بررسی ویژگی های پژوهشی نخستین کتاب شیعه در اصل عدل الهی (انقاذ البشر من الجبر والقدر)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه اصفهان

چکیده

رساله انقاذ البشر من الجبر و القدر اثر سیدمرتضی علم‌الهدی، نخستین اثر مستقل عالمان شیعه در اصل عدل الهی به شمار می‌‌رود. گذشته از پیش‌گامی، این رساله دارای سه ویژگی دیگر نیز هست: جامعیت، شاخصه‌‌های پژوهشی و ویژگی‌های اخلاق علمی. رساله انقاذ البشر به رغم کوتاهی، سرفصل‌های اصلی بحث عدل الهی؛ هم‌چون خلق افعال، جبر و اختیار، ادله سمعی و عقلی اصل عدل، معنای اسناد قبایح (مانند اضلال) به خداوند، و طرح مسأله شرّ و پاسخ‌های آن را دربرگرفته است. این رساله، ویژگی‌های یک متن پژوهشی را دارد: عنوان‌‌گذاری درست و به‌جا، وجود دو بخش چکیده و پیشینه پژوهش، بیان انگیزه پژوهش، چینش منطقی مباحث، استدلال به قرآن کریم، استناد به روایات نبوی و سخنان صحابه و تابعین، و البته داوری خردمندانه عقل در همه مباحث. همچنین این رساله، نمونه‌‌ای برتر از رعایت اخلاق علمی ـ پژوهشی است: بیان کامل نظریه رقیب و ادله آن، دوری از فرقه‌‌گرایی و حذر از توهین به مذاهب، و ابتناء پژوهش بر اصل امر به معروف و نهی از منکر. بررسی ویژگی‌های پژوهشی و اخلاق علمی این رساله، تاریخچه پژوهش، به ویژه در جهان اسلام را آشکار می‌کند.

تازه های تحقیق

 خلاصه و نتیجه‌گیری

رساله اِنقاذ البَشَر من الجَبر والقَدَر اثر سید‌مرتضی علم‌الهدی را نخستین کتاب مستقل عالمان شیعه در موضوع عدل الهی می‌توان دانست. سید‌مرتضی درمی‌یابد که بسیاری از مردمان، گرفتار پندار نادرست و زیان‌بخش جبر شده‌اند. وی روی آوردن به پندار جبر را بزرگ‌ترین منکَر و پذیرش باور عدل را برترین معروف می‌داند. از این رو و البته به درخواست پرسش‌گری، رساله انقاذ البشر را تدوین می‌کند. رساله که به یکی از بنیادی‌ترین و گسترده‌ترین دغدغه‌های انسان اندیشه‌ورز پرداخته است: جبر واختیار. در این رساله، گاه به اجمال و گاه به تفصیل، مباحث مندرج در ذیل عنوان جبر و اختیار؛ از جمله خلق افعال، مسأله شرّ و اراده و توانایی بررسی می‌شود؛ البته برخی مباحث به ویژه قرآنی ـ اسلامی هم‌چون نسبت اضلال به خداوند و تفسیر آیات قرآنی حوزه عدل و جبر نیز تحلیل می‌گردد. سید‌مرتضی در این رساله، از دو حوزه کلام و تفسیر بهره می‌برد و به پرسش‌ها و ابهام‌ها پاسخ می‌دهد. از این روی، رساله انقاذ البشر در عین کوتاهی، در مبحث عدل و جبر، به کمال و تمام سخن گفته است.

از سویی دیگر، این رساله دارای ویژگی‌های برتر پژوهشی است. آن‌چه در گذشته رؤوس ثمانیه (سرفصل‌های هشت‌گانه) نامیده می‌شد و امروزه به عنوان الزامات متن پژوهشی کانون توجه مراکز دانشگاهی است، کم و بیش در رساله انتقاذ البشر رعایت شده است. عنوان‌گذاری دقیق و بجا، چکیده، مقدمه، طرح مسأله، بیان ضرورت و فایده پژوهش، پیشینه پژوهش، بیان کامل نظریه رقیب و ادله آن، در این اثر دیده می‌شود. گرد آمدن این ویژگی‌ها در یک اثر مختصر و با قدمت بیش از هزار سال بس قابل توجه است.

دیگر آن‌که اخلاق پژوهش و اندیشه‌ورزی در سرتاسر این اثر هویداست. سید‌مرتضی نه از سر برتری‌جویی یا فرقه‌گرایی، بلکه هم‌چون دوستی مشفق و همراهی دلسوز و از سر وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، همه برادران دینی و اهل قبله را فرامی‌خواند که در عدل و جبر اندیشه کنند و سخن وی را بشنوند و راه را از بی‌راهه بازشناسند. وی در سرتاسر اثر خویش، نام هیچ فرقه خاصی را نمی‌آورد و از هیچ دسته‌ای به نام و نشان بدگویی نمی‌کند؛ بلکه اندیشه جبر و توابع آن را نقد می‌کند و کژی و نادرستی آن را آشکار می‌سازد و به حساسیت‌های فرق گونه‌گون مسلمان حرمت می‌نهد. وی پیامبر اکرم9، اهل‌بیت‰، صحابه و تابعین را پیشوایان خود می‌داند و در جهت نفی پندار جبر و اثبات اصل عدل به گفته همه آنان استناد می‌کند؛ و البته پیش‌تر و بیش‌تر از هر منبع و مستندی، از قرآن کریم بهره می‌برد و کلام خداوند را مرجع و ملجأ خویش قرار می‌دهد. این روش و منش سید‌مرتضی، سرمشق بزرگی برای آثار علمی ـ پژوهشی با جهت تقریب میان مذاهب اسلامی است.

بنابراین رساله انقاذ البشر من الجبر و القدر را می‌توان دارای چهار ویژگی برتر دانست:

ـ در شمار آثار حوزه عدل الهی اولین است؛

ـ شاخصه‌های پژوهشی را در بردارد؛

ـ اخلاق پژوهش و گفت‌وگوی علمی را به کمال رعایت کرده است؛

ـ در کنار بیان بی‌کم و کاست باور عدل، اصل تقریب و تألیف را نیز در نظر داشته است.

کلیدواژه‌ها


 

1. تهانوی، محمدعلی بن‌علی هندی، کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت: مکتبة ناشرون لبنان، 1996م.
2. سیدمرتضی، علی بن‌حسین موسوی، امالی الشریف المرتضی، قاهره: دارالفکر العربی، 1988م.
3. ـــــــــــــــــــــــ ، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق مهدی رجایی، قم: دارالقرآن الکریم، ‌1405ق.
4. ـــــــــــــــــــــــ ، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1376ش.
5. شهرستانی محمد بن‌عبدالکریم، الملل والنحل‏، تحقیق: محمد بدران، قم: نشرالشریف الرضی‏، 1364ش.
6. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: نشر الوفاء، 1404.