واکاوی تحلیلی مؤلفه‌های مؤثر در افزایش نقش سیاسی _ اجتماعی روحانیون اصفهان دوره قاجار(1210_ 1264ه.ق/1794_1896 م)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ. دانشگاه اصفهان. اصفهان

2 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان

3 گروه تاریخ دانشگاه اصفهان. اصفهان.

چکیده

هدف: واکاوی مؤلفه‌های مؤثر در افزایش نقش سیاسی _ اجتماعی روحانیون اصفهان دوره قاجار(1210_ 1264ه.ق/1794_1896 م).

تبیین: یکی از گروه‌ها و طبقات اجتماعی که از گذشته‌های بسیار دور تاکنون در میان فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی جامعه ایران نقش مهمی داشتند، روحانیون بودند. در دوره قاجار این گروه اجتماعی در برخی از شهرها همچون اصفهان در مواجهه با مسائل زمانه در کانون توجه دیگر اقشار جامعه قرار گرفته بودند. تغییرات و تحولات داخلی و روابط بینالمللی ایران با کشورهای اروپایی فضای تأثیرگذاری را برای این گروه فراهم آوردند تا نقش فعال‌تری نسبت به گذشته ایفا کنند.

روش: این مقاله به روش توصیفی _ تحلیلی و برمبنای بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی به این سوالات پاسخ می دهد:

1. مؤلفه های مؤثر در افزایش نقش سیاسی _ اجتماعی روحانیون اصفهان دوره قاجار کدام هستند؟

2. روحانیون اصفهان چگونه با استفاده از این مؤلفه ها، توانستند جایگاه اجتماعی خود را مستحکم سازند؟

نتایج: فرض بر این است که برخی مؤلفه‌های مهمی همچون مشروعیتبخشی به حاکمیت، فتواهای دینی و سیاسی، مقابله با انحرافات دینی - فکری، برتری اندیشه اصولی بر اخباری و تبعات آن در جامعه، حمایت از گروه‌های مردمی در مقابله با حاکمان مستبد محلی، استبداد داخلی و استعمار خارجی و با توجه به فضای دینی و جایگاه روحانیون به عنوان تنها مرجع مسائل مختلف مردمی و نقش هدایت گری آنان برای توده مردم در مقابله با استعمار داخلی و استثمار خارجی، روحانیون این شهر موفق به استحکام بخشی پایگاه اجتماعی خود در این برهه از زمان و برای رویدادهای آینده شدند.

تازه های تحقیق

دوره حاکمیت قاجارها در ایران از ادوار مهم تاریخ ایران به شمار می‌رود، هم از لحاظ سیاسی، هم اقتصادی، اجتماعی و به ویژه دینی. بنای حکومتی که آقامحمّدخان در ابتدای قرن 13 هـ .ق در تهران پایه‌های آن را ریخت، در زمان جانشینانش مستحکم‌تر گردید؛ اما با فراز و فرودهایی همراه شد. علما با تأسیس حوزه‌های علمیه جدید در شهرها و رونق بخشیدن به حوزه‌های علمی پیشین، همچون شهرهای اصفهان، شیراز، همدان، کرمان، تبریز، مشهد، قم و ری حیات علمی جدید و کارکردهای دینی، سیاسی و اقتصادی نوینی را در این شهرها رقم زدند. علمای حوزه علمیه اصفهان مراجع بزرگ و آگاهی بودند که در حلقه درس آنان فراگیران علوم نقلی و عقلی متعددی حضور داشتند. شرایط و اوضاع جامعه و حضور علمای آگاه در این برهه از زمان، اصفهان را به یک کانون حساس و مهم برای علما تبدیل ساخته بود.

       اوضاع سیاسی و اجتماعی دوره قاجار برای روحانیان فرصت مناسبی بود. بهره‌گیری خردمندانه از فرصت‌های پیش آمده در این دوره از سوی روحانیان، حمایت و - گاهی - نیاز حاکمان و سلاطین به پشتیبانی علما، به ویژه مراجع بزرگ تقلید، و قبول کاریزماتیک بودن روحانیان از سوی مردم بر جایگاه و نقش روحانیان در قرن 13 هـ .ق تأکید کرد.

