المللی امت واحده.
44.              محسنی, محمد آصف‌ (1384)، استراتژی و عوامل تقریب مذاهب اسلامی، تهران، کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی, 18, ص457-460.
45.              محمدی‌عراقی، مبلّغی، احمد و سند، محمد (1387) «بازخوانی اندیشه تقریب مذاهب اسلامی»، بازتاب اندیشه, 107 (1), ص65-73.
46.              محیط طباطبائی, محمد (1380)، سید جمال‌الدین اسدآبادی و بیداری مشرق زمین، ویرایشگر س. خسروشاهی، سماط، کلبه شروق.
47.              مسائلی, مهدی (1390)، پیشوایان شیعه، پیشگامان وحدت، تهران، سپیده باوران.
48.              مظاهری, محسن حسام (1400)، بدیل‌های پروژه تقریب: مصاحبه با اندیشکده مرصاد، قم، اندیشکده مرصاد.
49.              ملکی, علی (1398)، کارنامه فعالیت‌های کنفرانس‌های سی‌گانه وحدت در تهران (آسیب‌شناسی و راهکارها)، رساله دکتری، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده شیعه‌شناسی.
50.              مهریزی, مهدی (1389)، «مقالات: جریان‌شناسی تقریب مذاهب اسلامی»، هفت آسمان, ش47 (12), 5-26.
51.              موسوی‌زاده, سید یاسین (1399)، بررسی تحلیلی تقریب‌گرایی در حلقه نخبگان سیاسی در جمهوری اسلامی ایران بر پایه شاخص‌های نظری و عملی مقام معظم رهبری در حوزه تقریب، رساله دکتری، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده شیعه‌شناسی.
52.              ناصر معدلی, فاطمه (1388)، نقد و بررسی مبانی، موانع و راهکارهای تقریب مذاهب اسلامی با رویکرد قرآنی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی.
53.              نعیمیان, ذبیح‌الله (1401)، خلافت ولی فقیه، تحقق‌بخش وحدت امت واحده، تهران، پژوهشگاه مطالعات تقریبی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
54.       واعظ‌‌زاده ‌خراسانی, محمد (1389)، «وحدت اسلامی و مرجعیت اهل‌بیت در گفت‌و‌گو با آیت‌الله حاج شیخ محمد واعظ زاده» حوزه, ش157 (27), ص‌49-94.
55.              واعظ‌زاده ‌خراسانی, محمد (1373)، پیام وحدت، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی - معاونت فرهنگی.
56. Badawi, Tamer (2019), Mismatched Expectations: Iran and the Muslim Brotherhood After the Arab Uprisings, Carnegie, Middle East Center, 1–6.
57. Bengio, Ofra & Litvak, Meir (2011), Epilogue: The Sunni-Shi‘i Paradox. In The Sunna and Shi‘a in History Division and Ecumenism in the Muslim Middle East (pp.243-251).
58. Brooke, Steven (2017), Sectarianism and Social Conformity: Evidence from Egypt, Political Research Quarterly, 70(4), pp.848–860, In: https://doi.org/10.1177/1065912917717641.
59. Brunner, Rainer (2004), Islamic ecumenism in the 20th century: the Azhar and Shiism between rapprochement and restraint, Brill, NV.
60. Buchta, Wilfried (2001), "Tehran’s Ecumenical Society (Majma‘ Al-Taqrīb): A Veritable Ecumenical Revival or a Trojan Horse of Iran?", in: W. Ende & R. Brunner (Editors), The Twelver Shia in Modern Times, (pp.333-353), BRILL, in: https://doi.org/10.1163/9789004492035_023.
61. Camina, M.M.و Wood, M.J. (2009), Parallel Lives: Towards a Greater Understanding of What Mixed Communities Can Offer, Urban Studies, 46(2), pp.459–480, in: https://doi.org/10.1177/0042098008099363.
62. Cantle, Ted (2006), Parallel Lives, Index on Censorship, 35(2), pp.85–90, in: https://doi.org/10.1080/03064220600779624.
