علم حدیث و تأثیر جریان‏های فکری عصر صفویه بر آموزش آن در مدارس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

2 دانشیار دانشگاه تهران

3 استادیار دانشگاه تهران

چکیده

علم «حدیث» در کنار فقه، از مواد درسی مهم در مدارس عصر صفویه بود، اما توجه مدارس به آن در دورة مزبور یکسان نبود. در این نوشتار، روند آموزش علم حدیث در مدارس عصر صفوی با استفاده از منابع تاریخی این دوره و همچنین فهرست نسخه‌های خطی و ارائة اطلاعات آماری از آنها در دو نیمة عصر صفوی بررسی می‌گردد. در نیمة اول این دوره، به علت حاکمیت عقل‌گرایی بر مدارس، علم حدیث آنچنان که شایسته است مورد توجه واقع نشد، اما در نیمة دوم این دوره، با احیای مکتب «اخباری‌گری» و تحت تأثیر آن، آموزش اخبار و احادیث شیعه در مدارس رونق یافت، به گونه‌ای که در اواخر عصر صفوی، تدریس یکی از کتب چهارگانة حدیثی شیعه جزو شروط وقف‏نامة بعضی از مدارس قرار گرفت.

تازه های تحقیق

با رسمیت یافتن مذهب شیعة دوازده امامی در عصر صفویه، احادیث شیعه در مدارس مورد توجه قرار گرفت، اما حاکمیت عقل‏گرایی در مراکز علمی ایران در نیمة اول عصر صفویه، توجه بیشتر مدارس به فقه و اصول و علوم حکمی و کم توجهی به علم حدیث را در پی داشت. با احیای اندیشة اخباری‌گری در عصر صفویه و تحت تأثیر آن، که همزمان با نیمة دوم دورة صفوی بود، توجه مدارس به علم حدیث، به‌ویژه کتب چهارگانة حدیثی، بیشتر شد که آموزش گستردة آن را در مدارس آن دوره در پی داشت. این جریان در نیمة دوم عصر صفوی هر چه به اواخر این دوره نزدیک می‏شویم، روند صعودی می‏یابد، تا آنجا که حتی در بعضی از مدارس، تدریس یکی از کتب چهارگانه از شروط مدرّس مدرسه قرار گرفت؛ شرطی که در مدارس نیمة اول عصر صفوی مشاهده نمی‏شود. در نتیجة توجه بیشتر مدارس به علم حدیث، به ویژه در اواخر عصر صفویه، شروح و حواشی فراوانی بر کتاب‌های حدیثی نگاشته شد و بسیاری از آن کتب، به ویژه کتب چهارگانة حدیثی، استنساخ و تکثیر شد که شمار قابل توجهی از آنها در مدارس انجام شد. همچنین در اواخر عصر صفویه جوامع حدیثی ثانویه گردآوری و تدوین شد که از پیامدهای توجه به علم حدیث بود.

کلیدواژه‌ها


  1. اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالم‌آرای عبّاسی، تصحیح ایرج افشار، چ3، تهران، امیرکبیر، 1382.
  2. اشکوری، سیدصادق، اسناد موقوفات اصفهان، زیرنظر ادارة کل اوقاف و امور خیریه اصفهان، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1378.
  3. اعتماد السلطنه، محمّدحسن خان، مطلع الشمس، تهران، پیشگام، 1362.
  4. افندی، میرزاعبدالله، ریاضالعلماءوحیاضالفضلاء، تحقیق سیداحمد الحسینی، قم، مطبعة الخیام، 1401.
  5. امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406.
  6. آزادکشمیری، محمّدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل،1382.
  7. آقابزرگ طهرانی، الکواکب المنتشرﺓ فی القرن الثانی عشر، ط. الثاﻧﻴه، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
  8. بالی الایدینی، علی، العقد المنظوم فی ذکر افاضل الروم، تصحیح سیدمحمّد طباطبائی بهبهانی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389.
  9. بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤﺓ البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، تصحیح سیدصادق بحرالعلوم، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
  10. تبریزی، محمّدزمان، فرائد الفوائد دراحوال مساجد و مدارس، به کوشش رسول جعفریان، تهران، میراث مکتوب، 1373.
  11. جبعی عاملی، علی بن محمّدحسن بن زین‌الدین، الدّرّ المنثور، قم، مطبعة مهر، 1398.
  12. جدیدالاسلام، علی‌قلی، هدایة الضالّین و تقویة المؤمنین، نسخة خطی، کتاب‌خانة مجلس شورای اسلامی، ش2089.
  13. جزایری، سید نعمت‌الله، الانوار النعمانیه، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
  14. جعفریان، رسول، صفویهدرعرصةدین،فرهنگوسیاست، ج2، قم، پژوهشکدة حوزه و دانشگاه، 1379.
  15. حاتمی، فاطمه، «وقف‌نامة مدرسة مقیمیه»، فصل‌نامة وقف، میراث جاویدان، سال یازدهم، ش42، (بهار و تابستان 1382).
  16. حرّ عاملی، محمّد بن حسن، امل الآمل، تحقیق سیداحمد الحسینی، قم، دارالکتاب اسلامی، 1362.
  17. حسینی خاتون‌آبادی، محمّدصالح، حدائق المقرّبین، نسخة خطی کتاب‌خانة مجلس شورای اسلامی، ش62408.
  18. حسینی عاملی، محمّدشفیع، محافل المؤمنین، تصحیح ابراهیم عرب پور و منصور جغتایی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1383.
  19. خاتون‌آبادی، عبدالحسین، وقایع السنین و الاعوام، تصحیح محمّدباقر بهبودی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1352.
  20. خوانساری، محمّدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، مکتبة اسماعیلیان، 1392.
  21. رجبی، محمّدحسین، «زمینه‌ها و علل ظهور اخباری‌گری در عصر صفویه»،پایان‌نامة دکتری، رشتة تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکدة الهیات‏ دانشگاه تهران، 1378.
  22. رضوی، عبدالحی، حدیقة الشیعه، کتاب‌خانة مجلس شورای اسلامی، ش19083.
  23. رعدی، علی، «اخباریان و نقش آنان در تاریخ شیعه»، فصل‌نامة اندیشة نوین دینی، سال سوم، ش هشتم، (1386).
  24. ریاحی، محمّدحسین، سفارتنامه‌های ایران، تهران، توس، 1368.
  25. ژان، شاردن، سفرنامة بخش اصفهان، ترجمة حسین عریضی، اصفهان، چاپخانة راه نجات،1330.
  26. سماهیجی، عبدالله بن صالح، ﻣﻧﻳﺔالممارسین، نسخة خطی کتاب‌خانة مجلس شورای اسلامی، ش27/1916.
  27. صداریی، علی، «دو اجازه‌نامه»، میراث اسلامی ایران، دفترچهارم، 1376.
  28. صدرایی خوئی، علی و ابوالفضل حافظیان، فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانة عمومی آیةالله گلپایگانی، نگارش علی، تهران، کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388.
  29. عبادی، مهدی، «عوامل مؤثر بر گسترش مدارس در قلمرو عثمانی (دورة کلاسیک، سدة8-10هجری)»، پژوهش‌نامة تاریخ تمدن اسلامی، سال چهل و سوم، ش یکم، (پاییز و زمستان 1389).
  30. فهرست نسخه‌های خطی کتاب‌خانة عمومی آیةالله مرعشی نجفی، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1364-1390.
  31. فیض کاشانی، محسن، فهرست العلوم، نسخة خطی کتاب‌خانة مجلس شورای اسلامی، ش3818.
  32. مجلسی، محمّدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/1983م.
  33. مجلسی، محمّدتقی، لوامع صاحب‌قرانی، تهران، علمی، بی‌تا.
  34. معارف، مجید، تاریخ عمومی حدیث، تهران، کویر، 1381.
  35. واله اصفهانی، محمّدیوسف، خلد برین، تصحیح محمّدرضا نصیری، چ دوم، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1382.
  36. وقف‏نامة مدرسة امامیة اصفهان، نسخة خطی، کتاب‌خانة مجلس شورای اسلامی، ش15181.
  37. هنرفر، لطف‌الله، گنجینة آثار تاریخی اصفهان، تهران، کت‌ابفروشی ثقفی، 1350.

38. Rula jurdi, Abisaab, Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire, International Library of Iranian Studies, London, Tauris, 2004.