علویان خراسان و روابط درون‌گروهی و برون‌گروهی آنان طی قرون چهارم تا ششم هجری (مطالعه موردی ربع نیشابور)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه بیرجند

2 دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی- دانشگاه بیرجند

چکیده

علویان به دلیل انتساب به پیامبرˆ، در جامعة اسلامی همواره مورد احترام بوده‌اند. گروه‌هایی از آنان از قرن دوم هجری به دلایل گوناگون، راهی سرزمین‌های مسلمان‌نشین شدند. مناطق مرکزی و شمالی ایران از جملة این سرزمین‌ها بود. با ورود امام علی بن موسی‌الرضا† به ایران در اواخر قرن سوم و استقرار ایشان در خراسان، سیر مهاجرت علویان به ایران و به ویژه خراسان شدت گرفت. «ربع نیشابور»، که در دورة اسلامی از بزرگ‌ترین نواحی خراسان به شمار می‌رفت، یکی از مناطق هدف مهاجران بود. طی قرن سوم هجری و پس از آن، علویان فراوانی در این منطقه ساکن شدند. حضور گستردة خاندان‌های علوی در این ناحیه و توسعة جمعیتی آنان، بستر فرهنگی، عقیدتی و اقتصادی مناسبی برای استمرار مهاجرت‌ها به وجود آورد. این تراکم جمعیتی در ایجاد منصب «نقابت» (سرپرستی و رتق و فتق امور) علویان در نیشابور موثر بود. این علویان دارای گرایش‌های مذهبی و تفاوت‌های نسبی بودند که در مناسبات میان آنها تأثیرگذار بود. جدای از این مسئله، آنان خواسته یا ناخواسته در زمینه‌های سیاسی، ‌اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و فرهنگی، ناچار به مراوده با دیگر ساکنان منطقه بودند. این پژوهش بر آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی، مراودات علویان را در دو حوزة درون‌گروهی و برون‌گروهی بررسی و تجزیه و تحلیل کند و تصویر روشنی از وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آنان ارائه دهد.

تازه های تحقیق

علویان ساکن در ربع نیشابور گروهی متنفّذ و مورد احترام در منطقه بودند و با طبقات جامعه مراوده داشتند. علویان به اشکال گوناگون با حاکمان سیاسی در ارتباط بودند. علویان موسوی، که مسند نقابت طوس و تولیت حرم امام رضا† را بر عهده داشتند، بنا به وظیفة خود، با حاکمان سیاسی منطقه، به‌ویژه حاکمانی که موقوفاتی را به حرم اهدا می‌کردند، مرتبط بودند. برقراری ارتباط فامیلی و همکاری با حاکمان در مسائل سیاسی، از دیگر اشکال این مراوده بود که احتمالاً سبب آن، نقابت و کسب مقام برتر در جامعه بود. گاهی نیز برخی کارها موجب برخورد خصومت‌آمیز با علویان می‌شد. البته علویانی نیز در نیشابور حضور داشتند که برکنار از مسائل سیاسی، گوشه‌گیری اختیار می‌کردند.

عالمان دینی از دیگر گروه‌ها بودند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که علویان با عالمان شیعی و سنّی‌مذهب مراوده داشتند. این مراوادات، که به شکل ارتباط فامیلی یا کسب معارف دینی خود را نشان می‌داد، گاهی به تأسیس مراکز علمی می‌انجامید.

رهبران فرق مذهبی از دیگر گروه‌هایی بودند که علویان با آنها رابطه داشتند. این ارتباط منحصر به علویان حسنّی بود. رابطة حسنیان با رهبران فرق مذهبی بیشتر اوقات مسالمت‌آمیز بود و ازدواج‌هایی میان این دو گروه صورت می‌گرفت.

البته گاهی مسائلی پیش می‌آمد که منجر به بروز منازعات دامنه‌دار و ویرانی شهر نیشابور می‌شد.

نسّابه‌ها چهارمین گروه مرتبط با علویان بودند. پس از شکل‌گیری نهاد «نقابت» در قرن چهارم هجری، این گروه برای صیانت از انساب علویان به وجود آمد. بخصوص پس از ظهور مدعیان دروغین سیادت، این ارتباط گسترده‌تر شد.

عموم مردم نیز با علویان ارتباط داشتند. دامنة ارتباط علویان در این گروه، گسترده‌تر بوده است. این امر به سبب بزرگ‌داشت مقام علویان در جامعه بود که به صورت نام‌گذاری محله‌هایی از نیشابور به اسامی علویان و یا به ارث بردن اموال بدون وارث خود را نشان می‌داد. گاهی نیز علویان با کمک مردم، امنیت و آبادانی شهرها را به آن برمی‌گرداندند.


کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابن اثیر، عزالدین ابی‌الحسن، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385.
  2. ابن حوقل، صورة الارض، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345.
  3. ابن کثیر، البدایة و النهایه، قاهره، دارالحدیث، 1992.
  4. ادریسی، محمّد بن محمّد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1414.
  5. افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ترجمة محمّدباقر ساعدی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1374.
  6. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403.
  7. الهی زاده، محمّدحسن و راضیه سیروسی،، «نهاد نقابت در خراسان طی قرون چهارم و پنجم هجری»، فصل‌نامة شیعه‌شناسی، ش32، (زمستان 1389).
  8. بنداری اصفهانی، فتح بن علی، تاریخ سلسلة سلجوقی، ترجمة محمّدحسین جلیلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1357.
  9. بیهقی، ابوالحسن، لباب الانساب و الاعقاب، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1410.
  10. ــــــــــــــ ، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران، کتاب‌فروشی فروغی، 1361.
  11. بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح سعید نفیسی، تهران، کتاب‌خانة سنایی، 1326.
  12. بینش، تقی، «سنگاب خوارزمشاهی»، نامة آستان قدس، مشهد، آستان قدس رضوی، ش38، (1353).
  13. تمیمی، علی بن محمّد، ذخیرة الآخره، تصحیح محمّد عمادی حائری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
  14. تهرانی، محمّد محسن، طبقات اعلام الشیعه، تحقیق علینقی منزوی، تهران، دانشگاه تهران، 1372.
  15. ثعالبی نیشابوری، ابومنصور عبدالملک، یتیمة الدهر، تحقیق محمّد محیی‌الدین عربی، قاهره، مطبعة مکتبة الحسین التجاریه، 1366.
  16. جرفادقانی، ناصح بن ظفر، ترجمة تاریخ یمینی، به اهتمام جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
  17. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، تاریخ نیشابور، ترجمة محمّد بن حسین خلیفه نیشابوری، تهران، آگه، 1375.
  18. حسینی، جمال‌الدین، فصول الفخریه، ترجمة جلال‌الدین محدّث ارموی، تهران، علمی و فرهنگی، 1363.
  19. رازی، علی بن بابویه، فهرست منتجب‌الدین، تحقیق جلال‌الدین محدّث ارموی، قم، مهر، 1366.
  20. رازی، فخرالدین، الشجرة المبارکه، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1409.
  21. سبط بن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، تحقیق جنان جلیل محمّد الهموندی، بغداد، دارالوطنیه، 1990.
  22. سمعانی، عبدالکریم بن محمّد، الانساب، بیروت، دارالجنان، 1419.
  23. صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمة منصور پهلوان، تصحیح علی‌اکبر غفّاری، قم، جمکران، 1386.
  24. عبیدلی، ابوالحسن، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، تحقیق محمّدکاظم محمودی، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1413.
  25. عمری، علی بن الغنائم، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1409.
  26. فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، المنتخب من السیاق، تحقیق محمّدکاظم محمودی، قم، جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیه، 1362.
  27. قمی، حسن بن محمّد، تاریخ قم، ترجمة حسن بن علی قمی، تصحیح جلال‌الدین تهرانی، تهران، توس، 1361.
  28. کاظم بیگی، محمّدعلی، «سامانیان و نقبای حسینی نیشابور»، فصل‌نامة مطالعات اسلامی، تاریخ و فرهنگ، ش84، (1385).
  29. ابن شهرآشوب، معالم العلماء، فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنّفین منهم قدیماً و حدیثاً، تتمه کتاب الفهرست لشیخ ابی جعفر طوسی، نجف، منشورات المطبعة الحیدریه، 1310.
  30. ماوردی، ابوالحسن، احکام السلطانیة و الولایات الدینیه، بیروت، دارالفکر، 1996.
  31. مدرّس، محمّدعلی، ریحانة الادب، تهران، کتاب‌فروشی خیّام، 1369.
  32. مروزی الازوارقانی، اسماعیل، الفخری فی انساب الطالبیین، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1409.
  33. مقدسی، محمّد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمة علینقی منزوی، تهران، کومش، 1385.
  34. منتجب‌الدین، علی بن احمد، عتبة الکتبه، تصحیح محمّد قزوینی، عبّاس اقبال آشتیانی، تهران، اساطیر، 1384.
  35. منشی کرمانی، ناصرالدین، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، اطلاعات، 1364.
  36. لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، تهران، علمی و فرهنگی، 1367.
  37. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمة محمّدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1381.
  38. یعقوبی، احمد بن ابی‌واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمة محمّدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1357.
  39. Bulliet، Richard, The Patricians Of Nishapur; A Study Islamic Social History. Cambridg, Harvard University, 1972.
  40. Bulliet، Richard, "The political – Religious History of Nishapur in the eleventh century", Islamic civilization, Oxford, 1973.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 10، شماره 40
دی 1391
صفحه 109-136

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار