واکاوی روابط فضل بن سهل با امام رضا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشگاه لرستان

چکیده

چگونگی ورود و سپس اقامت علی بن موسی الرضا در مرو، پایتخت خلافت اسلامی در دوران خلافت مأمون عباسی، موجب طرح فرضیه‌های مختلف به‌ویژه با محوریت برخی شخصیت‌های مهم آن دوران است. فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین در جریان ولایت‌عهدی و دیگر موضوع‌های مهم مرتبط با امام، گاه با تحلیل‌های متفاوت و حتی متضاد مواجه شده است. چنین به نظر می‌رسد برای دست‌یابی به درکی جامع و منطقی از مسائل مربوط به آن حضرت با مأمون و دربارش، ضرورت دارد افکار و اقدامات ذوالریاستین در مورد امام به دقت بررسی گردد. این پژوهش تلاش دارد با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش پژوهش تاریخی، نقش این وزیر مقتدر را در چگونگی رابطه مأمون با امام رضا بررسی کند. یافته‌های پژوهش، گویای نفوذ فوق‌العاده ذوالریاستین بر مأمون است، با این حال وی در ارتباط با امام بیش‌تر متأثر از مأمون بود و کوشید با نزدیک ساختن افکار و تصمیم‌گیری خود به خلیفه، موقعیت خودش را تحکیم نماید. فضل با وجود داشتن اقتدار، نتوانست بر آن حضرت تسلط یابد، در عین حال شواهد متقنی نیز بر ارادت او نسبت به امام وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها


  1.  ابن اثیر، عزالدین علی بن الکرام، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر، 1385ق.
  2.  ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، ابی‌جعفر محمد بن علی بن الحسین، علل الشرایع، نجف: مطبعه الحیدریه، 1385ق.
  3. ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، عیون اخبار الرضا، قم: منشورات الشریف الرضی، 1414ق.
  4.  ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد: دائرة‌المعارف العثمانیه، 1357ق.
  5.  ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء وابناء الزمان، بیروت: دارالثقافه، 1968م.
  6.  ابن‌الطقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت: دارالقلم العربی، 1418ق.
  7.  ابن‌عمرانی، محمد بن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، لیدن، چاپ قاسم سامرایی، 1973م.
  8.  ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، تحقیق علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث‌ العربی، 1408ق.
  9.  اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صفر، بیروت: منشورات موسسه الاعلمی، 1987م.
  10. اکبری، امیر، «ضرورت‌های سیاسی در دعوت امام رضا7به خراسان»، مجله مشکوه، ش89، 1384.
  11. امین، احمد، ضحی الاسلام، ترجمه عباس خلیلی، تهران: اقبال، 1358.
  12. ایزدپور، محمدرضا، نقش اهل بیت‰ در تبیین معارف اسلامی، کرج: نشر آموزش کشاورزی، 1387.
  13. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، 1383.
  14. جهشیاری، محمد بن عبدوس، کتاب الوزراء والکتاب، قاهره: مطبعه المصطفی البابی الحلبی و اولاده، 1357ق.
  15. حاکم نیشابوری، ابوعبداله، تاریخ نیشابور، ترجمه محمدحسین خلیفه نیشابوری، تهران: دفتر نشر آگه، 1375.
  16. حر، سیدحسین، امام رضا7 و ایران، قم: نشر معارف، 1386.
  17. حرعاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1391ق.
  18. حکمت یغمایی، عبدالکریم، ذوالریاستین فضل بن سهل، وزیر ایرانی مأمون، تهران: انتشارات اداره نگارش فرهنگ و هنر، 1356.
  19. حمزه اصفهانی، حمزه بن الحسن، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت: دار مکتبه الحیاء، بی‌تا.
  20. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینه السلام، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  21. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، دستور الوزراء، تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال، 2535 شاهنشاهی.
  22. دوری، عبدالعزیز، العصر العباسی الاول، بیروت: دارالطلیعه، 1988م.
  23. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تصحیح عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: 1411ق.
  24. زیدان، جرجی، تاریخ التمدن الاسلامی، بیروت: دار مکتبه الحیاه، 1997م.
  25. سپهر، عباس قلی‌خان، ناسخ التواریخ، تهران: اسلامیه، 1353.
  26. طبرسی، احمد بن علی، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران: اسلامیه، 1390ق.
  27. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارصادر، 1387ق.
  28. العاملی، سیدجعفر مرتضی،  الحیاة السیاسیة للامام الرضا7، قم: دارالتبلیغ الاسلامی، 1398ق.
  29. قفطی، جمال‌الدین ابی‌الحسن علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، لایپزیک، 1903م.
  30. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: مکتبه الاسلامیه، بی‌تا.
  31. مجمل‌التواریخ و القصص، چاپ ملک‌الشعراء بهار، تهران: بی‌نا، ۱۳۱۸.
  32. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج‌الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره، 1409ق.
  33. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1384.
  34. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء والتاریخ، تهران: کتاب‌فروشی اسدی (چاپ افست)، 1962م.
  35. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، قم: منشورات الشریف الرضی، 1414ق.

36. Madelung, Wilfred, "Alī Al-Reżā", In Yarshater, Ehsan, Encyclopædia Iranica New York: Bibliotheca Persica Press, 1985.