هم آوردی شیخ مفید و گفتمان های رقیب در تفضیل و تقدیم حضرت علی(ع) با تکیه بر مسأله افضلیت امام در کتاب الارشاد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه شیراز-دانشکده ادبیات و علوم انسانی-بخش تاریخ

2 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

آراء رو به گسترش جریان‌های فکری رقیب و معاصر با شیخ مفید(م.۴۱۳) درخصوص افضلیت امام، بخشی از دلایل نگارش کتاب الارشاد توسط این متکلم برجسته امامی می‌باشد. در این زمان برخی از گفتمان‌ها با وجود باور به تفضیل علی(ع)، با صدور جواز امامت مفضول، بر مشروعیت خلافت متقدمین تاکید داشتند. برخی دیگر نیز علیرغم هم‌سویی با امامیه در لزوم افضلیت امام- از مباحث امامت عامه- با باور به انطباق فضیلت خلفا بر ترتیب تاریخی خلافت آنان، بر عدم تفضیل و تقدیم حضرت علی(ع) رأی می‌دادند. در چنین فضایی مفید کتاب الارشاد را با تکیه بر آراء کلامی خویش در مسأله امامت همچون اثبات لزوم افضلیت امام و تفضیل علی(ع)، بهره‌گیری از استنادات تاریخی و گاه آراء گفتمان‌های رقیب، به رشته تحریر درآورد تا به حفظ هویت گفتمان امامی بپردازد. از این‌رو شناسایی شاخصه‌های متکی بر مؤلفه افضلیت امام که شیخ در الارشاد در جهت اثبات تفضیل و تقدیم علی(ع) و طرد مشروعیت خلافت متقدمین از آنها بهره برده‌است، دغدغه اصلی این پژوهش را شکل می‌دهد. نتیجه این پژوهش توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که شیخ با به کارگیری شاخصه‌هایی چون برجسته‌سازی جایگاه و اعمال امام، طرد جایگاه و اعمال متقدمین به ویژه شیخین و طرد عملکرد صحابه در انتخاب افضل یا اصلح به این مهم پرداخته‌است.

تازه های تحقیق

تثبیت باورهای کلامی امامیه و به عبارت دقیق­تر، آراء شخص شیخ مفید در مبحث افضلیت امام، بخشی از اهداف شیخ مفید در نگارش کتاب الارشاد بوده است. او به واسطه این هدف، حقانیت گفتمان خودی را در امامت بلافصل حضرت علی و طرد آراء گفتمان‌های غیر در مشروعیت خلافت متقدمان را در متن تبیین کرده ­است. چرا که تمام گفتمان­های رقیب، اعم از درون‌شیعی و برون­شیعی، اگرچه در مسئله تفضیل حضرت علی با یکدیگر در اختلاف بودند، لیکن در صحت عملکرد صحابه در تقدیم خلفا به عللی همچون افضل دانستن آنان بر امام و یا مصلحت در تقدیم آنان با یکدیگر همسو گردیدند و در دو عرصه درگیری‌های اجتماعی، به طرد این باور امامیه پرداختند. ازاین­رو شیخ مفید برای حفظ هویت تشیع امامی، به نگارش این متن اقدام کرد. او با تکیه بر باورهای خود در مبحث امامت عامه و خاصه، همچون لزوم افضلیت امام و باور تفضیل حضرت علی‌ و بهره­گیری از برخی آراء گفتمان­های رقیب، آراء گفتمان­های غیر در عدم لزوم افضلیت امام و یا عدم تفضیل حضرت علی‌ را به چالش کشید. وی در همین زمینه و با معنا کردن «افضلیت» به «کثرت ثواب» و تطبیق آن بر اعمال و جایگاه امیرالمؤمنین از طریق شاخصه­هایی همچون برجسته­سازی جایگاه و اعمال امام، طرد جایگاه و اعمال متقدمان و طرد عملکرد صحابه در انتخاب افضل یا اصلح به این مهم پرداخت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1.  

    1. ابن­ابی­الحدید (1378-1383)، شرح نهج­البلاغه، قم، مکتبة آیة­الله المرعشی.
    2. ابن­اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم (1385ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر.
    3. ابن­بطه، عبدالله بن محمد (1423ق)، الشرح و الابانة علی الاصول السنة و الدیانه، ریاض، دارالامر.
    4. ابن­جوزی، عبدالرحمن بن علی (1412ق)، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: عبدالقادر عطا محمد و عبدالقادر عطا مصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    5. ابن­حزم، ابومحمد بن احمد (1416ق)، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بیروت، دارالکتب العلمیه.
    6. ابن­حنبل (1403ق)، فضائل الصحابه، تصحیح: وصی­الله بن محمد عباس، مکه، جامعة ام القری.
    7. ابن­شهرآشوب مازندرانی، ابوجعفر محمدبن ­علی (1380ق)، معالم العلماء فی الفهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین، نجف­اشرف، المطبعة الحیدریه.
    8. ابن­عساکر (1416ق)، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی­الحسن الاشعری، بیروت، دارالجیل.
    9. ابن­عماد، عبدالحی­بن­ احمد (1406ق)، شذرات الذهب، بیروت، دار ابن­کثیر.
    10. ابن­کثیر، اسماعیل بن عمر (1407ق)، البدایة و النهایه، بیروت، دارالفکر.
    11. ابن­ندیم، محمد­بن ­اسحاق (بی‌تا)، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، بی­جا.
    12. اشعری، ابوالحسن علی‌بن اسماعیل (1400ق)، مقالات­ الاسلامیین ­و اختلاف ­المصلیین، ویسبادن، فرانس شتاینر.
    13. ــــــــــــــــــــــــ (1397ق)، الابانة عن اصول ­الدیانه، قاهره، دارالانصار.
    14. اشعری، سعدبن عبدالله (1360)، المقالات و الفرق، تهران، علمی و فرهنگی.
    15. ایجی، قاضی عبدالرحمن بن احمد (بی­تا)، المواقف فی علم الکلام، بیروت، عالم الکتب.
    16. باقلانی، ابوبکر محمد بن طبیب (1366ق)، التمهید فی الرد علی الملحده، قاهره، دارالکفر العربی.
    17. بربهاری، حسن بن علی (1426ق)، شرح السنه، تحقیق و تعلیق عبدالرحمن بن احمد الجمیزی، ریاض، مکتبة دارالمنهاج.
    18. بغدادی، عبدالقاهربن طاهر (1346ق)، اصول الدین، استانبول، دارالفنون.
    19. جعفریان، رسول (1372)، مناسبات فرهنگی شیعه و معتزله، قم، سازمان تبلیغات اسلامی.
    20. جوینی، عبدالملک بن عبدالله (1369ق)، الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، تحقیق محمد یوسف موسی، مصر، مکتبة الخانجی.
    21. حلی، حسن بن یوسف (1417ق)، خلاصة الاقوال، تحقیق جواد قیومی، قم، فقاهت.
    22. خانجانی، قاسم (1392)، شیخ مفید و تاریخنگاری اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه.
    23. خلال، احمد بن هارون، (1415ق)، السنه، تحقیق عطیة بن عتیق بن عبدالله الزهرانی، ریاض، دارالرایه.
    24. شاکری، مریم (1386)، «تاریخنگاری فقها و متکلمان شیعی در دوره آل­بویه»، نامه تاریخ­پژوهان، ش10.
    25. صدوق، محمد بن علی (1414ق)، اعتقادات الامامیه، تحقیق عصام سید، بیروت، دارالمفید.
    26. صفری­فروشانی، نعمت­الله (1386)، «شیخ ­مفید و تاریخنگاری او در کتاب الارشاد»، شیعه­شناسی، دوره 5، ش 18.
    27. ــــــــــــــــــــــــ (1387)، «الارشاد و تاریخنگاری زندگانی ائمه»، شیعه­شناسی، دوره6، ش22.
    28. طوسی، ابوجعفر محمد (1413ق)، تهذیب الاحکام، بیروت، دارالاضواء.
    29. ــــــــــــــــــــــــ (بی­تا)، فهرست، نجف، مکتبه المرتضویه.
    30. فاریاب، محمد حسین (1395 - الف)، «نقش مقبولیت مردمی در آموزه لزوم افضلیت امام»، آینه معرفت، ش48.
    31. ــــــــــــــــــــــــ (1395 - ب)، «معناشناسی و گستره افضلیت امام در اندیشه متکلمان»، معرفت، ش225.
    32. فراء، ابویعلی محمد بن حسین (بی­تا)، المعتمد فی اصول الدین، بیروت، دارالشرق.
    33. قاضی عبدالجبار (بی­تا)، تثبیت دلائل النبوه، قاهره، دارالمصطفی.
    34. ــــــــــــــــــــــــ (1962-1965م)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق جورج قنواتی، قاهره، دارالمصریه.
    35. مفید، محمد بن محمد (1362)، مجالس در مناظرات، ترجمه آقاجمال محقق خوانساری، تهران، طراوت.
    36. ــــــــــــــــــــــــ (1413 - الف)، الافصاح فی الامامه، قم، کنگره شیخ مفید.
    37. ــــــــــــــــــــــــ (1413 - ب)، التفضیل امیرالمؤمنین علیه­السلام، قم، کنگره شیخ مفید.
    38. ــــــــــــــــــــــــ (1413 - پ)، الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره، قم، کنگره شیخ مفید.
    39. ــــــــــــــــــــــــ (1413 - ت)، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید.
    40. ــــــــــــــــــــــــ (1413 - ث)، المسائل الجارودیه، قم، کنگره شیخ مفید.
    41. ــــــــــــــــــــــــ (1413 - ج)، اوائل المقالات، قم، کنگره شیخ مفید.
    42. ــــــــــــــــــــــــ (1364)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تهران، اسلامیه.
    43. مقدسی، ابوعبدالله (1361)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علی­نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان.
    44. مکدرموت، مارتین (1372)، اندیشه­های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران.
    45. ناشی اکبر (1386)، مسائل الامامه، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
    46. نجاشی، احمد بن علی (1407ق)، رجال، قم، جامعه مدرسین.
    47. نجف زاده، علی­رضا (1389)، «افضلیت امام از دیدگاه فرق کلامی»، فلسفه و کلام، ش84.
    48. نجمی، محمدصادق (1396)، سیری در صحیحین، مشهد، المهدی.
    49. نوبختی، حسن بن موسی (1404ق)، فرق الشیعه، بیروت، دارالأضواء.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 19، شماره 73
اردیبهشت 1400
صفحه 7-38

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار