تبیین تاریخی اهداف آموزشی امامان معصوم‌ (مطالعه موردی: آموزش مهارت مباحثه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری تخصصی تاریخ تشیع

چکیده

دوران حضور امامان معصوم‌‰، مقارن با احتجاجات مذهبی و ظهور جریان­های آموزشی متعددی بود که هر یک به تثبیت عقاید خود همت داشت؛ مسأله­ای که نیاز به آموختن مهارت مباحثه توسط شیعیان را ضرورت می­بخشید؛ مهارتی که به عنوان یکی از اهداف آموزشی امامان معصوم‰، آموزش داده می‌شد. پژوهش حاضر حول پاسخ به دو پرسش سامان یافته است: 1. شیوه‌های امامان معصوم به منظور آموزش مهارت مباحثه، مبتنی بر چه مزایای آموزشی بود و در چه مواردی قابل ترسیم است؟ 2. اصول مورد نظر امامان معصوم‌‰ در آموزش مهارت مباحثه شامل چه مباحثی می‌شود؟ مهارت مباحثه از طریق برگزاری جلسات بحث زیر نظارت امامان معصوم‰، در دو شکل گردهمایی­های کوچک و جلسات دونفره، و نیز برگزاری جلسات مباحثه با اندیشه­وران سایر گروه­ها در حضور متربیان، و دادن استقلال به متربیان برای برگزاری جلسات بحث، آموزش داده می­شد که هر یک از این راه­کارها، مبتنی بر مزایا و اهداف آموزشی مشخصی بود و بر اصولی تأکید داشت. روش این مقاله توصیفی ـ تحلیلی، همراه با تلفیق گزاره‌های تاریخی ـ حدیثی با مباحث آموزشی است.

تازه های تحقیق

 

نتیجه

در جامعه معاصر امامان معصوم‌‰ که مقارن با ظهور گروه­های متعدد فکری - اعتقادی بود و جریان­های آموزشی متنوع، با جدیت به اثبات و انتشار عقاید خود اهتمام داشتند، وقوع احتجاجات و مباحثات میان این گروه‌ها امری اجتناب­ناپذیر بود. این مسأله، ضرورت آموزش مهارت مباحثه به شیعیان مستعد توسط امامان معصوم‌‰ را با هدف اثبات حقیقت و بطلان شبهات ایجاد می‌کرد؛ ضمن این­که مزایای آموزشی مؤثری چون تقویت ارتباط کلامی، رشد تفکر انتقادی، تأثیر بر حدّت ذهن و تقویت برهان را نیز برای متربیان رهاورد داشت؛ اما دست­یابی به این هدف، در اوضاع خفقانی که به خصوص پس از شهادت امام حسین‌7 بر جامعه شیعی چیره شده بود کاری دشوار می­نمود؛ با­ ­وجود این، با تأملی در گزاره­های موجود در مصادر، می­توان به شیوه­های متعدد برپایی جلسات مباحثه توسط امامان معصوم‌‰ و شاگردانی که توان علمی و کلامی لازم را در این زمینه پیدا می­کردند، آگاه شد. در واقع، مهم­ترین راه­کارهای مورد استفاده در جهت تحقق این هدف را می‌توان در برگزاری جلسات مباحثه و ایجاد فرصت برای شیعیان توان­مند، برای داشتن تجربه این مهارت بیان نمود. این جلسات گاه به صورت گردهمایی‌هایی بسیار کوچک میان امامان‌‰ و تعداد محدودی از شیعیان برگزار می­شد که از یک­سو، به تقویت براهین اعتقادی- فکری ایشان در زمینه موضوعات متنوع به ویژه در علوم اسلامی می­انجامید و از سوی دیگر، فرصتی برای گفت­وگوی علمی، ارتباط پویا و ایجاد یا تقویت قدرت تصمیم­گیری در متربیان فراهم می­آورد؛ ضمن این­که سبب پیدایی شخصیت علمی مستقل برای آن‌ها می­گردید و شیوه انجام دادن مباحثه را به آن­ها آموزش می­داد. گزارش‌های متعددی نیز وجود دارد که از برگزاری جلسات مباحثه میان امام‌7 و یک شاگرد به صورت انفرادی حکایت می­کند. این جلسات دو­نفره، ضمن داشتن امتیازات جلسات چندنفری که پیش از این ذکر شد، آموزش دقیق­تری را امکان­پذیر می­کرد؛ زیرا فرصت طرح سؤالات بیش­تر را فراهم می­نمود و این­که موضوع بحث از ابعاد مختلف ارزیابی شود. از سوی دیگر، برگزاری جلسات مباحثه میان امامان معصوم‌‰ و اندیشه‌وران فرقه­ها و مذاهب که در حضور برخی متربیان برگزار می‌شد، نوعی آموزش به شیوه عملی محسوب می­شود که متربی می­توانست مهارت مباحثه را از آن طریق بیاموزد. طریقه­ای که با استفاده از آن، امامان معصوم‌‰ به متربیان خود می­آموختند که چگونه می­توان با یک مسأله و نیز فردی که مباحثه با وی انجام می­شد، برخورد کرد. این روش نیز می­توانست به افزایش توانایی حل مسأله در متربی انجامد و به پرورش تفکر و رشد عقلانی او منجر شود؛ اما این مباحثات، پیامد آموزشی دیگری نیز برای شاگردانی که در این زمینه آموزش می­دیدند به همراه داشت و آن هم آموزش اصولی بود که می­بایست در جلسات مباحثه رعایت می­شد؛ اصولی هم­چون: رعایت اخلاق، پرهیز از مراء، لزوم آگاهی بر ابعاد بحث که به معنای داشتن دانش لازم در زمینه موضوعی بود که مورد بحث واقع می­شود و نیز توجه به این مهم که باید هدف نهایی در مباحثه، اثبات حقیقت و آشکار ساختن ضلالت باشد، نه انگیزه­های فردی مانند ارضای حس پیروزی.

