پژوهشی در تأثیر اندیشه‌های دینی در فرم و کارکرد قفل‌های دورة قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه مرمت آثار تاریخی- دانشکده هنر و معماری- دانشگاه زابل

2 استادیار گروه ارتباط تصویری- دانشکده هنر و معماری- دانشگاه تربیت مدرس- تهران- ایران

چکیده

اشیاء که در زندگی عادی مردم، مبتنی بر نوعی عقلانیت ابزاری هستند، گاه در زندگی روزمره، از جایگاه و کارکرد معمول خود فراتر رفته، کاربرد و جایگاه فرهنگی و مرتبط با جهان ماوراء پیدا می­کنند. قفل­ها از جملة اشیایی هستند که در فرهنگ ایرانی، با تأثیر از فرهنگ و اعتقادات اسلامی و به ویژه مذهب تشیع کارکرد اعتقادی یافته­اند. در این تحقیق که با هدف شناخت تأثیر ایدئولوژی و مذهب بر فرهنگ مادی دورة قاجار و به شیوة توصیفی ـ تحلیلی انجام پذیرفته، تلاش گردیده است تا با مطالعة جایگاه و کارکرد قفل­ها در زندگی مردم دورة قاجار، به موضوع چگونگی تأثیرگذاری مذهب بر ساختار ظاهری و کارکرد اعتقادی قفل­های این دوره پرداخته شود. نتیجة این بررسی، ضمن این ­که نشان از تأثیر مستقیم مذهب تشیع و اعتقادات اسلامی بر فرهنگ مادی دورة قاجار دارد، تأثیر مستقیم باورهای عامیانه در شیوة کاربرد و طراحی قفل­های این دوره را نیز نشان می‌دهد.  

تازه های تحقیق

نتیجه

نتیجة این بررسی، نشان از تأثیر مستقیم اعتقادات اسلامی و مذهب تشیع بر شیوة کاربرد قفل­های دورة قاجار دارد. پیوستگی مذهب تشیع با قفل­های دورة قاجار در سه بُعد فرهنگی، پیوست­های روایی، ویژگی­های نمادین و کُدهای فرهنگی قابل ملاحظه است. بسیاری از قفل­ها در این دوره شکل نمادین دارند. این نمادها اغلب در شکل­های جانوری و اساطیری نمودار است. بیش­ترین نوع کاربرد به نمادهای جانوری مربوط می­شود. باید گفت: پیوستگی این معانی با ذهن و زندگی مردم که از فرهنگ ایرانی ـ اسلامی سرچشمه می‌گیرد، به طراحی و ساخت اقسام قفل­ها منطبق با باورهای دینی، مذهبی و عامیانه انجامیده است. نیز بر روی تعداد زیادی از قفل­های دورة قاجار، کُدهای فرهنگی می­توان مشاهده کرد که شامل مجموعه­ای از نوشته­های اسلامی، شیعی، ادبی و طلسم­ها هستند. این کُدها با باورداشت­ مردم در خصوص استفاده از آثار معنوی این آیات، اذکار و اوراد ارتباط مستقیم دارد. باید گفت: در فرهنگ شیعی دورة قاجار، ارتباط بین قفل با مکان­ها و اشیاء مقدس به­طور مداوم تکرار می­شود؛ شیئی که از جایگاه ناسوتی به عالم لاهوتی پیوند یافته است.

