فشرده سازی تاریخ تشیع در ترکیب بندی از نظیری نیشابوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه قم

چکیده

نظیری نیشابوری شاعر شهیر قرن دهم – یازدهم هجری به رغم آنکه در موطن خود، نیشابور و نیز در دوران مهاجرت به هندوستان،در میان مسلمانان اهل سنت می زیست و حرمت اعتقادات برادران مسلمان خود را پاس می داشت،اما همواره بر عقاید شیعی خود، پابرجا بود و منقبت پیامبر اکرم و اهل بیت ایشان را از یک مقوله می دانست. نظیری ضمن قصاید و قطعه های فراوان در توضیح اعتقاد خود، ترکیب بندی در دوازده بند (هربند حاوی دوازده بیت) سروده است که به تعبیری می توان آن را مروری فشرده بر تاریخ تشیع دانست . او در این ترکیب بند به مفهومی از ولایت تمسک می جوید که معنایی کاملا عرفانی دارد و آن ولایتِ اعمّ از نبوت ، و برخاسته از حبّ ذاتی است.
در این مقاله پس از مقدمه ای در باب ادبیات تعلیمی وخدمات نظیری به شعر شیعی ، گزارشی محتوایی از این ترکیب بند ،ارائه و برخی از بن مایه های موجود در ترکیب بند نظیری بررسی شده است. پس از آن با ارجاع به هر یک از بندها، در باره هر بند توضیح و تحلیل عرضه شده و سپس نقد محتوایی برخی آموزه های موجود در ترکیب بند، مطرح شده است . با وجود شهرت نظیری نیشابوری در ایران و دو چاپ تحقیقی از دیوان اشعارش، تاکنون کسی به تفصیل به بررسی این ترکیب بند نپرداخته است.

تازه های تحقیق

نظیری نیشابوری در ترکیب‌بند خود، با تیمّن به دوازده امام‌‰، دوازده بند و در هر بند دوازده بیت در معرفی ائمّة اطهار‰ سروده که به گونه‌ای فشرده‌ای از تاریخ پرفراز و نشیب تشیّع محسوب می‌شود. کمتر شاعر توانایی همچون نظیری توانسته است حجم انبوهی از آموزه‌های شیعی را چونان معلم تاریخ و مروّج دین، در اشعار خود جای دهد.

نظیری هر بند از این ترکیب‌بند را به امامی از امامان شیعه اختصاص داده و سعی کرده است در هر بند‌، به مهم‌ترین وجهة غالب دربارة آن امام بپردازد. طبعاً در مجالی که دوازده بیت برای او فراهم می‌آورده، نمی‌توانسته به همة فضایل یا وقایع تاریخی مربوط به یک امام حتی اشاره کند. بنابراین، او راه ایجاز پیموده و بسیاری از مطالب را در مصرعی یا ترکیبی وصفی فشرده است. بند آغازین ترکیب‌بند، حاوی یک نکتة کلیدی و محوری است و آن مفهوم «نور ولایت» است؛ نوری که پیش از پیدایش سایر مخلوقات وجود داشته (‌بر اساس روایت «اوّل ما خلق الله نوری ...») و کثرت‌ها همه پس ز این نور حاصل شده و در شکل‌هایی دگرگون‌یافتة همان نورند‌. بنابراین، معتقد است که اگر این نور نبود از آدم تا خاتم، جلوه‌ای نمی‌یافتند.

از نکات قابل توجه در هر بند و در باب هر امام معصوم7 ایجاد ارتباط میان حقیقت و باطن هر امام به پیامبری از پیامبران است، به گونه‌ای که مزاج هر امام7 به یک پیامبر مرتبط می‌شود و شاعر پس از بیان وجه مشابهت، در مقایسه‌ای شاعرانه، تفوّق امام را در همان خصلتِ ذکر شده بیان می‌کند.

مجموع اطلاعات و مناقبی را که شاعر در این ترکیب‌بند گردآورده است تا حدّی می‌توان نمونه‌ای از فضای فکری حاکم بر جامعه شیعی (‌دست کم در محیط زندگانی شاعر) دانست. تشیّع نظیری بیشتر به قاضی نورالله شوشتری، عالم هم‌عصر او شباهت دارد تا به دیگر دانشمند هم‌روزگارش؛ یعنی ملّاصدرای شیرازی.

کلیدواژه‌ها


1. ابن حنبل، احمد، مسند، تحقیق شعیب الارنوط و عادل مرشد، بیروت، مؤسسة الرساله، 1416.
2. اقبال، محمّد، کلیات اشعار فارسی، مقدّمه احمد سروش، چ هفتم، تهران، کتابخانة سنایی، 1376. ‌
3. انوشه، حسن، دانشنامة ادب فارسی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1376.
4. براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران (‌از صفویه تا عصر حاضر)‌، ترجمة بهرام مقدادی، چاپ دوم، تهران،  مروارید، 1375.
5. پورنامداریان، تقی، داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1369.
6. الجزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ‌1424.
7. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقرّبان، چ سوم، قم، اسراء، 1382.
8. ــــــــــــــــــــــ ، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، 1380.
9. الحاکم، ابوعبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411.
10. حرّعاملی، محمّدبن‌حسن، وسائل‌الشیعه، تحقیق محمّدرضا حسینی‌جلالی، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1416.
11. حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، تصحیح و تعلیق سیدهاشم رسولى محلاتى، قم، مطبعه العلمیه، 1383.
12. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ مدینة السلام (تاریخ بغداد)، مقدّمه بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417.
13. داغستانی، واله، تذکرة ریاض الشعراء، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1383.
14. دهخدا، علی اکبر، لغتنامة دهخدا، تهران‌، مؤسسه لغتنامة دهخدا، 1377.
15. صدوق، محمّد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، 1376.
16. ــــــــــــــــــــــ ، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ‌1404.
17. طبری، محمّد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1352.
18. فیض، ملامحسن، التفسیر الصافی، قم، مؤسسة الهادی، ‌1369.
19. کلینی، محمّد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، علمیه اسلامیه، ‌1369.
20. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403.
21. نظیری نیشابوری، دیوان‌، تصحیح محمّدرضا طاهری، تهران، نگاه، 1370.
22. ــــــــــــــــــــــ ، دیوان، تصحیح مظاهر مصفّا، تهران، زوّار، 1340.