نقش ادریسیان در توسعه یک‌جانشینی، شهرسازی و شهرنشینی در شمال افریقا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی دانشگاه خوارزمی

2 دانشجوی دکتری گروه تاریخ اسلام دانشگاه لرستان

چکیده

پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با هدف تبیین علل و عوامل حمایت ادریسیان از یک‌جانشینی، شهرسازی و شهرنشینی در شمال افریقا و هم‌چنین بررسی مهم‌ترین اقدامات آنان در این زمینه انجام شده است. بر اساس یافته‌های پژوهش، ایجاد امنیت، ثبات سیاسی و پشتوانه‌سازی مالی در امر دولت‌سازی، دولت‌داری و حکومت‌داری، پایتخت‌گزینی، جذب، ادغام و اسکان قبایل مختلف در بافت شهری، انتخاب مکان و شهرهایی با موقعیت استراتژیک و ژئوپولتیک در برابر خوارج اباضیه و صفریه و دولت‌های ضد‌شیعی بنومدار و بنی­رستم، رصد مناطق مهم و استراتژیک مغرب­الاقصی و مغرب الاوسط، در نظر گرفتن مسائل جغرافیایی و سیاسی از جمله ابعاد مسافتی برای دست‌رسی آسان‌تر به مناطق مختلف شمال افریقا و حمایت از گروه‌ها و جمعیت­های یک‌جانشین و شهرنشین در برابر نیروهای عشیره­ای و قبیله­ای خوارج، مهم‌ترین علل و عوامل حمایت آل‌ادریس از یک‌جانشینی، شهرسازی و شهرنشینی بوده است. از این رو، تأسیس و ساخت شهرهای تجاری ـ سیاسی هم‌چون فاس و اسکان قبایل مختلف، تأسیس مسجد، ضرب سکه، ایراد خطبه و برپایی مجالس سخنرانی در میادین و مساجد شهری، تأسیس کارگاه­های روغن­کشی،‌ دباغی و صابون­سازی، حمایت از مالکیت خصوصی در شهرها، حفر چاه‌های آب، خرید زمین، توسعه کشاورزی، باغات و بافت شهری، از مهم‌ترین اقداماتی هستند که آل‌ادریس در این جهت انجام دادند.

تازه های تحقیق

نتیجه­

به طور کلی تثبیت و توسعه یک‌جا‌نشینی و حمایت از شهرسازی و شهرنشینی را به دوران نیرومندی ادریسیان می­توان منتسب کرد. در مرحله نیرومندی که از ادریس اول شروع شد و تا آغاز حکومت محمد بن ادریس (221ق) ادامه یافت، نیروی حکومت ادریسیان در دستگاه سیاسی، اداری، مالیات­گیری، سپاه نیرومند و پایتخت مرکزی که بر همه مناطق حکومت تسلط داشته باشد، جلوه می­گردد. آن‌ها برای اولین بار در تاریخ مغرب­الاقصی، حکومت مخزن و مرکزی را به وجود آوردند که از وجود حاکم نیرومندی برخوردار بود که با مجلسی مرکب از فقها، علما و شیوخ قبایل مشورت می­کرد و دستگاه اداری، مالی، اقتصادی و نظامی، دستورهای او را اجرا می­کردند. در دوره ادریسیان با ایدئولوژی معتدل معتزلی ـ زیدی، از غلو عصبیت نژادی ـ قبایلی کاسته شد و موقعیتی را فراهم آورد که همه طوایف و نژادها، در اطراف حکومت­ مرکزی جمع شوند.

        شهرهایی که آل­ادریس سعی در ایجاد تمرکز اداری و تثبیت و توسعه یک‌جانشینی از طریق اسکان قبایل مختلف در آن داشتند عبارت بودند از: ولیلی، فاس، سوس الاقصی، شاله، تامسنا، تلمسا، فازار‌، بصره و سجلماسه.

        بر اساس یافته‌های پژوهش، ایجاد امنیت، ثبات سیاسی و پشتوانه­سازی مالی در امر دولت­سازی، دولت‌داری و حکومت‌داری، انتخاب مکان و شهرهایی با موقعیت استراتژیک و ژئوپولتیک در برابر خوارج اباضیه و صفریه و دولت­های ضد‌شیعی بنومدار و بنی­رستم، درنظرگرفتن مسائل بازدارنده و تهدیدآفرین سیاسی در درون و بیرون قلمرو حاکمیتی از جمله بربرها و حملات احتمالی امویان اندلس، مسائل جغرافیایی و مسافتی برای دست‌رسی آسان‌تر به مناطق مختلف شمال افریقا و حمایت از گروه­ها و جمعیت­های یک‌جانشین و شهرنشین در برابر نیروهای عشیره­ای و قبیله­ای خوارج، مهم‌ترین علل و عوامل حمایت آل­ادریس از یک‌جانشینی، شهرسازی و شهرنشینی بوده است. از این رو، تأسیس و ساخت شهرهای تجاری ـ سیاسی هم‌چون فاس و اسکان قبایل مختلف، تأسیس مسجد، ضرب سکه، ایراد خطبه و برپایی مجالس سخنرانی در میادین و مساجد شهری، تأسیس کارگاه­های روغن­کشی،‌ دباغی و صابون‌سازی­، حمایت از مالکیت خصوصی در شهرها، حفر چاه­های آب، خرید زمین، توسعه کشاورزی، باغات و بافت شهری، از مهم‌ترین اقداماتی هستند که آل­ادریس در جهت توسعه یک‌جانشینی، شهرسازی و شهرنشینی در شمال افریقا انجام دادند.