63. Castells, Manuel (2010), The Power of Identity: The Information Age: Economy, Society, and Culture, (Second Edition), Singapore, Wiley.
64. Elad-Altman, Israel (2007), :The Sunni-Shi’a Conversion Controversy", Current Trends in: Islamist Ideology, 5, 1–10.
65. Ende, Werner (2000), Takrib. In Encyclopedia of Islam (EI2), Vol.X, (pp.139-140), Brill, Leiden, The Netherlands.
66. Fahy, Johnو Bock, Jan-Jonathan (2018), Beyond Dialogue? Interfaith Engagement in Delhi, Doha and London, Doha, Qatar.
67. Giddens, Anthony (1991), Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age, Stanford University Press.
68. Goldschmidt, Arthur (2000), Biographical dictionary of modern Egypt, London, UK, Lynne Rienner Publishers.
69. Kazemi Moussavi, Ahmad (2001), "Sunni-Shi’i Rapprochement (Taqrib)", Shi’ite Heritage: Essays on Classical and Modern Traditions, pp.301–315.
70. Kia, Mehrdad (1996), "Pan-Islamism in Late Nineteenth-Century Iran?", Middle Eastern Studies, 32(1), 30–52.
71. Mavani, Hamid (2016), "Sunni-Shi’i Rapprochement: Internal Contradictions", American Journal of Islamic Social Sciences, p.133.
72. Md Yusoff, Mohammad Yusri Yubhiو Ushama, Thameem (2022), "Maḥmūd Shaltūt’s Wasaṭiyyah Approach to Al-Azhar Reform", Advances in Social Sciences Research Journal, 9(10), pp.56–70, in: https://doi.org/10.14738/assrj.910.13244.
73. Miller, J. Mitchell (2008), "OTHERNESS", In: L. Given (Editor), The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods, (pp.587-589), California, United States, SAGE Publications, Inc.
74. Moyaert, Marianne (2019a), "Broadening the Scope of Interreligious Studies: Interrituality", in Interreligious Relations and the Negotiation of Ritual Boundaries (pp.1-34), Springer International Publishing, in: https://doi.org/10.1007/978-3-030-05701-5_1.
75. Moyaert, Marianne (2019b), Interreligious Relations and the Negotiation of Ritual Boundaries, Springer International Publishing, in: https://doi.org/10.1007/978-3-030-05701-5.
76. Nafi, Basheer M (1996), "The general Islamic congress of Jerusalem reconsidered", The Muslim World, 86(3‐4), pp.243–272.
77. Özervarlı, M Sait (2017), "Between tension and rapprochement: Sunni-Shi‘ite relations in the pre-modern Ottoman period, with a focus on the eighteenth century", Historical Research, 90(249), pp.526–542, in: https://doi.org/10.1111/1468-2281.12191.
78. Scharbrodt, Oliver (2022a), Muhammad ‘Abduh: Modern Islam and the Culture of Ambiguity, London, UK, Bloomsbury Academic.
79. Scharbrodt, Oliver (2022b), Contesting ritual practices in Twelver Shiism: modernism, sectarianism and the politics of self-flagellation (taṭbīr), British Journal of Middle Eastern Studies, pp.1–24, in: https://doi.org/10.1080/13530194.2022.2057279.
80. Scheffler, Thomas (2007), "Interreligious Dialogue and Peacebuilding", Die Friedens-Warte, 82(2/3), pp.173–187.
81. Swamy, Muthuraj (2016), The Problem with Interreligious Dialogue: Plurality, Conflict and Elitism in Hindu-Christian-Muslim Relations, London, UK, Bloomsbury Publishing.
82. Valbjørn, Mortenو Bank, André (2007), "Signs of a New Arab Cold War: The 2006 Lebanon War and the Sunni-Shi‘i Divide", Middle East Report, pp.242, 6–11.
83. Zebiri, Kate (1991), "Shaykh Mahmūd Shaltūt: Between Tradition and Modernity", Journal of Islamic Studies, 2(2), pp.210–224, in: https://doi.org/10.1093/jis/2.2.210.