تحلیل نشانه‌های شیعی بازتاب‌یافته در تزیینات مکتوب و منقوش مدارس نیم‌آورد و چهارباغ اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه شاهد تهران

2 استادیار دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

پژوهش حاضر، تلاش دارد ضمن تبیین نحوه انتقال پیام‌های نمادین در کتیبه‌ها و تزیینات مدارس چهارباغ و نیم­آورد، به شناخت مهم‌ترین پیام‌های به‌کاررفته در گلچینی از آن‌ها بپردازد تا زمینه پاسخ به این پرسش فراهم آید که روند انتقال پیام نمادین در کتیبه‌ها و تزئینات منقوش مدارس چهارباغ و نیم‌آورد به چه صورت است و مهم‌ترین پیام‌های نمادین بازتاب­یافته در نمونه‌های مورد مطالعه چیست. این پژوهش از حیث روش، توصیفی ـ تحلیلی بوده و با رویکرد نمادشناسی به انجام رسیده است. جمع‌آوری اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانه‌ای صورت پذیرفته و تجزیه‌ و تحلیل یافته‌ها کیفی است. مختصری از نتایج پژوهش‌، گویای آن است که کارکرد نمادین، یکی از مهم‌ترین وجوه فرا‌ظهری تزئینات این دو بنا به‌مثابه رسانه هنری ـ تاریخی است؛ به شکلی که تعامل مذهب تشیع، مبانی اعتقادی و سیاست مذهبی به‌عنوان مرجع اصلی هنرمند برای انتقال پیام در قالب رسانه‌های مذکور شناخته می‌شود و درنهایت پیام‌ها بر اساس سیری منظم، به مخاطبان انتقال می‌یابد. مهم‌ترین پیام‌های نمادینی که از این رسانه­ها قابل دریافت است، شامل بیان فضیلت، جانشینی (خلافت)، امامت و بیان ویژگی‌های برتر حضرت علی­ در جهت الگوسازی از شخصیت ایشان به‌عنوان نماد هنر شیعی است. هم‌چنین در بحث ترکیب‌بندی تزئینات نیز از نمادپردازی عددی شیعه بهره‌گیری شده است.

تازه های تحقیق

نتیجه‌

 مدارس چهارباغ و نیم‌آورد اصفهان از جمله مهم‌ترین نمونه‌ بناهای مذهبی عصر صفویه هستند که کاربرد کتیبه‌ها و تزئینات منقوش در آن‌ها بسیار چشم‌گیر است. این کتیبه‌ها، با انواع خطوط ثلث، کوفی و نستعلیق و با همراهی نقوش و تزئیناتی اجرا شده‌اند و محتوای آن‌ها آیات قرآن، روایات، احادیث، اسماءالحسنی و دیگر مضامین دینی است.

در پژوهش حاضر، مدارس چهارباغ و نیم‌آورد و به ‌خصوص کتیبه‌ها و تزئینات آن دو بنا، به ‌عنوان رسانه‌هایی نمادین شناخته شدند. بر این اساس، ابتدا نحوه انتقال پیام در آن‌ها به‌ صورت منظم در قالب نمودار تحلیل گردید. در این نمودار، تعامل میان حکومت صفویه با شریعت اسلام، فرهنگ شیعه، قرآن و منابع حدیث به ‌صورت مراجع پیام نمادین و نمادپردازی و علاوه بر آن لازمه نمادشناسی و دریافت پیام معرفی گردیده است. هنرمند در این سیر، در جایگاه نمادپرداز و کدگذار معرفی‌ شده که عمل نمادپردازی در کتیبه‌ها و تزئینات دو بنای چهارباغ و نیم‌آورد به ‌عنوان رسانه‌های نمادین را بر عهده دارد. در مرحله بعد، این پیام‌ها از طریق این رسانه‌ها به مخاطبان انتقال می‌یابد. در مرحله بعد بر مبنای یافته‌های بخش پیشین، شش نمونه از مهم‌ترین کتیبه‌ها و تزئینات دو بنا به ‌صورت هدف‌مند انتخاب گردید و از حیث ساختار، مضامین و در نهایت مهم‌ترین پیام‌های نمادین مطرح‌شده در آن‌ها تجزیه ‌و تحلیل گردید.

بر اساس نتایج پژوهش حاضر، از جمله مهم‌ترین پیام‌های نمادینی مطرح در این کتیبه‌ها، بیان فضایل و جایگاه ویژه حضرت علی7 به ‌عنوان نماد هنر شیعی و سیاست مذهبی عصر صفویه و اشاره‌های پرتعداد به امامت، جانشینی و جایگاه علمی ایشان است که زیربنای آن‌ها، باورهای ملی و تفکرات مذهبی شیعی رایج در این عصر بوده است. نکته قابل‌توجه دیگر، علاوه بر مفاهیم و پیام‌های نمادین کتیبه‌ها، تناسب چشم‌گیر محل قرارگیری و تکنیک اجرای آن‌ها با این مفاهیم است، به‌گونه‌ای که با توجه به اهمیت این کتیبه‌ها و هم‌خوانی آن‌ها با رسالت کلی بنا، نقاط طلایی هم‌چون نمای خارجی ایوان‌ها، محل‌های تدریس و عناصر ورودی بنا برگزیده ‌شده است.

در پایان، این نتیجه کلی حاصل می‌گردد که کتیبه‌ها و تزئینات به‌کاررفته در بناهای علمی-مذهبی عصر صفویه و به ‌طور شاخص مدارس نیم‌آورد و چهارباغ اصفهان، علاوه بر کارکرد زیبایی‌شناسی، به ‌عنوان رسانه‌هایی نمادین شناخته می‌شوند و از جمله مهم‌ترین پیام‌ها و مفاهیمی به‌کاررفته در آن‌ها، بیان جایگاه شاخص حضرت علی(ع) به‌ عنوان امام و نماد شیعه در قالب متن و تصویر است. با توجه به ظرفیت بالای پژوهشی بالای مدارس و بناهای علمی عصر صفویه، پژوهش درباره دیگر بناها برای مطالعات آتی پیشنهاد می‌گردد.

کلیدواژه‌ها


  1.  

    1. اشکوری، سیدصادق، اسناد موقوفات اصفهان، زیر نظر اداره کل اوقاف و امور خیریه اصفهان، قم: مجمع ذخایر اسلامی، 1387.
    2. ایمانیه، مجتبی، تاریخ فرهنگ اصفهان، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان، 1355.
    3. ایمنی، عالیه، «قابلیت‌های تصویری نمادها در هنر دینی»، کتاب ماه هنر، ش152، ص82-88، سال 1390.
    4. بخشی استاد، موسی‌الرضا و رمضان رضایی، «نقش مدارس عصر صفویه در گسترش تشیع دوازده‌امامی». نشریه ادیان و عرفان، سال چهل و هفتم. ش2، سال 1393.
    5. بورکهارت، تیتوس، اصول و روش­های هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری. تهران: انتشارات سروش، 1369.
    6. ــــــــــــــــــــــــ ، هنر اسلامی، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات سروش، 1365.
    7. پوپ، آرتر آپم و فیلیس اکرمن، سیری در هنر ایران، از پیش از تاریخ تا امروز، ج3، چاپ اول. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.
    8. ترکمنی‌آذر، پروین. تاریخ سیاسی شیعیان اثنا‌عشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)، قم: انتشارات شیعه‌شناسی، 1383.
    9. تشکری، فاطمه، «نمادپردازی در هنر اسلامی»، نشریه اطلاعات حکمت و معرفت، ش66، ص34-39، سال 1390.
    10. تقی‌زاده، محمد، مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی، ج1، چاپ دوم، تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 1387.
    11. جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، اصفهان: نشر مشعل، 1378.
    12. حاجی قاسمی، کامبیز، گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، ج5، تهران: دانشگاه شهید بهشتی با هم‌کاری سازمان میراث فرهنگی، 1379.
    13. دوازده امامی، مهدی و ایمان زکریایی، نماد طاووس و نقش رسانه­ای آن در معماری شیعی با تأکید بر مساجد عصر صفوی اصفهان، کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشه دینی، قم: مرکز راهبری مهندسی فرهنگی شورای فرهنگ عمومی استان بوشهر، ۱۳۹۳.
    14. ریاحی، محمدحسین، «موقوفات ماندگار بانوان از اصفهان عصر صفوی»، نشریه وقف میراث جاویدان، ش71، ص143-168، سال 1389.
    15. ــــــــــــــــــــــــ ، ره‌آورد ایام (مجموعه مقالات اصفهان‌شناسی)، اصفهان: سازمان فرهنگی ـ تفریحی شهرداری، 1385.
    16. صالحی تبریزی، منا و لیدا بلیلان، جایگاه نمادپردازی عددی در معماری مدارس اسلامی ایران، دومین کنفرانس بین‌المللی یافته‌های نوین پژوهشی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری، تهران: 1395.
    17. فراست، مریم، «نماد و نمود نام علی7 در هنر فلزکاری صفویه و قاجار»، کتاب ماه هنر، ص76-83، تهران: سال 1387.
    18. کریمی، سعید، «نمادهای آیینی»، کتاب ماه هنر، ص112-117، تهران: مرداد و شهریور 1381.
    19. کوثری، مسعود، «هنر شیعی در ایران»، نشریه جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، سال سوم، ش1، سال 1390.
    20. مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران: وزارت فرهنگ و هنر، 1349.
    21. ملازاده، کاظم و مریم محمدی، «مدارس و بناهای مذهبی»، دائرة‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی، ش5، تهران: انتشارات سوره مهر، 1381.
    22. موسوی فریدنی، محمدعلی، اصفهان از نگاهی دیگر، اصفهان: نقش خورشید، 1378.
    23. نصر، سیدحسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، چاپ دوم، تهران: انتشارات خوارزمی، 1359.
    24. هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، چاپ دوم، اصفهان: چاپ و انتشار کتاب‌فروشی ثقفی، 1350.
    25. هولود، رناتا، اصفهان در مطالعات ایرانی، ترجمه محمدتقی فرامرزی، تهران: فرهنگستان هنر، 1385.

    26. Pope, Arthur Upham (1994), Iranian architecture, translated by Gholam Hossein Afshar, Tehran: Cultural Publications.

    27. Burckhardt, Titus )1986(,Islamic art, Language and speech, translated by Masoud Rajbnia Tehran: Soroush Publication.