بررسی و نقد دیدگاه هالم در مسأله پیدایش شیعه و تشیع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشکده الهیات، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

هاینس هالم از جمله مستشرقینی است که در معرفی شیعه و منشأ پیدایش آن، دو نکته از او مغفول مانده است. تمایز مفهومی شیعه و تشیع؛ و تعدد اصطلاح و مصداق شیعه. طبیعتا این تفاوتها منشأهای گوناگونی را به دنبال خواهند داشت. نوشتار پیش‌رو با تمرکز بر این سوال که بر دیدگاه هاینس هالم در باب پیدایش شیعه چه نقدهایی وارد است شکل‌گرفته و در همین راستا ابتدا دیدگاه او توصیف، و سپس تحلیل و نقد گردیده است. در این پژوهش، ضمن برجسته‌کردن تمایز میان دو اصطلاح شیعه و تشیع، به این نتایج دست یافتیم که شیعه هم به لحاظ نوع هم به لحاظ مصداق متعدد است؛ شیعه از حیث مصداق می‌توان به فرد، جمع و جامعه اشاره داشته باشد و از حیث نوع به شیعة اعتقادی و سیاسی قابل تفکیک است. زمان پیدایش هر کدام از این انواع و مصادیق، متفاوت از دیگری است. در نهایت افزون بر آن‌که اصل پیدایش شیعه به زمان پیامبرصلی الله علیه و آله برمی‌گردد، به یاری قرائن و شواهد تاریخی به احتمال قوی پیدایش جمعی از شیعة اعتقادی حداکثر تا سال چهام هجری تحقق یافت. این پژوهش در بخش جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و اسنادی و در بخش اندیشه‌ورزی از روش تحلیلی بهره برده است.

تازه های تحقیق

هالم بدون تمایز نهادن میان جماعت «شیعه» و آموزة «تشیّع»، شیعه را منحصر در یک نوع پنداشته، آن را انشعاب یا فرقه‌ای می‌داند که به سبب مشاجرة سیاسی بر سر مسئلة رهبری، از اصل خود جدا شد و در طول زمان گسترش یافت. توجه به جنبه‌های سیاسی شیعه، هالم را از توجه به جبنه‌های معنوی و محتوای عقیدتی باز داشته است، و حال آنکه بنابر تعالیم شیعی، تشیّع (فکر اعتقادی) مولود اسلام است، هرچند تفاوت زمانی پیدایش «فکر» و «پیرو» محتمل باشد.

به باور ما، «شیعه» کاربردهای گوناگونی دارد و طبیعتاً زمان‌های پبدایش آنها از دیگری متمایز است. یک نوع از آن شیعة اعتقادی است که می‌تواند مصادیقی به عنوان «فرد»، «جمع» یا «جامعه» داشته باشد که باید در زمان‌های متفاوتی شکل گرفته باشد. شواهد و نقل‌های تاریخی ما را به این احتمال قوی رهنمون می‌سازد که «فرد شیعه» در سال‌های نخست بعثت و «جمع شیعه» حداکثر تا سال چهارم هجری پیدایش یافت. اما «جامعة شیعه» بعد از رحلت پیامبر9 در جریان سقیفه تحقق یافت.

امروزه در ادبیات رایج مسلمانان، مراد از شیعة مصطلح، شیعة اعتقادی است که پیشینة فکری‌اش به زمان پیامبر9 برمی‌گردد و دیگر اقوال در پیدایش جامعة شیعه، صرفاً تحولات تاریخی تشیّع و به تبع آن، شیعة سیاسی را بیان می‌کند.


کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    1. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، (ج1)، قم، مکتبة آیة ‌الله العظمی مرعشی، 1337.

    2. ابن اثیر، مبارک‌ بن‌ محمّد، النهایه، ؟؟؟؟؟، دار ابن‌الجوزی، 1421.

    3. ابن حزم، احمد، الفصل، بیروت، دارالمعرفه، 1406.

    4. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، مکتبة الحیدریه، بی‌تا.

    5. ابن عاشور، محمّدطاهر، التحریر و التنویر، تونس، الدار التونسیه للنشر، 1984.

    6. ابن عبدالبر، الاستیعاب، بیروت، دارالجیل، 1412.

    7. ابن عساکر، ابوالقاسم، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415.

    8. ابن‌ماجه، محمد بن یزید، السنن، بیروت، دار إحیاء التراث، 1395.

    9. ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث‌العربی، 1408.

    10. ابن‌ندیم، محمّد بن ‌‌اسحاق، الفهرست، ترجمة محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر، 1381.

    11. ادوارد، سعید، شرق‌شناسی، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383.

    12. اسکافی، ابوجعفر، المعیار و الموازنه، بیروت، ؟؟؟؟؟؟؟، 1402.

    13. اشعری‌قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، چاپ دوم، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1360.

    14. امین، محسن،  اعیان الشیعه، ط. الخامسه، بیروت، دار‌التعارف، 1418.

    15. ایجی، عضدالدین، شرح المواقف، قم، شریف رضی، 1325.

    16. آلوسی، محمود، روح‌المعانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415.

    17. بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، 1417.

    18. جرجانی، شریف‌علی، التعریفات، تهران، ناصر خسرو، 1306.

    19. جعفریان، رسول، تاریخ تشیّع در ایران، قم، انصاریان، 1375.

    20. جعفریان، رسول، تاریخ خلفا، قم، دلیل ما، 1382.

    21. حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411.

    22. حسینی، ادریس، راه دشوار مذهب به مذهب، ترجمة محمود مالکی، قم، دارالقرآن ‌الکریم، ‌1374.

    23. خاکرند، شکرالله، تشیّع‌نگاری و خاورشناسان، قم، خاکریز، 1388.

    24. دسوقی، محمد، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق­شناسان، ترجمة محمدرضا افتخارزاده، تهران، هَزاران، 1376.

    25. دونالدسون، دوایت، مذهب شیعه: تاریخ اسلام در ایران و عراق، ترجمة عباس احمدوند، قم، پژوهشکدة تاریخ و سیرة اهل بیت‰، 1395.

    26. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1377.

    27. راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

    28. زبیر بن  بکار، الموفقیات، قم، منشورات الرضی، 1374.

    29. زمخشری، جارالله، ربیع الأبرار، ؟؟؟؟؟؟، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ؟؟؟؟؟؟؟؟.

    30. سعدی، اسحاق ­بن ‌عبدالله،  تمیزالامة الاسلامیه، عربستان، جامعة الامام محمد بن سعود، 1426.

    31. سید بن طاووس، رضی‌الدین، الطرائف، تهران، تاسوعا، 1420.

    32. سیوطی، جلال‌الدین،  الاتقان، بیروت، عصریه، 1408.

    33. شاردن، ژان، سفرنامه،ترجمة اقبال یغمایی، تهران، توس، 1372.

    34. شاکر، ابوالقاسم، «شبهات پیرامون تاریخ پیدایش تشیّع»، پیام، ش 104، 1389.

    35. صدر، محمّدباقر، برآمدن شیعه و تشیّع، ترجمة مهدی زندیه، قم، دائرة ‌المعارف، 1381.

    36. صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، جامعة مدرسین، 1403.

    37. طباطبائی، محمّدحسین، «کیفیت پیدایش شیعه و نشو و نمای آن»، معارف اسلامی، ش1، 1345.

    38. طباطبائی، محمّدحسین، شیعه در اسلام، چ دهم، قم، بوستان کتاب، 1391.

    39. طبری، محمّد بن جریر، تاریخ الامم والملوک، مصر، دارالمعارف، 1962.

    40. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مکتبة ‌المرتضویه، بی‌تا.

    41. طوسی، محمّد بن حسن،  الامالی، قم، دارالثقافه، 1414.

    42. عاملی (شهیدثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیه، قم، داوری، 1410.

    43. عسقلانی، ابن حجر،  الاصابه، ؟؟؟؟؟؟؟، دارالکتب العلمیه، 1995.

    44. عسکری، مرتضی، سقیفه، قم، دانشکدة اصول دین، 1387.

    45. عسکری، مرتضی، عبدالله ‌بن ‌سبأ، ترجمة احمد فهری، قم، علامه عسکری، 1354.

    46. غزالی، محمّد، قواعد العقائد، ؟؟؟؟؟؟، عالم الکتب، 1405.

    47. فان‌ اس، یوزف، کلام و جامعه، ترجمة فرزین بانکی و احمدعلی حیدری، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1397.

    48. فتاحی‌زاده، فتحیه و پروین حیدری، «بررسی منشأ پیدایش شیعه و تفاوت آن با مذاهب دیگر»، شیعه‌شناسی، شماره20، 1386.

    1. 49.  فراهیدی، احمد، کتاب العین، قم، دارالهجره، 1405.

    50. قراملکی، احدفرامرز، «چیستی و حقیقت امامت»، امامت‌پژوهی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1381.

    51. کاشف‌الغطاء، محمدحسین، اصل الشیعه و اصولها، ط. الرابعه، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1413.

    52. کردعلی، محمد، خطط الشام، ط. الثالثه، دمشق، مکتبة النوری، 1403.

    53. لالانی، آرزیناآر، نخستین اندیشه‌های شیعی، ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان‌روز، 1381.

    54. لمبتون، آن کی اس، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سیدعباس صالحی و مهدی فقیهی، تهران، عروج، 1374.

    55. مادلونگ، ویلفرد، جانشینی محمّد، ترجمة احمد نمایی و دیگران، مشهد، آستان قدس رضوی، 1377.

    56. مظفّر، محمّدرضا، السقیفه، قم، انصاریان، 1415.

    57. مظفّر، محمّدرضا، المنطق، ط. الثانیه، نجف، مطبعه نعمان، 1388ق.

    58. معروف‌ الحسنی، هاشم، الانتفاضات الشیعه عبر التاریخ، بیروت، دارالتعارف، 1410.

    59. مغنیه، محمّدجواد، الشیعة فی المیزان، ط. الرابعه، بیروت، دارالتعارف، 1399ق.

    60. مفید، محمّد بن نعمان، الاختصاص، قم، کنگرة شیخ مفید، 1413الف.

    61. مفید، محمّد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، کنگرة شیخ مفید، 1413ب.

    62. نشار، سامی، نشأة الفکر الفلسفی، ط. التاسعه، مصر، دارالمعارف، 1977.

    63. واقدی، محمّد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسة اعلمی، 1409.

    64. وائلی، احمد، هویة التشیّع، ط. الثالثه، ؟؟؟؟؟؟؟، دار الکتاب الاسلامی، 1426.

    65. ولهاوزن، یولیوس، الخوارج و الشیعه، ط. الخامسه، مصر، دارالجلیل،  1998.

    66. هالم، هاینس، تشیّع، ترجمة محمّدتقی اکبری، قم، ادیان، 1385.

    67. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.