کلیدواژه‌ها


  1.  

    1.  ابن­بابویه، محمد­بن­علی، معانی الاخبار، تصحیح علی­اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403.
    2.  ـــــــــــــــــــــــــ ، علل الشرایع، مقدمه محمدصادق بحرالعلوم، قم: مکتبه الداوری، 1385.
    3.  ـــــــــــــــــــــــــ ، عیون أخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، 1378.
    4.  ـــــــــــــــــــــــــ ، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین، 1398.
    5.  ـــــــــــــــــــــــــ ، التوحید، ترجمه یعقوب جعفری، قم: نسیم کوثر، 1389.
    6.  ـــــــــــــــــــــــــ ، الأمالی، تهران: کتابچی، 1376.
    7.  ـــــــــــــــــــــــــ ، معانی الأخبار، تحقیق علی­اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403.
    8.  ابن­حمزه، محمد­بن­علی، الثاقب فی المناقب، قم: انصاریان، 1419.
    9.  ابن­سعد، محمد الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون. (11 جلدی)، 1410
    10. ابن­شعبه حرانی، حسن، تحف العقول عن آل الرسول9، قم: جامعه مدرسین، 1404.
    11. ابن­شهرآشوب، محمد­بن­علی، المناقبآل‌ابی‌طالب، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، قم: علامه، 1379.
    12. ابن­صباغ، علی، الفصول المهمه فیمعرفه الائمه، قم: دارالحدیث، 1422.
    13. ابن­عبدالوهاب، حسن، عیون المعجزات، قم: مکتبه الدواری شیخ الشیعه، الامام الاعظم، شیخ الاسلام، بی‌تا.
    14. ابن­عدی، ابوأحمد، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق عادل أحمد عبدالموجود با مشارکت علمی عبدالفتاح أبوسنة، علی محمد معوض، بیروت: الکتب العلمیه، 1418.
    15. اربلی، علی، کشف‌الغمهفیمعرفةالائمه، مقدمه احمد حسینی اشکوری، قم: الشریف الرضی، 1421.
    16. اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره: مکتبه النهضه المصریه، 1419.
    17. بحرانی اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، قم: مؤسسه الامام المهدی(عج)، 1413.
    18. جرجانی، علی­بن­محمد، التعریفات، بیروت: دارالکتاب العلیمه، 1421.
    19. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1411.
    20. حرّعاملی، محمدبن­حسن، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران: اسلامیه، 1413.
    21. حسکانی، عبیدالله­بن­عبدالله، شواهد التنزیل، ترجمه احمد روحانی، قم: دارالهدی، 1380.
    22. حلی، حسن­بن­یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تصحیح حسن حسن­زاده آملی، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، مؤسسه النشر الإسلامی، 1413.
    23. حلی، حسن­بن­سلیمان، مختصر البصائر، قم: جامعه مدرسین، 1421.
    24. خزاز رازی، علی­بن­محمد، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمه الإثنا عشر، تحقیق عبداللطیف حسینی کوه­کمری، قم: بیدار،‌ 1410.
    25. خطیب بغدادی، احمد­بن­علی، تاریخ بغداد، أو مدینه السلام، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417.
    26. الذهبی، شمس­الدین محمد­بن­احمد، میزان الاعتدلال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر، 1382هـ .
    27. راوندی، سعید، الخرائجوالجرائح، تحقیق مؤسسه الامام المهدی(عج)، قم: مدرسه الامام المهدی(عج)، 1409.
    28. سبط ابن­جوزی، تذکره الخواص، قم: منشورات الشریف الرضی، 1418.
    29. شامی، جمال­الدین، الدر النظیم فی مناقب الادمه اللهامیم، قم: جامعه مدرسین، 1420.
    30. شهرستانی، محمد­بن­عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق امیر علی مهنا و علی حسن فاعور، بیروت: دارالمعرفه، 1415.
    31. طبرسی، احمد، الاحتجاج علی أهل اللاج، مشهد: مرتضی، 1403.
