بررسی تاثیر نظریه حقوق متقابل حاکم و مردم امام علی(ع) بر حقوق ایرانیان در دوران خلافتش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضم هیات علمی دانشگاه لرستان

چکیده

امام علی در دوران خلافت خود با طرح «حقوق متقابل حاکم و مردم»، گفتمان نوینی در خصوص حقوق مردم مطرح ساختند که هرچند پس از دوران کوتاه خلافتشان استمرار نیافت، اما الگوی جدیدی در تاریخ بشریت و اسلام ارائه نمود. این پژوهش می‌کوشد تا با استفاده از روش «توصیفی- تحلیلی» به این پرسش پاسخ دهد که طرح گفتمان «حقوق متقابل حاکم و مردم» توسط امام علی7 چگونه اجرا گردید؟ و چه تأثیری بر اوضاع حقوقی نابسامان موالی ایرانی، به ویژه در کوفه و نواحی اطرافش نهاد؟ یافته­های این پژوهش بیانگر آن است که جامعه قبایلی متأثر از نفوذ رهبران خود بود و اهمیت این اندیشه امام علی7 را درک نکرد، در خصوص اجرای این نظریه نسبت به موالی، اشراف عرب با شدت به مقابله علنی با امام برخاستند و توجهی به ارشادهای قرآنی ایشان در این رابطه ننمودند. با این حال در درازمدت امکان تفکیک میان الگوی مطلوب حقوق مردم در قرآن و سنت با روش­های انجام پذیرفته برای همگان و به­ویژه موالی ایرانی فراهم گردید. همچنین اهمیت اجرای عدالت حقوقی، شیوه صحیح گفتمان حاکمیت با همه مردم (از جمله، با گروه‌های اقلیت قومی و مذهبی) و روش تحقق آن مشخص گردید.

تازه های تحقیق

گسترش سریع متصرفات خلافت اسلامی در شرق و غرب شبه جزیره عربستان موجب الحاق سرزمین­های گوناگونی، از جمله ایران به پیکره این خلافت گردید. مردم این سرزمین­ها عرب نبودند و به عنوان گروه­های اجتماعی مغلوب تلقی می‌شدند. روش برخی از خلفای نخستین در محور قرار دادن عنصر عربیت در کنار اسلام و بهره­گیری از امتیازات تسلط نظامی و سیاسی در کنار فراموشی تعالیم قرآنی و سیره نبوی در کوتاه‌مدت موجب عادی و حتی اسلامی قلمداد شدن تبعیض و پایمال گردیدن حقوق نومسلمانان غیر عرب گردید.

امام علی7 بر خلاف خلفای اسلاف خود چنین باوری نداشتند. ایشان به مردم اعلام نمودند: خداوند سبحان برای من بر شما به سبب سرپرستی و حکومت حقی قرار داده و برای شما همانند حق من، حقی تعیین نموده است. ایشان در جهت تحقق این آرمان خود که منطبق بر تعالیم قرآن مجید و سنت نبوی بود، با محور قرار دادن اصل قرآنی کرامت انسانی تلاش نمودند تا لایه‌های تعصبات جاهلی موجود در جامعه را برطرف سازند. از نظر امام، نخستین گام برای زدودن افکار جاهلی تبعیض­آمیز که در چند دهه قبل رنگ اسلامی نیز به خود گرفته بود، روشنگری و آگاه کردن مردم با تکیه بر محوریت قرآن مجید بود. از‌این‌رو کوشیدند در فرصت­های گوناگون با استناد به قرآن کریم به اعراب بهمانند که همه انسان­ها در خلقت برابرند. 

امام برای تحقق ایده حقوق متقابل مردم و حاکم نسبت به یکدیگر، رفع تبعیض از ایرانیان ساکن بین­النهرین را که در محرومیت مضاعف قرار داشتند در اولویت قرار دادند. در حکومت حضرت علی7، پارسیان همچون اعراب، آزاد بودند و هیچ کس حق نداشت آنها را به اسارت یا بیگاری بگیرد؛ زیرا انسان فقط باید در برابر خداوند بندگی کند. این اقدام موجب اعتراض شدید تعدادی از متعصبان، به ویژه اشراف عرب کوفه گردید. آنان کوشیدند تا امام را از این رفتار بازدارند و پس از ناکامی، ایشان را تهدید کردند که به معاویه سردمدار مخالفان ایشان خواهند پیوست. امام اجازه ندادند ظلم نسبت به موالی که امری رایج و مقبول بود، ادامه یابد. ایشان همچنین در دوران خلافت خود حفظ و مراقبت از ابعاد گوناگون حقوق موالی را در اولویت قرار دادند. در نتیجه آنان برای نخستین بار پس از فتوحات اسلامی از حقوق انسانی، قضایی، اداری، مالی، اجتماعی و ایمانی برابر با اعراب برخوردار شدند و کرامت انسانی خود را باز یافتند.

کلیدواژه‌ها


1.                  قرآن مجید.
2.                  سیدرضی، محمد بن حسین (1388)، نهج‌البلاغه، ترجمه حسین انصاریان، قم، آیین دانش.
3.                  آشوری، داریوش (1382ش)، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، مروارید.
4.                  ابن ابی­الحدید، عزالدین ابوحامد (1967م)، شرح نهج‌البلاغه، قاهره، دارالاحیاء الکتب العربیه.
5.                  ابن اثیر، عزالدین على بن محمد جزرى (1409ق/ 1989م)، اسد الغابة فى معرفة الصحابه، بیروت، دار الفکر.
6.                  ابن اعثم کوفى، ابومحمد احمد (1991م)، کتاب الفتوح، تحقیق على شیرى، بیروت، دارالأضواء.
7.                  ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1928م)، الاصابة فی تمییز الصحابه، قاهره، بی­نا.
8.                  ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد (1988)، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر.
9.                  ابن‌ سعد، محمد (1990)، الطبقات‌ الکبری‌، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
10.             ابن عبدربه اندلسی، احمد بن محمود (1952)، العقد الفرید، ­تصحیح احمد امین، قاهره، بی­نا.
11.             ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن ­الحسین (‌1398ق)، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، چاپ مؤسسه محمودی.
12.             ابن عمر، شرف­الدین محمد (1368)، خلاصه سیره رسول الله، مقدمه و تصحیح، اصغر مهدوی و مهدی قمی‌نژاد، تهران، علمی فرهنگی.
13.             ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم (1992)، المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، ط الثانیه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
14.             ـــــــــــــــــــــ (1998)، عیون الاخبار، بیروت، دارالکتب العلمیه. 
15.             ابن کثیر، ابو­الفداء اسماعیل (1971)، السیرة النبویه، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر و التوزیع.
16.             ابن‏هشام، عبدالملک (1375ق)، سیرة النبویه، مصر، نشرمصطفی البابی.
17.             ابوعبید، قاسم بن سلام (1968)، کتاب الاموال، تحقیق محمد خلیل هراس، قاهره، بی­نا.
18.             اسکافی، ابوجعفر (1374)، المعیار و الموازنه، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی.
19.             اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین (1357ق)، الاغانی، مصر، دارالکتاب المصریه، 
20.             امامی، حسن (‌1342)، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه.
21.             ایزوتسو، توشیهیکو (1388)، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ترجمه فریدون بدره‏ای، تهران، فرزان روز.
22.             بلاذرى، ابوالحسن احمد بن یحیى (1988م)، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال.
23.             ثعالبی، عبدالرحمان بن محمّد (‌1418 ق)، تفسیر ثعالبى، بیروت، داراحیاء التراث العربى.
24.             ثقفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد (1999م)، الغارات، حققه و علق علیه عبدالزهرا الحسینی الخطیب، قم، دار‌الکتاب الاسلامی.
25.             جعفری، حسین محمد (1386)، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت‌اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
26.             جوهری، اسماعیل ‌بن ‌حماد (‌1407ق)، الصحاح، بیروت، دارالعلم ‌للملایین.
27.             حرعاملی، محمد بن حسن (1401ق)، وسائل الشیعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، مکتبة الاسلامیه.
28.             دینوری، ابن­قتیبه ابومحمد عبدالله بن مسلم (1990)، الامامة و السیاسه، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء.
29.             دینورى، ابوحنیفه احمد بن داود (‌1368)، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات الرضى.
30.             رازی، ابوالفتوح حسین بن علی (1365)، روض الجنان، مشهد، آستان قدس رضوی.
31.             زبیدی، محمد حسین (1907 )، الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فی الکوفه، قاهره، بی­نا.
32.             سرخسی، شمس‌الدین (1960م)، المبسوط، قاهره، بی­نا.
33.             صادقی تهرانی، محمد (1366)، البلاغ فی التفسیر القرآن بالقرآن، تهران، مکتبة محمد الصادقی الطهرانی.
34.             طباطبائی، سیدمحمدحسین (1362)، المیزان، قم، انتشارات اسلامی.
35.             طبری، محمد بن جریر (1408ق)، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)، بیروت، دارالکتب العلمیه.                                                                        
36.             عمید، حسن (‌1377)، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر.
37.             فیض کاشانی، محمد محسن (1430ق)، الوافی، تحقیق مکتبة الامام امیرالمؤمنین علی7، اصفهان، عطر عترت.
38.             قرطبی، محمد بن احمد (بی‌تا)، تفسیر قرطبى، بیروت، داراحیاء التراث العربى.
39.             کاندهلوی، محمدیوسف (بی‌تا)، حیاة الصحابه، تحقیق ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالمعرفه.
40.             کاتوزیان، ناصر (‌1377)، مبانی حقوق عمومی، تهران، دادگستر.
41.             کرمی، جهانگیر (‌1375)، شورای امنیت سازمان ملل متحد و مداخلة بشردوستانه، تهران، وزارت امور خارجه.
42.             گرب، ادوارد ج (1373)، نابرابری اجتماعی، دیدگاه‌های نظریه‌پردازان کلاسیک و معاصر، ترجمه محمد سیاهپوش و احمدرضا غروی‌زاد، تهران، چاپخانه میعاد.
43.             گولدوکولب، جولیوس و ویلیام ل (1376)، فرهنگ علوم اجتماعی، ویراستار محمد جواد زاهدی مازندرانی، تهران، مازیار.
44.             گیدنز، آنتونی (1378)، جامعه‌شناسی، ترجمه‌ منوچهر صبوری، تهران، نی.
45.             مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (‌1409ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجره.
46.             مطهری، مرتضی (1382)، مجموعه آثار، قم، صدرا.
47.             معرفت، محمدهادی (بی‌تا)، جامعة مدنی، قم، التمهید.
48.             معین، محمد (1381)، فرهنگ دو جلدی، تهران، آدنا.
49.             مقدسى، مطهر بن طاهر (‌بی‌تا)، البدء و التاریخ، قاهره، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیه. 
50.             مکارم شیرازی، ناصر (1379)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب اسلامیه.
51.             منقری، نصر بن مزاحم (1404ق)، وقعة صفین، قم، مکتبة آیة­الله المرعشی النجفی.
52.             همتی، مجتبی (1386)، «حق‌های اقتصادی - اجتماعی و نسبت آن با حقوق شهروندی در پرتو نظریه عدالت رولز»، مجله حقوقی دادگستری، ش58، فصل بهار.
53.             یاقوت حموی، شهاب­الدین ابوعبدالله (‌1376ق)، معجم البلدان، بیروت، بی­نا.
54.             یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1414ق)، تاریخ الیعقوبی، قم، منشورات الشریف الرضی.
55. Donnelly, Jack (2013), International human rights in theory and practice, New York, Cornell University Press. 
56. Sieghart, Paul (1983), The International Law of human rights, New York, The Clarendon Press, Oxford University Press.