کلیدواژه‌ها


فهرست منابع
1. ابن ابی‌زرع، علی الفاسی،الانیسالمطرببروضالقرطاس، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط: مطبعه الملکیه، 1999.
2. ابن الوزان الزیاتی، حسن بن محمد، وصف افریقیا، قاهره: مکتبه الاسدی، 2005.
4. ابن‌خلدون، عبدالرحمان بن محمد، العبر و دیوان المبتدا و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی الشان الاکبر‌، ج1­، 3 و 5‌، لبنان، بیروت: دارالفکر، 1333­ق.
5. ـــــــــــــــــــــــ ، مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه محمد‌پروین گنابادی، 2جلد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359.
6. ابن­عذاری، مراکشی، البیانالمغربفی­اخبارالاندلسوالمغرب­،4­ج، به کوشش س.کولان ولوی پروفنسال، بیروت: دارالثقافه، 1980.
7. ابوالفداء، اسماعیل بن علی، تقویم البلدان، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه، 2007م.
8. احمد، مصطفی ابوضیف، اثر العرب فی التاریخ المغرب خلال عصر الموحدین و بنی‌مرین، بی‌جا: مؤسسه الشباب الجامعه، 1983.
10. اسماعیل، عثمان عثمان، تاریخشالهالاسلامیه، بیروت: دارالثقافه، 1975.
11. اصفهانی، ابوالفرج علی بن محمد بن حسین، مقاتل­الطالبیین، به کوشش سیداحمد صفر، بی­جا: منشورات شریف رضی، 1372.
12. اعتمادالسلطنه، محمد بن حسن بن علی، مرآه­البلدان، تهران: چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، 1367.
13. الجزنانی، علی، جنیزهره­الاسفیبناءمدینهفاس، تحقیق عبدالوهاب بن منصور، الرباط: الطبعه المکیه، 1411.
14. ایرام­لاپیدوس، تاریخ جوامع اسلامی قرون نوزدهم و بیستم، ترجمه محسن مدیرشانه‌چی، مشهد: مؤسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی، 1376.
15. بروسوی، محمد بن علی، اوضحالمسالکالیمعرفهالبلدانوالممالک‌، مصحح: مهدی عبدالرواضیه، بیروت: دارالغرب الاسلامی: 1427.
16. بکری، ابوعبید، المسالک‌ و الممالک‌، ج۱، به‌ کوشش‌ وان‌ لون‌ و ا فره‌، تونس: ۱۹۹۲م.
17. بکری، عبدالله بن عبدالعزیز‌، کتاب المغرب لذکر بلاد الفریقیه و المغرب، پاریس: 1965.عبدالله‌بن‌ عبدالعزیز بکری‌، کتاب‌المغرب‌ فی‌ ذکر بلاد افریقیة‌ و المغرب‌ ، پاریس‌ 1965؛
18. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌الاشراف، ج­2، به کوشش محمود فردوس و صبحی ندیم، دمشق: دارالیقظه العربیه، 1939.
19. تونسی، خیرالدین، اقومالمسالکفیمعرفه احوالالممالک، محقق منصف شنوفی، تونس: مجمع التونسی للعلوم و الاداب و الفنون، 2000م.
20. جان­احمدی‌، فاطمه و آرمین­دخت امین، «عوامل جغرافیایی و سیاسی مؤثر بر مکان­گزینی پایتخت ادریسیان در فاس»، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال دهم، ش38‌، پاییز، صص7-38، 1397.
21. حسن، ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ج2­، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اسلامی، 1367.
22. حمد، عادله علی، قیام‌الدولهالفاطمیهفی ­بلادافریقیهوالمغرب، قاهره: دارومطابع المستقبل، 1980.
23. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم‌البلدان، ج1، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380.
24. حمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروضالمعطارفیخبرالاقطار، محقق: احسان عباس، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، 1984م.
25. حیدر، اسد، الامامصادقوالمذاهبالاربعه، ج‌1، بی‌جا: دارالکتاب العربی، 1983.
26. دبوز، محمد علی بن عیسی، تاریخالمغربالکبیر، فی ثلاثة أجزاء کبیرة، من العصر الحجری إلى الدول الإسلامیة المستقلة فی المغرب الکبیر، ج­3، بی­جا: داراحیاءکتب العربیه، 1963.
