نظریه بازتوانی دینی ماکس وبر و تحلیل عملکرد علمای شیعه در دوران فترت افاغنه و افشاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی; قزوین

2 دانشجوی دکتری رشته تاریخ دانشگاه آزاد تاکستان

چکیده

جامعه‌شناسی دین، یکی از شاخه­های مهم بین‌رشته­ای در حوزة مطالعات دینی است که از زوایای مختلف اجتماعی، به موضوع دین می­نگرد. ماکس وبر از نظریه‌پردازان بزرگ جامعه‌شناسی دین و بازتوانی دینی یکی از نظریه‌های مهم وی است. این نظریه، به طور خلاصه به این موضوع اشاره دارد که گاهی به علل مختلف سیاسی، اجتماعی و حتی علل خارجی، یک دین یا فرقة مذهبی که در یک جامعه، دارای مقبولیت عام و قدرت بالایی بوده، ناچار می­شود به علت دشمنی طبقة حاکم، از وضعیت مسلط خود دور شود و دچار آسیب‌های سختی گردد. اما با تدابیر خاصی که افراد مهم آن دین یا فرقه برمی­گزینند، توان سیاسی و عملکردی آن فرقه یا دین، به شکلی دیگر یا در مکانی دیگر احیا می­شود. در این مقاله با استناد به این نظریه، به بررسی عملکرد عالمان شیعی در دوران فترت پس از صفویان یعنی دورة افاغنه و افشاریان در ایران پرداخته می­شود. گفتنی است این مقاله، دنبال بیان علل کنش‌های افاغنه و نادر در قبال شیعه نیست، بلکه در قبال کنش‌های خاص این دو حکومت، واکنش‌های بزرگان تشیع را برای برون‌رفت از آن کنش‌های مهلک، بررسی می­کند. دستاورد مهم این مقاله این است که برخلاف نظر محققان که تشیع در این دوران کاملاً از رونق افتاد، در واقع، با طرح‌های حساب­شدة عالمان و متولیان برجستة شیعه، توانست از ضعف خارج شود و حتی قلمرو نفوذش به نقاطی دیگر از آسیا مانند هند و چین گسترش بیابد.
 

تازه های تحقیق

نتیجه

در این مقاله، با توجه به نظریة بازتوانی دینی ماکس وبر، به بررسی رویکرد عالمان برجستة شیعه در دوران افاغنه و افشاریان برای بهبود وضعیت تشیع، پرداخته شد. مبحث اصلی برمبنای چهار مؤلفة مهم از نظریة وبر یعنی خلع افراد درباری یک مذهب از مقام‌های حکومتی، مهاجرت، افراد نقاب‌دار و قطع نذورات و اوقاف، تنظیم شد و متناسب هریک، نحوة عملکرد عالمان برجستة شیعه، مطرح گردید. هدف اصلی مقاله این است که بگوییم اگرچه در دورة موردنظر نسبت به دورة صفویه، گفتمان سیاسی ـ اقتصادی تشیع به دلایل مذکور، کم‌رنگ شد، با تلاش برنامه‌ریزی­شده و منطقی عالمان بزرگ شیعه، تا حدّی گفتمان شیعه از اوضاع نامساعد خود خارج گردید؛ ضمن این‌که اتخاذ این رویکردها، باعث رواج شیعه در مناطقی مانند منطقه جغرافیایی بنگال هند و شهر تجاری اووایای[1] چین شد که پیش از این، رنگی از شیعه در آن مناطق نبود



[1]. UWAYYA.

