بررسی زمینه‌ها، انگیزه‌ها و نقش عبدالرحمن بن ملجِم مرادی در شهادت امام علی (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مریم سعیدیان جزی- دانشیار دانشگاه اصفهان- دانشکده الهیات و معارف اهل بیت علیهم السلام- گروه معارف اسلامی-دانشگاه اصفهان- ایران

چکیده

این تحقیق به بررسی و بازسازی نقش عبدالرحمن بن ملجم مرادی و عوامل اثرگذار در مسئله شهادت امام علی (ع) می‌ پردازد و نقش فرهنگ قومی، نظام اجتماعی و طبقات اثرگذار را در شکل‌گیری و جهت‌دهی تحولات تاریخ صدر اسلام برجسته می‌ سازد. بر اساس تحقیق روشن می‌ گردد؛ مخالفان امام علی (ع) ائتلاف کرده و در مسئله توطئه و ترور آن حضرت وفاق داشتند. ظهور خوارج و تعامل آنها با این گروه فرصتی را فراهم آورد تا جبهه مخالفان قوت بیشتری بگیرد و ترور آن حضرت توسط ابن ملجم صورت بگیرد. او در انجام این امر مصمم و آگاهانه عمل کرد. ابن ‌ملجم شخصیتی برخاسته از نظام قبیله‌ ای، فرهنگ بدوی و کج‌ اندیشی دینی بود. مواضع و عملکرد او و جریان ائتلافی در مسئله شهادت امام علی (ع) در راستای این تفکر قرار داشت. در پژوهش‌ های انجام شده تنها برخی روایت‌ های تاریخی مرتبط با ابن ملجم بررسی شده و خالی از تحلیل انتقادی یا ارزیابی سندی و محتوایی است. هم چنین در این تحقیقات متغیرهای اثرگذار در مسئله شهادت امام علی (ع) مورد غفلت واقع‌ شده و آن را ناشی از خشونت و تزلزل اخلاقی و اجتماعی ابن ملجم و گرایش‌های افراطی وی می‌ دانند. در این جستار روش تحقیق تاریخی است و با مراجعه به منابع، روایت‌ های موجود درباره نقش ابن ملجم در مسئله شهادت امام علی (ع) و عوامل و متغیر های مؤثر در این زمینه صورت‌ بندی، مستند سازی، تبیین، ارزیابی و تحلیل انتقادی می‌ گردد.

تازه های تحقیق

در این مقاله نقش عبدالرحمن بن ملجم مرادی در شهادت امام علی7 بررسی شد. شخصیت ابن‌ملجم و اثرگذاری او بر تحولات تاریخ صدر اسلام بیانگر آن است که این تحقیق فراتر از شرح شخصیت یا تبیین واقعیت‌های تاریخی، موضوع مهمی برای تبیین و تحلیل علل وقوع تغییرات اجتماعی جامعه اسلامی در قرن نخست هجری به شمار می‌رود. مطابق این سخن می‌توان گفت:

  1. گرایش‌های سیاسی و اعتقادی ابن ملجم برگرفته از خاستگاه قومی، شرایط فرهنگی، نهادهای اجتماعی و نظام حکومتی جامعه اسلامی بود. بن‌مایه‌های تفکر جاهلی (عصبیت)، زیاده‌خواهی و کج‌فهمی دینیْ ابن ملجم را در زمره هواداران یکی از منفورترین جریان‌های فکری جامعه اسلامی، یعنی خوارج قرار داد. ابن‌ملجم اگرچه در علنی کردن عقاید خارجی سهم بسزایی داشت، اما نمی‌توان او را در شمار رهبران خوارج به شمار آورد. آراء و مواضع ابن ملجم فاقد اصول بنیادین معرفتی و ناشی از خاستگاه جاهلی و قبیله‌ای وی بود و معیارهای لازم برای اصلاح و انسجام اجتماعی و فرهنگی نداشت.
  2. توطئه شهادت امام علی7 نتیجه ائتلاف اشرافیت قبیله‌ای، نفاق و خوارج بود. ابن ملجم در زمره یکی از اصلی‌ترین دشمنان و مخالفان سرسخت امام علی‌7 قرار داشت و نماینده خوارج و مجری ترور آن حضرت شد. بر اساس این تحقیق، معلوم گردید که در توطئه علیه امام علی7 بین گرایش‌های خارجی ابن ملجم و اهداف دیگر مخالفان آن حضرت ارتباط مستقیم وجود داشته است. این درحالی است که منابع عمدتاً شهادت امام علی7 را به عامل فردی و هیجانات ابن ملجم نسبت می‌دهند و از نقش و جایگاه سایر عوامل محیطی، اجتماعی و فرهنگی غفلت کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1.  

    1. ابن‌ابی الحدید (1404)، شرح نهج‌البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
    2. ابن‌اثیر (بی‌تا)، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالفکر.
    3. ـــــــــــــــــــــــــــ (1385)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
    4. ابن‌اعثم الکوفی، احمد (1411)، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء.
    5. ابن حبیب، ابوجعفر محمّد (1422)، اسماء المغتالین، تصحیح حسن کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    6. ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی (بی‌تا)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ط. الثانیه، بیروت، دارالمعرفه.
    7. ـــــــــــــــــــــــــــ (1415)، الاصابه، تحقیق عادل عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    8. ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1408)، العبر و دیوان المبتداء والخبر، تحقیق خلیل شجاة، ط. الثانیه، بیروت، دارالفکر.
    9. ابن داوود، سلیمان یوسف (1403)، الخوارج‌ هم‌ انصار الامام‌ على7‌، الجزایر، دارالبعث.
    10. ابن‌سعد، ابوعبدالله محمد (1410)، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    11. ابن‌عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله (1412)، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل.
    12. ابن‌عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبدالله (1415)، فتوح مصر والمغرب، بی‌جا، مکتب الثقافه الدینه.
    13. ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن (1415)، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر.
    14. ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (1410)، الامامه و السیاسة، تحیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء.
    15. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1407)، البدایة والنهایة، بیروت، دارالفکر.
    16. ابن‌هشام، ابومحمد عبدالملک (1355)، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقاء، ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شبلی، قاهره، مکتبةمصطفی البابی الحلبی (افست تهران، مکتبه الصدر)
    17. ابن‌یونس، عبدالرحمن بن أحمد (1421)، تاریخ ابن‌یونس المصری، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    18. احمدی میانجی، علی (1426)، مکاتیب الائمه‰، قم، الحدیث.
    19. اصفهانی، ابوالفرج (1965)، مقاتل الطابیین، نجف، الحیدریه.
    20. ـــــــــــــــــــــــــــ (1415)، الاغانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
    21. بلاذری، احمد بن یحیی (1417)، أنساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر.
    22. بلاشر، رژی (1363)، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    23. پاکتچی، احمد (1385)، «نظام قبیله‌ای و خاستگاه خوارج نخستین»، شناخت،زمستان، ش52.
    24. ـــــــــــــــــــــــــــ (1393)، پیدایش و رشد خوارج، نشست علمی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به آدرس: https://www.cgie.org.ir/fa/news/23808 - تاریخ مراجعه: 30/7/1397.
    25. ثقفی، ابراهیم (1353)، الغارات، تحقیق حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی.
    26. حموی، یاقوت (1399)، معجم البلدان، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
    27. خصیبی، حسین بن همدان (1419)، الهدایه الکبری، بیروت، البلاغ.
    28. خلیفه بن خیاط، ابوعمرو خلیفة بن خیاط بن ابى‌هبیره (1414)، کتاب الطبقات، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر.
    29. دینوری، ابوحنیفه (1368)، اخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، الرضی.
    30. ذهبی، محمد (1413)، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارناؤوط و حسین اسد، ط. التاسعه، بیروت، الرساله.
    31. ـــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالمعرفه.
    32. زبیدی، مرتضی (1414)، تاج العروس، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر.
    33. زرکلی، خیرالدین (1989)، الاعلام، ط. الثامنه، بیروت، دارالعلم للملائین.
    34. سمعانی، عبدالکریم (1382)، الانساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی، حیدر آباد، دائرةالمعارف العثمانیه.
    35. سیدرضی، ابوالحسن محمد بن حسین (1380)، نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، صفحه نگار.
    36. شهیدی، جعفر (1372)، تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، چاپ چهاردهم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی‌.
    37. صفوت، احمد زکی (بی‌تا)، جمهرة خطب العرب، بیروت، مکتبه العلمیه.
    38. طبری، محمد (1387)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ط. الثانیه، بیروت، دارالتراث.
    39. عیسی‌زاده، ولی‌الله (1383)، «نقش خوارج در شهادت امیرمؤمنان7»، پاسدار اسلام، آبان ، ش275.
    40. ـــــــــــــــــــــــــــ (1384)، «فتنه خوارج در شهادت حضرت علی7»،رواق اندیشه، آبان، ش47.
    41. قدردان قرا ملکی، محمدحسن (1377)، «نظریه جداانگاری امانت از اصول دین»، نامه مفید، تابستان، ش14.
    42. مبرّد، محمد بن یزید (1417)، الکامل فی اللغة و الادب، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ط. الثالثه، قاهره، دارالفکر العربی.
    43. مجلسی، محمدباقر (1404)، بحارالانوار، بیروت، الوفاء.
    44. مسعودی، علی (1409)، مروج ‌الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، ط. الثانیه، قم، دارالهجره.
    45. مسکویه، ابوعلی (1379)، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، ط. الثانیه، تهران، سروش.
    46. مفید، محمد بن محمد (1413)، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید.
    47. موسوی بجنوردی، محمدکاظم (1377)، «ابن ملجم»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، چاپ دوم، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص82. انتشار برخط 20/3/1399 به آدرس https://cgie.org.ir/fa/article/224585/ - تاریخ مراجعه: 6/7/1400.
    48. نصر ‌بن ‌مزاحم (1382)، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، الحدیثه.
    49. همدانی، حسن (1989)، صفة جزیرة العرب، تحقیق محمد بن علی الأکوع، بغداد، دارالشؤون.
    50. هیثمی، نورالدین (1988)، مجمع الزواید و منبع الفواید، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    51. یعقوبی، احمد (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر.
    52. Haider, Najam I., “Ibn Muljam”, Encyclopaedia of Islam,(second ed.), Edited by: Kate Fleet, Gudrun Krämer, Denis Matringe, John Nawas, Everett Rowson. Consulted online on 28 September 2021 <http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_30889>
    53. Kenney, Jeffery.T,"Khawarij (Kharijits), Encyclopedia of Islam, Edited by Juan Eduardo Campo, Infobase Publishing, 2009, v3, pp 431-432.
    54. Kenney, Jeffery.T, (2006), Muslim Rebels: Kharijites and the Politics of Extremism in Egypt, Oxford: Oxford University Press.
    55. Leube, Georg," Arabia and Iraq" in Transregional and Regional Elites – Connecting the Early Islamic Empire (Volume 36), Edited by Hannah-Lena, Hagemann, and Stefan Heidemann, German: Universität Hamburg, 2020, e-ISBN (PDF) 978-3-11-066980-0.
    56. Vaglieri, Veccia, L., “Alī b. Abī Ṭālib”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs, Consulted online on 28 September 2021. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_0046

    Vaglieri, Veccia, L (1986). "Ibn Muld̲j̲am". Encyclopaedia of Islam,  (second ed.), Leiden-London: E. J. Brill, pp ۸۸۷–۹۰. ISBN 90-04-08118-6.