    32. ـــــــــــــــــــــــــ ، الاحتجاج (طبع جدید)، تحقیق ابراهیم بهادری و زیرنظر جعفر سبحانی تبریزی، قم: اسوه، 1413.
    33. طبرسی، فضل­بن­حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم: مؤسسه آل البیت‌‰ لإحیاء التراث، 1376.
    34. طبری، محمد­بن­جریر، دلائل الامامه، قم: بعثت، 1413.
    35. طوسی، محمد­بن­حسن، الفهرست، تحقیق محمدصادق بحر العلوم، نجف اشرف: المکتبه المرتضویه و مطبعتها، بی‌تا.
    36. ـــــــــــــــــــــــــ ، الأمالی، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، قم: دارالثقافه، 1414.
    37. ـــــــــــــــــــــــــ ، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407.
    38. ـــــــــــــــــــــــــ ، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1390.
    39. فیض کاشانی، محمد­بن­شاه مرتضی، الوافی، تعلیق ضیاءالدین علامه، تصحیح کمال فقیه ایمانی، اصفهان: مکتبه الامام امیرالمؤمنین7، 1406.
    40. عبدالجباربن­احمد، المنیه و الأمل، گردآورنده احمدبن­یحیی، تحقیق عصام­الدین محمد، اسکندریه: دارالمعرفه الجامعیه، 1425.
    41. قمی، عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم: دلیل ما، 1379.
    42. قمی، علی­بن­ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب جزایری، قم: دارالکتب، 1404.
    43. قمی مشهدی، محمد­بن­محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.
    44. علم الهدی، سیدمرتضی­علی­بن­الحسین، أمالی المرتضی؛ غرر الفوائد و درر القلائد، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالفکر العربی، 1998.
    45. عمری، علی­بن­محمد، المجدی فی أنساب الطالبیین، تحقیق احمد مهدوی دامغانی و با مقدمه شهاب­الدین مرعشی، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی;، 1380هـ .
    46. عیاشی، محمد، تفسیر العیاشی، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، تهران: مطبعه العلمیه، 1380.
    47. کشی، اختیار معرفه الرجال (رجال الکشی)، تلخیص محمدبن­حسن طوسی، تصحیح محمد­باقربن محمد میرداماد، تحقیق مهدی رجایی، قم: مؤسسه آل البیت‌‰ لإحیاء التراث، 1404.
    48. کشی، محمدبن­عمر، رجال الکشی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348.
    49. کلینی، محمدبن­یعقوب، الکافی، تحقیق علی­اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407.
    50. ـــــــــــــــــــــــــ ، الکافی، به اهتمام محمدحسین درایتی، تحقیق مرکز بحوث دار الحدیث، قسم احیاء التراث، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1387.
    51. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403.
    52. المزّی، یوسف­بن­عبدالرحمان­بن­یوسف، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، 1400.
    53. مسعودی، علی­بن­حسین، اثبات الوصیه للإمام علی بن ابی طالب، قم: انصاریان،‌1426.
    54. ـــــــــــــــــــــــــ ، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره، 1409.
    55. مفید، محمدبن­نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل البیت‰ لإحیاء التراث، قم: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، الف 1413.
    56. ـــــــــــــــــــــــــ ، الاختصاص، قم: کنگره شیخ مفید، ب 1413.
    57. ـــــــــــــــــــــــــ ، تصحیح الاعتقادات الإمامیه، تحقیق حسین درگاهی، قم: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1371.
    58. مقریزی، احمدبن­علی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، تحقیق ایمن فؤاد سید، لندن: مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1424.
    59. نجاشی، أبی­العباس احمدبن­علی، رجال، تحقیق سیدموسی الشبیری الزنجانی، بی­جا: مؤسسه النشر الاسلامی، 1418.

     

    ب) مطالعات

    1. آقازاده، محرم، راهنمای روش‌های نوین تدریس، تهران: آییژ، 1385.
    2. ابوزهره، محمد، «خوارج»، مجموعه مقالات فرق تسنن، به کوشش مهدی فرمانیان، قم: نشر ادیان، ص 109-139، 1388.
    3. بکّار، عبدالکریم، المسلمون بین التحدی و المواجهه حول التربیه و التعلیم، دمشق: دارالقلم، ‌1432.
    4. جان­احمدی، فاطمه، «نهضت ترجمه؛ نتایج و پیامدهای آن»، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره 4، ص 86-142، 1379.
    5. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم: انصاریان، 1381.
    6. حسینی­زاده، سیدعلی، سیره تربیتی پیامبر9 و اهل بیت‰، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1395.
    7. الدائم، عبدالله، التربیه عبر التاریخ، بیروت: دارالملایین، 1973.
    8. دهخدا، علی­اکبر، لغت­نامه، زیر نظر جعفر شهیدی و محمد معین، تهران: روزبه، 1373.
    9. سبحانی تبریزی، جعفر، تاریخ الفقه اللاسلامی و ادواره، بیروت: دارالأضواء، بی‌تا.
    10. ـــــــــــــــــــــــــ ، سیمای عقاید شیعه (دلیل المرشدین إلی الحق الیقین)، ترجمه جواد محدثی، تهران: مشعر، 1379.
    11. ـــــــــــــــــــــــــ ، منشور عقاید امامیه (شرحی گویا و مستدل از عقاید شیعه اثنا عشری در یکصد و پنجاه اصل)، قم: مؤسسه امام صادق‌7، 1376.
    12. سیدجوادین، سیدرضا، مبانی و کاربردهای مدیریت منابع انسانی، تهران: نگاه، 1381.
    13. سیف، علی اکبر، روان­شناسی پرورشی، تهران: آگاه، 1368.
    14. ـــــــــــــــــــــــــ ، روان­شناسی پرورشی نوین، روان­شناسی یادگیری و آموزش، تهران: دوران، 1394.
    15. صدری افشار، غلامحسین و نسرین و نسترن حکمی، فرهنگ معاصر فارسی، تهران: فرهنگ معاصر، 1381.
    16. صفار، محمد، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد9، تحقیق محسن کوچه­باغی، قم: مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، 1404.
    17. عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الصادق ابی عبدالله جعفر بن محمد7، تهران: عطارد،‌ بی‌تا.
    18. فتحی آذر، اسکندر، روش‌ها و فنون تدریس، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز، 1391.
    19. فردانش، هاشم، مبانی نظری تکنولوژی آموزشی، تهران: سمت،‌1372.
    20. فیاض، عبدالله، تاریخ التربیه عند الامامیه و اسلافهم من الشیعه بین عهدی الصادق و الطوسی، بغداد: مطبعه اسعد، 1972.
    21. فیوضات، یحیی، مبانی برنامه­ریزی آموزشی، تهران: نشر ویرایش، 1373.
    22. قرشی، باقر شریف، حیاه الامام الرضا‌7، قم: نشر سعیدبن­جبیر، 1380.
    23. گانیه، آر. ام؛ لسلی جی. بریگز و والتر دبلیو ویگر، اصول طراحی آموزشی، ترجمه خدیجه علی‌آبادی، تهران: دانا، 1374.
    24. لشین، سینتیابی، جولین پولاک و چارلز ام. رایگلوث، راهبردها و فنون طراحی آموزشی، ترجمه هاشم فردانش، تهران: سمت، 1383.
    25. مدرسی طباطبایی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخست هجری، ترجمه رسول جعفریان و علی قرایی، قم: نشر مورخ، 1386.
    26. مشکور، محمدجواد، تاریخ علم کلام و فرقه‌های آن تا قرن چهارم، تهران: کتاب­فروشی اسلامیه، 1362.
    27. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، بی­جا: صدرا، 1373.
    28. مظفر، محمدحسین، الامام الصادق، قم: جامعه مدرسین، 1421.
    29. معارف، مجید، تاریخ و علوم قرآن، تهران: نبأ، 1392.
    30. معروف الحسنی، هاشم، سیرة الائمه الاثنا عشر، نجف: المکتبه الحیدریه، 1382ق.
    31. مکدرموت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران، 1363.
    32. نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ نفیسی، تهران: خیام، بی‌تا.
    33. Arzano, Robert J. And others, Dimensions of Thinking: A Framework for Curriculum and Instruction, Association for Supervision and Curriculum Development, Virginia: Alexandria, 1988.
    34. Tyler. Ralph W, Basic Principles of Curriculum and Instruction, University of Chicago, 1949.
    35. Schairo, Michael Stephan, Curriculum Theory, SAGE Publications, Inc, 2013.