عوامل ذیل خلاصه‌ای از فعالیت‌ها و تلاش‌های علما و روحانیان دوره قاجار و به خصوص عالمان دینی اصفهان در افزایش نقش سیاسی و اجتماعی‌شان در قرن 13 هـ .ق بود: 1. فعالیت پویای حوزه علمیه به ویژه در شهر اصفهان؛ 2. برتری اندیشه اصولی بر اخباری و تبعات ترویج اندیشه اصولیان؛ 3. کسب مشروعیت سیاسی‌ حاکمان از رهبران دینی؛ 3. مبارزه با وابستگی اقتصادی به خارج و حمایت از تولید ملی؛ 4. برخورد با جور حکام محلی و مرکز؛ 5. فتاوای جهادی در جنگ ایران و روس؛ 6. منبر به مثابه یک فرهنگ شفاهی؛ تقویت‌کننده جایگاه روحانیان؛ 7. مقابله با عقاید و فرقه‌های انحرافی؛ 8. خلعِ نهاد‌های قضایی و امنیتی و آموزشی در جامعه و ایفای این وظایف توسط علمای آگاه.

      علمای اصفهان با دایر ساختن و فعالیت مستمرحوزه علمیه، توانستند طلبه‌هایی را آموزش دهند که هر کدام در مقاطع حساس دوره قاجار رفتار و عملکردشان مؤثر و راهگشا بود. این موقعیت‌ها، که در قالب چند مؤلفه‌ جای می‌گیرد، برگرفته از اوضاع داخلی و خارجی کشور بود. بخشی از این مؤلفه‌ها برخاسته از عملکردهای دولت و سیاست‌های منفعت‌طلبانه دولت‌های همسایه دور و نزدیک بود. بخش دیگر متأثر از آگاهی حاصل از علوم آموخته شده نزد روحانیان این شهر در راه جبران نواقص و کمبودهای دوره قاجار بود. چه بسا این رفتارها و تصمیم‌گیری‌ها به صورت پنهان و آشکار گام به گام روحانیان را به جایگاه اصلی‌شان در بخش‌های گوناگون جامعه سوق می‌داد؛ امری که سال‌های نه چندان دور در صفوف انقلاب مشروطه و چندین سال ‌بعد در نهضت انقلاب اسلامی به منصه‌ ظهور رسید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1.  