27. ذکاوت، محمود، «تأملی در مورد چگونگی شکل‌گیری حکومت ادریسیان»، نشریه پارسه، 118-19‌، ص97-105، 1391.
28. ذهبى، محمد بن احمد، الأمصارذواتالآثار، بیروت: دارالبشائر، 1406.
29. زبیب، نجیب، دولهالتشیعفیبلادالمغرب، بیروت: دارالامیر للثقافه والعلوم، 1993.
30. سائح، حسن، الحضارهالمغربیهعبرالتاریخ، ج‌1، دارالبیضاء، دارالثقافه، 1975.
31. سعدون، عباس نصرالله، دوله الادارسه فی مغرب الاسلامی، بیروت: دارالنهضه العربیه، 1408.
32. سلاوی، احمد، الاستقصا لاخبار دول مغرب الاقصی، ج1، مغرب: دارالبیضا، 1954 م.
33. مبارک بن محمد، تاریخالجزایرفیالقدیموالحدیث‌، ج‌2، بی­جا: مکتبه النهضه الجزائریه، 1350.
34. متز، آدم­، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری­، ترجمه علی­رضا ذکاوتی قره­گوزلو، ج­1، تهران: گستره، 1358.
35. مجدوب، عبدالعزیز، الصراع­المذهبیبافریقیهالیقیام ‌الدولهزیدیه، تونس: الدارالتونسیه، 1975.
36. محمود اسماعیل، ادریسیان؛یافته­هایجدید، ترجمة حجت­الله جودکی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1383.
37. مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌حسین، مروج­الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، ج3، چاپ­دوم، قم: دارالهجره، 1409.
38. مقلدالغنیمی، عبدالفتاح، موسوعهالمغربالعربی، قاهره: مکتبه مدبولی، 1994.
39. مکناسی، احمد، خریطه المغرب الارکیولوجیه للمواقع الاثریه لما قبل التاریخ الی الظهور الاسلام، تطوان: میلی، 1961.
40. منجم، اسحاق بن حسین، آکامالمرجانفیذکرالمدائنالمشهورهفیکلمکان، بیروت: عالم الکتب، 1408.
41. ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه‌ای برتاریخسیاسیاجتماعیشمالافریقااز آغازتاظهورعثمانی‌ها، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ، 1375.
42. نصرالله‌، سعدون، تاریخ العرب السیاسی فی­المغرب، بیروت: دارالنهضه العربیه، 2003م.
43. نصرالله، سعدون، دوله الادارسه فی­المغرب، بیروت: دارالنهضه العربیه، 1987 م.
44. نعمان مغربی، قاضی نعمان بن محمد، افتتاح الدعوه، به کوشش فرحات دشراوی، تونس: شرکه التونسیه للتوزیع، 1975.
45. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب ابن واضح، تاریخ یعقوبی، 2 جلد، ترجمه محمد آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1370.
46. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک‌، لبنان، بیروت: بی‌تا.
47. عالم‌زاده‌ ، هادی، «مذهب ادریسیان»، مجله علوم انسانی دانشگاه الزهرا " ، ش 55‌، ص73-106، 1384.
48. عبدالرزاق، محمود اسماعیل، الادارسه، قاهره: مکتبه مدبولی، 1991.
49. عبدالوهاب، حسن حسنی، ورقاتعنالحضارهبافریقیهالتونسیه، تونس: مکتبه المنار، 1966.
50. عجم، محمد‌، «نقش ایرانیان در گسترش اسلام در شرق اسلام»‌، روزنامه همشهری 17 خرداد 1380.
51. عربی، اسماعیل، دوله الادارسه الملوک تلمسان فاس و قرطبه، الجزایر: دیوان المطبوعات الجامعیه، 1983.
52. عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ج1، ترجمه محمد آیتی، تهران: کیهان، 1366-1371.
53. غلاب، عبدالکریم، قرائت الجدیدهفیتاریخالمغربالعربیمغربالارضوالشعبعصرالدولوالدویلا، الجزءالاول، دارالغرب الاسلامی، 1426 ق­/2005­م.
54. الکتانی، حمد بن جعفر، سلوه الانفاس، ج1، چاپ سنگی، مراکش: فاس، 1890.
55. لووی. پرونسال و ج. س کولان، بیان المغرب فی الاخبار الاندلس و المغرب، بیروت: دارالثقافه، 1983.
56. لووی. پرووانسال، الاسلام فی المغرب و الاندلس، ترجمه سیدمحمود عبدالعزیز سالم و محمد صلاح‌الدین حلمی، قاهره: دارالنهضه، بی‌تا.
57. مالکی، ابوعبدالله، ریاض النفوس، به کوشش بشیر بکوش، بیروت: دارالغرب اسلامی، 1994.