جامعه امامیه و شیوه‌های اثبات امامت در دوره امام حسن عسکری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم قرآن و حدبث دانشگاه آیت الله بروجردی( ره)، استان لرستان، شهرستان بروجرد

2 مرکز پاسخگویی به شبهات تاریخ اسلام

چکیده

جامعه امامیه در سده سوم هجری، تحت‌ تأثیر میراث روایی و اجتماعی دوره ائمه پیشین و چالش‌های پیش‌آمده در سامرا، با مشکلات فراوانی در معرفی و پذیرش امامت روبه‌رو شد. بخشی از این موارد را باید در طبقه‌بندی اجتماعی، نوع دست‌رسی به ائمه سامرا و سطح فکری شهروندان جامعه امامیه دید. تفاوت افراد نسبت به سازوکار شناخت امام و نوع باور به آن حضرت، سبب شد تا دست‌کم سه سبک برای شناخت امام در این دوره مطرح شود. چگونگی فهم این ساختار و مفهوم‌شناسی آن در بستر جامعه امامیه، پرسشی است که این نگاشته بدان می­پردازد. روش این نگارش، تحلیلِ اعتقادی، اجتماعی و سیاسی داده­های تاریخی - حدیثی منابع سده­های متقدم بر اساس نظریه سنخ‌شناسی اجتماعی است. یافته­ها ضمن تأیید چندگونگی سازوکار شناخت امام در میان امامیه، نگاه­های سیاسی، باورهای دینی و زمینه­های اجتماعی را در این سبک از امام‌شناسی، برجسته­تر می­دانند. سه دسته «امامیه سیاسی» - با تأیید جایگاه امام حسن عسکری7 توسط دربار عباسی - ، «امامیه عوام» - با مراجعه به امام و مشاهده کرامت و هیبت امام - ، و «امامیه نص­گرا» - با گرایش به نص - در کنار یک‌دیگر هندسه جامعه امامیه را در عصر امام حسن عسکری7 شکل می­دادند.

تازه های تحقیق

طبقه‌بندی ساختار مذهبی در میان پیروان یک فرقه، نخستین نگاه‌های جامعه‌شناسانه به فرق را در خود دارد. تمامی جوامع انسانی در درون خود، از انسان‌هایی با سطوح فکری و ساختارهای فهم کاملاً متفاوت و چندگونه‌ای برخوردارند. با این چشم‌انداز، جامعه امامیه عصر امام حسن عسکری7، هم‌چنان در قلمرو طبقه­بندی‌‌های متفاوتی است. طبق این فرایند، در میان پیروان امامیه در عصر امام حسن عسکری‌7، سه دسته از امامیه با تنوع روش‌های ایمان به امام حضور داشتند. ایمان به روش فهم اجتماعی، ایمان به روش فهم سیاسی، و ایمان به روش فهم اعتقادی، امام را ناچار کرد برای هر یک از این دسته‌ها بر اساس سطح ادراک آن‌ها، به اثبات امامت خود بپردازند. امامیه نص­گرا، تنها به نصوص و نامه‌های اعتقادی امام به عنوان سند امامت دل می‌بستند و امامیه جامعه­گرا از طریق مشاهده کرامت، به آن حضرت ایمان می­آوردند. اما از نظر امامیه سیاسی، پذیرش امام به عنوان جانشین پدر و صاحب بیت امامت در سامرا، از سوی دربار برای پذیرش امامت آن حضرت کافی بود.

در پایان، پیشنهاد می‌شود محققان سیره و دانش کلام، درباره زندگانی هر یک از ائمه، پژوهشی بر اساس نظریه سنخ‌شناسی اجتماعی انجام دهند که می­تواند نتایجی جدیدی از دوره‌بندی زیست پیشوایان دینی ارائه دهد.


 