کلیدواژه‌ها


 
1. آبادیان، حسین، «تحول مفاهیم شیعی در دوره قاجار»، شیعه­شناسی، ش 29، 1389.
2. افشار، ایرج، «فتوت­نامه آهنگران»، اطلاعات حکمت و معرفت، سال 5، ش12، 1389.
3. بیتس، دانیل و پلاگ، فرد، انسان­شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی، 1385.
4. بیرو، آلن، فرهنگ عـلوم اجـتماعی، ترجمة‌ باقر ساروخانی‌، تهران: کیهان، 1370.
5. بلوکباشی، علی، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی کاظم بجنوردی، ج‌11، تهران: دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1381.
6. تناولی، پرویز، قفل­های ایران، تهران: نشر بن­گاه، 1386 الف.
7. ‌تناولی، پرویز، طلسم گرافیک سنتی ایران، تهران: نشر، بن­گاه، 1386 ب. 
8. خزایی، محمد، «نقش شیر نمود امام علی7 در هنر اسلامی»، کتاب ماه هنر، ش 31و 32،
1380.
9. خلیلی، ناصر، ابزارآلات علمی (جلد یازدهم از مجموعه هنر اسلامی، ویراستار انگلیسی: دکتر جولیان رابی، ویراستار فارسی: ناصر پورپیرار، ترجمه غلامحسین علی مازندرانی، تهران: کارنگ، 1387.
10. دورکیم، امیل، صور بنیانی‌ حیات‌ دینی‌، ترجمه باقر پرهام، تهران: نشر مرکز، 1383.
11. ریکـور، پل، زنـدگی در دنیـای مـتن: شـش گفت‌وگـو، یـک بحـث، ترجمـة بابـک احمدی، تهران: مرکز، 1386.
12. شاملو، احمد با هم‌کاری آیدا سرکیسیان، کتاب کوچه، حرف ب، دفتر اول، تهران: مازیار، 1377.
13. شمیسا، سیروس، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، ج2، تهران: فردوس، 1377.
14. صفت­گل، منصور، ساختار، نهاد و اندیشه­ دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا، 1381.
15. فخرالدین اسعد گرگانی، ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا و الکساندر گواخاریا، تهران: بنیاد فرهنگ، 1349.
16. فخرایی، سیروس، «تفکر جامعه­شناختی جفری الکساندر»، جامعه­شناسی، سال اول، ش4، 1388.
17. فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم، چاپ دوم، قم: زائر، 1378.
18. کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران: نشر ثالث، 1378.
19. کلنبی، بلا و ایوان سانتو، هنر ایران عصر قاجار در مجموعه­های مجارستان (1210-1343)، ترجمه طاهر رضازاده، تهران: متن، 1394.  
20. مختاریان، بهار و عارفه صرامی، «تحلیل ساختاری دوگانگی نماد دو ماهی»، پژوهش­های انسان‌شناسی ایران، دوره 4، ش2، 1393.
21. مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من؛ تاریخ اجتماعی و اداری دوره­ قاجاریه، تهران: هرمس، 1386.
22. مشهدی نوش­آبادی، محمد، تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا، اصفهان: آرما، 1396.
23. موسوی بجنوردی، کاظم، دانش‌نامه فرهنگ مردم ایران، ویراستاران: اصغر کریمی و محمد جعفری، ج2، تهران: مرکز دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، ج2، 1393 و ج3، 1394.
24. ﻧﺎیب­ﺯﺍﺩﻩ، ﺭﺍضیه و سامانیان، ﺻﻤﺪ، «ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻔﮑﺮﺍﺕ ﺷﻴﻌﻲ ﺩﺭ ﮐﺎﺭﺑﺴﺖ ﻧﻘﺶ ﺍﮊﺩﻫﺎ ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﻫﻨﺮﻱ ﺍﻳﺮﺍﻥ»، نگره، ش 40، 1395.
25. هال، جان. آر و مری جونیتس، فرهنگ از دیـدگاه جـامعه‌شناختی، تـرجمه فریبرز‌ مجیدی‌، تهران: سروش، 1390.
26. هدایت، صادق، فرهنگ عامیانه مردم ایران، تهران: چشمه، 1378.
27. همیلتون ، ملکم، جامعه‌شناسی‌ دین‌، ترجمه محسن‌ ثلاثی‌، تهران‌: تبیان، 1377.
28. یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: سروش، 1375.
29. یونگ،گوستاو، انسان و سمبول­هایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی، 1383. 
30. Alexander, Jeffrey‌ C. & Philip Smith, 1993, The Discourse of‌ American Civil Society: A New‌ Proposal‌ for Cultural Studies’, Theory &‌; Society‌ 22(2): 151–207.
31. Alexander, Jeffrey & Philip Smith, 2006, Strong Program in Cultural Sociology: Elements of Structural Hermeneutics; in Jeffrey C. Alexander‌, The‌ Meanings of Social Life: a Cultural Sociology‌, Oxford and New York‌: Oxford‌ University Press: 11-26.
32. Khosronejad, Pedram (2012), the art and Material Culture of Iranian Shiism Iconography and Religious Devotion in Shi Islam, London: I.B Tauris.
33. Taylor, Edward, 1985, Primitive Culture, New York: Harper & Row.
34.Woodward, Ian, 2007, Understanding material culture, Sage publications, London.