کلیدواژه‌ها


 
1. استرآبادی، میرزا مهدی خان، دره نادره و جهانگشای نادری، تصیح محمد قزوینی، چاپ سوم، تهران: زوار، 1385.
2. اسکولز، رابرت، درآمدی بر هژمونی، ترجمة فرزانه علوی، تهران: مرکز، 2006.
3. افشاری، محمدتقی، فرهنگ نام­آوران قزوین، دوجلدی، قزوین: حدیث امروز، 1392.
4. امین، سیدحسن، مستدرک اعیان الشیعه، دوره 8 جلدی، بیروت: دارالتعارف للطباعه، ‌1407ق.
5. اوتر، ژان، سفرنامه، ترجمه علی اقبالی، تهران: جاویدان، 1363.
6. براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه بهرام مقدادی، چاپ دوم، تهران: مروارید، 1369.
7. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در قزوین از آغاز تا عصر صفوی و افشاریه، تهران: علمی و فرهنگی، 1369.
8. جوادی‌نیا، حسن، امیر شیخ نوری و ابوالفضل رضوی، «هم‌گرایی نادرشاه افشار با اقلیت‌های مذهبی»، فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، سال ششم، شماره 24، ص123-144، 1395.
9. خاتون‌آبادی، میرمحمدحسین، مناقب الفضلا، تصحیح احمدعلی رجایی، تهران: علمی، 1378.
10. زرین‌کوب، عبدالحسین، دنبالة تصوف در ایران، تهران: امیرکبیر، 1371.
11. شعبانی، رضا، تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، ج1، تهران: دانشگاه ملی، 1359.
12. شوری، عباس، روابط اجتماعی - اقتصادی ایران و چین از دوران صفویه تا قاجار، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه آزاد جیرفت کرمان، 1381.
13. شوشتری، سیدنعمت‌الله، ما وَقَع مِن الألم و الفَزَع، نسخه خطی، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، شماره 13566، 1236ق.
14. صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکما و عرفای متأخرین صدرالمتألهین، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1359.
15. عقیلی، سیداحمد، «تحولات سیاسی و علمی تصوف از سقوط صفویه تا برآمدن زندیه»، فصلنامه تاریخ ایران، شماره 66، ص117-133، 1389.
16. غفاری کاشانی، ابوالحسن، گلشن مراد (تاریخ زندیه)، چاپ دوم، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زرین، 1375.
17. فراهانی، میرزاحسین، سفرنامه میرزاحسین فراهانی، به کوشش مسعود گلزاری، تهران: سنایی، 1342.
18. فریزر، جیمز، تاریخ نادرشاه افشار، تهران: علمی و فرهنگی، 1364.
19. قزوینی، سلیم، مآثِر الآثار، نسخه خطی، شمارة 1023، 53 برگ، تهران: کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، 1162ق.
20. کرمانی، میرجعفر، دَلُّ الکلام مِن لسان العالم و الامام، نسخه خطی همراه با 6 رسالة دیگر از نویسندگان دیگر، شمارة 13120، قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، 1197ق.
21. کشیشان ژزوئیت، نامه­های شگفت­انگیز از دوران صفویه و افشاریه، ترجمه بهرام فره­وشی، تهران: مؤسسه جوان، 1370.
22. کرمانشاهى، محمدعلى، مقامع ­الفضل، قم: مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانى، 1365ق.
23. لاهیجی، حزین، تاریخ حزین، شامل اواخر صفویه، فتنه افغان و سلطنت نادرشاه، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی، 1375.
24. لکهارت، لاورنس، انقراض سلسله صفویه، ترجمة اسماعیل دولتشاهی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی، 1380.
25. لکهارت، لاورنس، نادرشاه، ترجمه و اقتباس مشفق همدانی، تهران: امیرکبیر، 1356.
26. منوچهری، سعید و رقیه ناصری، «فرقه­های مذهبی کوچک در دوران افشار و زند»، فصلنامه عرفان و مطالعات مذهبی، سال اول، شماره 3، ص26-39، 1384.
27. نظری، سعید و مهدی اصیل، «بررسی اوضاع تشیع در دوران افشاری»، فصلنامه عرفان و مطالعات مذهبی، شماره 13، ص41-58، 1394.
28. نوایی، عبدالحسین، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران: سمت، 1381.
29. هنوی، جونز، زندگی نادرشاه، چاپ 4، ترجمة اسماعیل دولتشاهی، تهران: علمی و فرهنگی، 1383.
30. Weber, max, Religion restoration, an approach on religious institutions dominating again, journal of sociology of religions, number 14: 128-142, 1948.
31. Weber, max, from max weber, essays in religion and sociology, translated into English by Girth mills, oxford university press, 1950.
32. Mc culloch, Andrew, Charisma and patronage, reasoning with max weber, USA: Ash gate publisher, 2014.