کلیدواژه‌ها


  1.  آقانوری، علی، «ویژگی­ها و پیامدهای رویارویی عباسیان با شیعیان و امامان شیعه»، فصل­نامه پژوهش­نامه تاریخ اسلام، سال اول، شماره سوم، پاییز 1390.
  2.  ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ‏، بیروت: دارالصادر، 1385 ق / 1965 م.
  3.  ابن‌اعثم، محمد بن علی، الفتوح،  بیروت: دارالضواء، 1411ق.
  4.  ابن بابویه، على بن حسین‏، الإمامة و التبصرة من الحیرة، تحقیق مدرسه امام مهدى7‏، چاپ اول، قم: مدرسة الإمام المهدى7، 1404 ق‏.
  5.  ــــــــــــــــــــ ‏، کمال‌الدین و تمام النعمة، تحقیق علی اکبر غفارى، چاپ دوم، تهران: اسلامیه‏، 1395ق.
  6.  ابن‌حنبل، احمد، فضائل الصحابه، تحقیق رضی‌الله بن محمد عباس، چاپ چهارم، قاهره: دار ابن‌الجوزی، 1430.
  7.  ــــــــــــــــــــ ، مسند الإمام احمد بن حنبل، تحقیق محمد عرقسوسی، بیروت: مؤسسة الرساله، 1416.
  8.  ابن‌شبه، ابوزید، تاریخ المدینة المنورة، قم: دارالفکر، 1368ش.
  9.  ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، تحقیق علی اکبرغفارى، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین، ‏1404 / 1363 ق.
  10. ابن‌عساکر، على بن حسن‏، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیرى، چاپ اول، بیروت: دارالفکر، 1415ق.
  11. ابن‌عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، قم: انصاریان، 1417ق.
  12. ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت: دارالفکر، 1407/ 1986.
  13. ابن‌قبه رازی، النقض علی ابی الحسن علی بن احمد بن بشار فی الغیبة، در حسین مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، نیوجرسی، 1375.
  14. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
  15. ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، گردآورنده مصطفی محمدحسین ذهبی، تحقیق سیدمحمدسید، عبدالقادر عبدالخیر و ابراهیم سید، قاهره: دارالحدیث، 1420.
  16. اربلى، على بن عیسى‏، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تصحیح هاشم ‏رسولى محلاتى، چاپ اول، تبریز: بنی­هاشمی، 1381ق.
  17. امیرخانی، علی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، فصلنامه امامت‌پژوهی، سال سوم، شماره 10، تابستان 1392.
  18. امیرمعزی، محمد، «صفار قمی و کتاب بصائر الدرجات»، فصلنامه امامت‌پژوهی، زمستان 1390، شماره 4.
  19. بحرانى، سیدهاشم بن سلیمان‏، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر، چاپ اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413‏.
  20. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم: دارالکتب الاسلامیه، 1371.
  21. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1397ق.
  22. پوریانی، محمدحسین، «سنخ‌شناسی (گونه‌شناسی) ارزش‌ها»، فصلنامه مطالعات فرهنگی - اجتماعی، زمستان 1389، پیش شماره دوم.
  23. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر، قاهره: دارالحدیث، 1419.
  24. خصیبى‏، حسین بن حمدان، الهدایة الکبرى‏، بی‌جا: البلاغ‏، 1419ق.
  25. حر عاملى، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏، چاپ اول، بیروت: اعلمی، 1425ق.
  26. حکیم الهی، عبدالمجید، «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در تشیع (با بررسی تطبیقی دیدگاه‌های شیخ صدوق و شیخ مفید)»، پژوهشنامه کلام، سال سوم، بهار و تابستان 1395.
  27. حلى، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، تحقیق: مشتاق مظفر، چاپ اول‏، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏، 1421.
  28. راوندی، قطب‌الدین، الخرائج و الجرائح‏، ‏چاپ اول، قم‏: مؤسسه امام مهدى(عج)، ‏1409 ق.‏
  29. دارمی، عبدالله، مسند الدارمی (سنن الدارمی)، تحقیق حسین سلیم دارانی، ریاض: دارالمغنی، 1421.
  30. دلیر، نیره، «دراسة فکرة "الامامة" لکبار متکلی المعتزلة فی الشطر الاول من القرن الثالث الهجری»، آفاق الحضارة الاسلامیة، اکادیمیة العلوم الانسانیة والدراسات الثقافیة، السنة التاسعة عشرة، العدد الاول، الربیع و الصیف 1437ق.
  31. سمعانی، عبدالکریم، الأنساب، ط الأولی، تحقیق عبدالرحمان بن یحیى المعلمى الیمانى، حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1382/1962.
  32. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق امیرعلی مهنا، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
  33. شهیدی، روح‌الله و محمدکاظم رحمان‌ستایش، «بازشناخت نظام اندیشگی نص‌گرایان و محدثان متقدم (اندیشه امامت‌پژوهانه صفار در بصائر الدرجات)»، فصلنامه علوم حدیث، سال بیستم، شماره سوم، 1394.
  34. صفار، محمد بن حسن‏، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم‏، تحقیق محسن بن عباسعلى کوچه باغى، چاپ دوم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، 1404.
  35. طباطبایی پوده، سیدمهران، «نقد و بررسی تحلیلی دلایل ظن به امامت سیدمحمد فرزند امام هادی7»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا، سال بیست و سوم، دوره جدید، شماره 19،  پیاپی 109، پاییز 1392.
  36. طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على اهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، چاپ اول، مشهد: نشر مرتضی، 1403.
  37. طبرسى، فضل بن حسن‏، إعلام الورى بأعلام الهدى، چاپ اول، قم: مؤسسة آل البیت‏، 1417ق.
  38. طبری، محمد بن جریر، تاریخ ‏الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ط الثانیة، بیروت: دارالتراث، 1387/1967.
  39. طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، چاپ اول، قم: بعثت، 1413.
  40. طوسی، الغیبة، چاپ اول، قم: دارالمعارف الإسلامیة، 1411 ق‏.
  41. فقیهی، علی‌اصغر، آل‌بویه و اوضاع زمانه ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر، گیلان: انتشارات صبا، 1357ش.
  42. قربانی زرین، رضا، «بررسی قدمت احادیث دوازده امام در الکافی»، فصلنامه امامت‌پژوهی، سال سوم، شماره 12، 1392ش.
  43. قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ ‏قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تحقیق سیدجلال‌الدین تهرانی، تهران: توس، 1361ش.
  44. کریمی قهی، «رفتار سیاسی علمای شاخص اهل‌سنت و امامیه با خلافت عباسی»، فصلنامه علمی - ترویجی مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، سال یازدهم، دوره جدید، شماره 42، زمستان 1394.
  45. کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، تحقیق: محمد بن حسن طوسى، حسن مصطفوى، چاپ اول، مشهد: مؤسسة نشر دانشگاه مشهد، 1409.
  46. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ اول، تحقیق دارالحدیث‏، قم: دار الحدیث‏، 1429ق.
  47. عاملی، سیدعلی­رضا و نعمت‌الله صفری فروشانی، «مفهوم‌شناسی اصطلاح امامیه»، فصلنامه علمی - پژوهشی فلسفه و الاهیات، سال بیست و یکم، شماره چهارم، زمستان 1395.
  48. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، تحقیق جمعى از محققان‏، بیروت: دارإحیاء التراث العربی‏، 1403ق‏.
  49. عبدالمجید، محمود، اتجهات الفقهیة عند اصحاب الحدیث فی القرن الثالث الهجری، بی‌جا: بی‌نا، 1979/1399.
  50. مستوفی، حمدالله، تاریخگزیده، چاپ سوم، تحقیق عبدالحسین نوایى، تهران، امیر کبیر، 1364ش.
  51. مسعودی (منسوب به شلمغانی)، اثبات الوصیة، إثبات الوصیة للإمام على بن ابى‌طالب‏، چاپ سوم، قم: انصاریان‏، 1426ق.
  52. مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، چاپ دوم، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجرة، 1409.
  53. مسلم، صحیح مسلم، تحقیق: هاشم، احمد عمر و لاشین، موسی شاهین، بیروت: مؤسسة عزالدین، 1407.
  54. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، چاپ اول، تحقیق مؤسسة آل‌البیت‰‏، قم: کنگره شیخ مفید، 1413.
  55. ــــــــــــــــــــ ، الفصول المختاره، چاپ اول، تحقیق علی میرشریفی، قم: کنگره، 1413.
  56. ملانوری شمسی، محمدرضا و محمد غفوری‌نژاد، «تبیین کم‌شماری احادیث مهدویت و غیبت در بصائر‌الدرجات»، مشرق موعود، شماره 36، زمستان 1394 .
  57. نعمانی، ابن ابی‌زینب، محمد بن ابراهیم‏، الغیبة، چاپ اول، تحقیق علی‌اکبر غفارى، تهران: نشر صدوق، 1397ق.
  58. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، قم: دارالذخائر، بی‌تا.
  59. یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دارصادر، بى‌تا.

60. El-hibri, Tayeb, The abbasid and the relics of the prophet,  journal of abbasid studies, June 2017.

61. Faruk, Ahmet, Din Sosyolojisinde Dini Grup Tipolojileri,  eğerler Eğitimi Dergisi, Yıl 2007, Cilt 5 , Sayı 13, Sayfalar 37 – 58.

62. https://www.cliffsnotes.com/study-guides/sociology/social-and-global-stratification/types-of-social-classes-of-people.

63. McKinney, John C. , Typification, Typologies, and Sociological Theory, Social Forces, Volume 48, Issue 1, September 1969, Pages 1–12.

64. Yavuz, safar, Tipolojik Yaklaşım ve İbn Haldun İle Farabi nin Toplum Görüşleri Üzerine, Dini Araştırmalar, cilt.17, 2014, 95-120.