تشیع امامی در ماوراءالنهر در عهد سامانیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان

چکیده

به رغم آن­که تشیع، به واسطة نگاهِ متفاوت به حاکمیت جامعه اسلامی، همواره با مخالفت دستگاه خلافت مواجه بود و برخی از معتقدان بدان مذهب نیز زیر آزار و شکنجه و تعقیب قرار داشتند، در طول سده‌های نخستین اسلامی، تفکر شیعی در نقاط متعددی از قلمرو اسلامی از جمله ماوراءالنهر گسترش یافت. این مقاله ضمن بازکاوی زمینه‌ها و عوامل، چرایی و چگونگی نفوذ تشیع در ماوراءالنهر در عهد سامانیان را بررسی می‌کند. این مقاله، نشان می­دهد که موقعیت جغرافیایی ـ فرهنگی ماوراءالنهر و تسامح مذهبی سامانیان، زمینه جذب شیعیان امامی را در طول قرن سوم فراهم آورد و در اوایل قرن چهارم، ماوراء‌النهر به یکی از مهم‌ترین کانون‌های فرهنگی شیعیان امامی مبدل شد. از اواسط قرن چهارم، در نتیجة غلبة آل‌بویه بر بغداد و منازعات مذهبی کرامیه و ماتریدیان با شیعیان، به تدریج این کانون از رونق افتاد و شیعیان به نقاط دیگر کوچ کردند.

تازه های تحقیق

نتیجه

یافته‌های این پژوهش، نشان می‌دهد که فشار و سخت‌گیری خلفا و کارگزاران آن‌ها بر شیعیان، آن‌ها را به سوی نواحی مرزی و دور از دست‌رس سوق داد. در این میان، منطقه ماوراءالنهر نیز به واسطه موقعیت بازرگانی و جغرافیایی خاص، و بافت فرهنگی تسامح‌آمیز، توجه شیعیان را به خود جلب کرد؛ لذا در طول دو قرن نخستین اسلامی، شیعیان کوشیدند تا به اشکال مختلف، خود را بدان منطقه برسانند. با توجه به حضور عالمان بزرگی هم‌چون: ابوعبدالله حسین بن اشکیب مروزی و ابراهیم بن علی کوفی که از یاران امام هادی7 و امام عسکری7 بودند، معلوم است که تعداد چشمگیری از جامعه شیعی ماوارء‌النهر در نیمه دوم قرن سوم امامی‌مذهب به شمار می‌رفتند. نفوذ این فرقه در منطقه، بدان حد بود که امیراسماعیل سامانی نیز در اوایل زندگی بدان گرایش یافت. در اوایل قرن چهارم، با توجه به عوامل متعددی هم‌چون: موقعیت جغرافیایی ماوراءالنهر، تسامح مذهبی سامانیان و مواردی از این دست، تشیع امامی با تلاش عالمانی مانند محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی و هم‌فکرانش در ماوراءالنهر بسیار رواج یافت؛ چنان‌که به مهم‌ترین کانون علمی شیعیان در آن زمان تبدیل شد که تا اواسط قرن چهارم تداوم یافت. اما با غلبه آل‌بویه بر بغداد و هم‌چنین گسترش کرامیه و مخالفت حنفیان ماتریدی با تشیع و کرامیه، به تدریج شیعیان امامی از این مکان به دیگر نواحی کوچ کردند و این کانون فرهنگی شیعیان از رونق افتاد.

کلیدواژه‌ها



  1. فهرست منابع

    1. ابن‌اثیر، عزّالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر، 1386ق.
    2. ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، 2 جلد. تصحیح عباس اقبال، تهران: چاپخانه مجلس، 1320.
    3. ابن‌بابویه محمد بن علی، من لایحضره ‌الفقیه، اشرف علی تحقیقه السید حسن الموسوی الخراسان؛ بیروت: دارصعب و دارالتعارف، 1401ق.‍
    4.   ابن‌عنبه، احمد بن علی، عمدةالطالب فی انساب آل ابی‌طالب، تصحیح محمد حسن آل الطالقانی، نجف: مطبعة الحیدریة، 1380ق.
    5.   ابن‌مسکویه، احمد بن محمد، تجارب‌‌الامم، تصحیح ه‍.ف. امدروز، بغداد: مکتبة المثنی، 1334ق.

    6. ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدّد، تهران: اساطیر، 1381.

    7. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل ‌الطالبیین، تحقیق السید احمد صقر، نجف: مؤسسة العطار لثقافیه، 1428ق.

    1. استخری، ابراهیم بن محمد، المسالک والممالک، ترجمه فارسی کهن، تصحیح ایرج افشار، تهران: انتشارات علمی ـ فرهنگی، 1368.
    2.   اشپولر برتولد، ایران در قرون نخستین اسلامی، ج‌1، ترجمه عبدالجواد فلاطوری، تهران: انتشارات علمی ـ فرهنگی، 1379.
    3. اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران: امیرکبیر، 1362.
    4.   اصفهانی، حمزة بن حسن، سنی ملوک الارض و الانبیاء، برلین: مطبعه کاویانی، 1340ق.
    5.   بارتولد، و.و، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، تهران: امیرکبیر، 1358.
    6. بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت: دارالجیل و دارالآفاق الجدیده، 1408ق.
    7. بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح‌البلدان، بیروت: دار و مکتبه الهلال، 1421ق.
    8. بلعمی، محمد بن محمد بن عبیدالله، تاریخ‌نامه طبری، تصحیح محمد روشن، تهران: سروش، 1389.
    9. بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: کتاب‌فروشی فروغی، 1317.
    10.    بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، لباب‌الانساب، تحقیق مهدی الرجایی، قم: مکتبة آیت‌الله العظمی النجفی المرعشی، 1371.
    11. ثعالبی، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل، لطائف‌المعارف، تحقیق ابراهیم الابیاری و حسن کامل الصیرفی، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیة، 1379ق.
    12. جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر، ترجمه تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران: انتشارات علمی ـ فرهنگی، 1374.
    13. جعفری، سیدحسین، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمدتقی آیت‌اللهی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 1372.
    14.    دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ـ امیرکبیر، 1377.
    15.    دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، الاخبار الطوال، عبد­المنعم عامر و جمال­الدین شیال، قم: منشورات الرضى، 1368.
    16.    ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنووط و دیگران، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1403.
    17.    سمرقندی، محمد بن عبدالجلیل، قندیه، به کوشش ایرج افشار، تهران: مؤسسه فرهنگی جهانگیری، 1367،
    18. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت: دار صادر،
      1409ق.
    19. شهرستانی، محمد بن­ عبدالکریم، الملل و نحل، ترجمه افضل­الدین صدر ترکه اصفهانی، تصحیح و تحشیه سیدمحمدرضا جلالی نایینی، تهران: چاپخانه تابان، 1335.
    20. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ عبدأعلی مهنا، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1418ق.
    21. طوسى، محمد بن حسن، رجال، تحقیق جواد قیومى اصفهانى، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، 1373.
    22.    طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تصحیح و تعلیق محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف: معهد نشریات المکتبة المرتضویه، بی‌تا.
    23. غفرانی، علی، «تاریخ شیعه در ماوراءالنهر از سقوط سامانیان تا حملهمغول»، شیعه‌شناسی، سال4، ش14، ص7ـ24، سال 1385.
    24. فخررازی، محمد بن عمر، الشجرةالمبارکه، تحقیق مهدی الرجایی، قم: مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی العامة، 1409ق.
    25. کشّی، ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز، رجال الکشی، قدّم له و علّق علیه السید احمد الحسینی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1430ق.
    26. گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تاریخ گردیزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، 1363.
    27. گیب، همیلتون، فتوحات مسلمانان در ماوراءالنهر، ترجمه محسن رحمتی، خرم‌آباد: دانشگاه لرستان، 1396.
    28.    مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، تحقیق السید مهدی الرجایی، قم: مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی العامة، 1409ق.
    29. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، عنّی بتصحیحه عبدالله اسماعیل الصاوی، بی‌جا: یطلب من المکتبة العصریه فی بغداد، 1938.
    30. مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب و معادن الجواهر، بیروت: الشرکة العالمیة للکتب، 1990.
    31. مقدسی، احمد بن محمد، احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم، تحقیق محمد مخزوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1408ق.
    32. منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل‌بیت، قم: بوستان کتاب، 1380.
    33.    ناجی، محمدرضا، تاریخ تمدن و فرهنگ اسلامی در قلمرو سامانیان، بی‌جا: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان، 1378.
    34.    نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق السیدموسی الشبیری الزنجانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1418ق.
    35.    نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس، 1363.
    36.    نسفی، ابوحفص عمر بن احمد، القند فی معرفةعلماء سمرقند، تحقیق یوسف الهادی، تهران: میراث مکتوب، 1378.
    37.    نفیسی، سعید، تعلیقات بر تاریخ بیهقی، تهران: کتابخانه سنایی، 1332.
    38. نویسنده نامعلوم، حدود العالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: طهوری، 1362.
    39.    همایی، جلال‌الدین، مختاری‌نامه، تهران: علمی ـ فرهنگی، 1361.
    40. یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله، معجم‌البلدان، تصحیح فردیناند ووستنفلد، بیروت: دارصادر، 1409ق.