    1. اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌دارای در ایران در دوره قاجاریه، تهران، زمینه.
    2. اعتمادالسلطنه، محمّد حسن خان (1345)، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات در اواخر دوره ناصری، مقدمه و فهارس ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
    3. آبادیان، حسین (1376)، اندیشه دینی و جنبش ضد رژی در ایران، تهران، بی‌نا.
    4. آژند، یعقوب (1367)، قیام تنباکو، تهران، امیرکبیر.
    5. آل سید غفور، سید محسن (1384)، جایگاه سیاسی عالم دینی در دو مکتب اخباری و اصولی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
    6. پیترآوری، مولفین و گاوین همبل و چارلز سلوین (1391)، تاریخ ایران (دوره افشار، زند و قاجار)، در مجموعه تاریخ کمبریج، ج7، ترجمه تیمور قادری، بی‌جا، بی‌نا.
    7. بامداد، مهدی (1347)، شرح حال رجال ایران در قرن 12، 13، 14 هـ .ق، بی‌جا، بانک بازرگانی ایران.
    8. بروگش، هاینریش کارل (1367)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه حسین کردبچه، تهران، اطلاعات.
    9. بهشتی‌سرشت، محسن (1380)، نقش علما در سیاست (از مشروطه تا انقراض قاجار)، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
    10. پولاک، یاکوب ادوارد (1361)، سفرنامه پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
    11. تحویلدار، میرزا حسین خان (1342)، جغرافیای اصفهان (جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر)، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران.
    12. تنکابنی، میرزا محمّد، (بی‌تا)، قصص العلماء، به کوشش حاج سید محمود کتابچی، بی‌جا، علمیه اسلامیه.
    13. جابری انصاری، حاج میرزا حسن خان (1378)، تاریخ اصفهان، ترتیب و تصحیح و تعلیق جمشید مظاهری، اصفهان، نشر مشعل.
    14. جهانگیر میرزا (1384)، تاریخ نو، به سعی و اهتمام عباس اقبال، تهران، علم.
    15. حائری، عبدالهادی (1380)، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران، امیرکبیر.
    16. خالقی زاده، امیرحسین (1390)، نقش سیاسی علمای شیعه در عصر قاجار، قم، بوستان کتاب.
    17. دوانی، علی (1380)، مفاخر الاسلام، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    18. ــــــــــــــ (بی‌تا)، نهضت روحانیان ایران، بی‌جا، بنیاد فرهنگی امام رضا7.
    19. ــــــــــــــ (1390)، مکتوبات و بیانات سیاسی اجتماعی علمای شیعه دوره قاجار، تهران، نی.
    20. رضایی، محمّد جعفر (1391)، جریان‌های فکری حوزه علمیه اصفهان با تأکید بر مسئله امامت در سده اخیر، تهران، حکمت و فلسفه ایران.
    21. روضاتی، سید محمّد علی (بی‌تا)، زندگانی آیت‌الله چهار سوقی، اصفهان، نشر داد.
    22. ریاحی، محمّد حسین (1386)، «ویژگی‌های اخلاقی و معنوی آیت‌الله رحیم ارباب»، مجله اخلاق، ش7.
    23. زرگری نژاد، غلامحسین (1374)، رسائل مشروطیت، ج1، کویر، تهران، بی‌نا.
    24. شمیم، علی اصغر (1384)، ایران در دوره سلطنت قاجار قرن سیزدهم و نیمه اول قرن چهاردهم، چ یازدهم، تهران، مدبر.
    25. صبوریان، محسن (1398)، تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه (گفتاری در تحولات سیاسی و اجتماعی روحانیت شیعه در دوره قاجار و پهلوی اول)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
    26. صوفی نیارکی، تقی (1384)، «اصول اندیشه سیاسی آقانجفی و نقش وی در جنبش مشروطیت»، مجله مطالعات تاریخی، ش 8.
    27. طباطبائی، محیط (1367)، تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، تهران، بعثت.
    28. علیخانی، علی اکبر و همکاران (1390)، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
    29. عمید زنجانی، عباسعلی (1373)، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر.
    30. عنایت، حمید (1380)، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، چ چهارم، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
    31. الفت، لاله (1384)، گنج زری بود در این خاکدان، اصفهان، نوشته.
    32. فشارکی مطلق، رضا (1396)، شیخ الفقهاء و المجتهدین آخوند ملامحمّد حسین فشارکی و سایر رجال منسوب به فشارک، تهران، علم.
    33. فوران، جان (1377)، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران (از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب)، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا.
    34. کاظمی موسوی، احمد (1376)، «جایگاه علما در حکومت قاجار»، مجله ایران نامه، ش 58.
    35. ــــــــــــــ (1397)، خاقان صاحب قران و علمای زمان، تهران، آگاه.
    36. کتابی، محمّد باقر (1375)، رجال اصفهان، اصفهان، گلها.
    37. کدی، نیکی ‌آر (1369)، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، قلم.
    38. ــــــــــــــ (1381)، ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران، ققنوس.
    39. الگار، حامد (1369)، دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران، توس.
    40. گرجی، ابوالقاسم (1375)، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت.
    41. لرد کرزن، جرج ن (1350)، ایران و قضیه ایران، ترجمه ع. وحید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    42. لسان الملک سپهر، محمّد تقی (بی‌تا)، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، بی‌جا، بی‌نا.
    43. محمود، محمود (بی‌تا)، تاریخ روابط سیاسی، چ دوم، بی‌جا، شرکت نسبی حاج محمّدحسین اقبال و شرکاء.
    44. مسعود میرزا ظل السلطان (بی‌تا)، خاطرات ظل السلطان، بی‌جا، بی‌نا.
    45. مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1392)، مأثرالسلطانیه (تاریخ جنگ‌های ایران و روس)، به اهتمام غلام حسین صدری افشار، تهران، ابن سینا.
    46. منتظرالقائم، اصغر (1394)، دانشنامه تخت فولاد اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
    47. مهدوی، سید مصلح الدین (1367)، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، قم، الهدایه.
    48. مهدوی، سید مصلح الدین (1368)، بیان المفاخر (احوالات حاج سید محمّد باقر حجت‌الاسلام شفتی بیدآبادی)، قم، کتابخانه مسجد سید اصفهان.
    49. مهدوی، مصطفی آیت (1390)، ابعاد مبارزات آیت‌الله العظمی آقانجفی اصفهان علیه بابیان ازلیه و بهائیه، اصفهان، آدما.
    50. نجفی، موسی (1390)، حکم نافذ آقانجفی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
    51. هالم، هاینس (1384)، تشیع، ترجمه محمّدتقی اکبری، قم، ادیان.
    52. همای شیرازی، طرب (1342)، دیوان طرب، تهران، بی‌نا.
    53. همایی شیرازی، جلال الدین (1390)، تاریخ اصفهان، کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    54. یغمائی، اقبال (2537)، شهید راه آزادی سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی، تهران، توس.
    55. ساکما، 73/280/97
    56. ساکما، 6476/998
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 19، شماره 73
اردیبهشت 1400
صفحه 39-66

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار