اهل حق (یارسان) مطالعة مردم‌شناسانه گروهی از شیعیان غالی استان کرمانشاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه اصفهان

چکیده

با وجود اختلاف‌نظرهای فراوان دربارة هویّت و ماهیّت آیین اهل حق (یارسان)، به وضوح می‌توان بنیان‌های شیعی را در اصول اعتقادات و باورهای معتقدان این آیین مشاهده کرد، هرچند بهتر آن است که به سبب برخی اضافات و افراط‌ها، از جمله قایل شدن به مقام الوهیت برای بسیاری از پیشوایان دینی، به ویژه حضرت علی7، آنان را تحت عنوان «غلات شیعه» مطالعه کرد. امروزه آیین اهل حق، که معتقدانش غالباً در مناطق باختری کشور، به ویژه استان کرمانشاه، سکونت دارند، با برخی ایده‌های مرسوم همچون قداست، مظهریت، الوهیت، اجرای مراسم مذهبی و ذکرها و اوراد و ادعیه‌های روحانی در جمع خانه، برپاداری رسومی هچون رسم سرسپردن و جوز سرشکستن، ادای شکل خاصی از روزه، قربانی و نذر، گرایش به موسیقی‌های عرفانی و رقص سماع، نگه‌داری کتاب‌های مقدس در منازل، و شارب دست نخوردة مردان پیوند خورده است.

کلیدواژه‌ها


مقدّمه

مورّخان از دیرباز، قارة­ آسیا را «مهد پیامبران» و ایران زمین را «مهد ادیان» لقب داده­اند.[1] آیین«اهل حق» یا «یارسان»[2] از جمله آیین­هایی است که ریشه در ایران باستان دارد. با این‌حال، چون باورها و اعتقادات خاص پیروان این مکتب قادر نبوده است مجموعه‌ای همگن و منظم ایجاد کند که بتوان آن ­را منشعب از یک مکتب یا دین خاص قلمداد کرد، در باب هویّت و ماهیت این مکتب، میان شرق­شناسان و محققان توافق ­نظر وجود ندارد. این در حالی­ است که افرادی هچون دوگوبینو اندیشه­های اهل حق را مبتنی بر تعالیم آیین بودایی قلمداد می­کنند. (دوگوبینو، 1383، ص255) اما از دیدگاه نویسندگانی همچون پطروشفسکی، اهل حق برخی از تعالیم اسماعیلیه، به ویژه در رابطه با مبحث «فیضان» و «حلول» را حفظ کرده­اند. (مردانی، 1377، ص7) بدین­سان، درحالی­که عده‌ای اعتقادات آنان­ را آمیخته­ای از «رازداری گنوستی سزم» برگرفته از «عرفان روایی» و «زرتشتی­گرایی» و «میترایی‌گرایی» و مشرب­های فکری متفاوت رایج پیش از اسلام در میان مناطق کردنشین غرب کشور می­دانند که پس از اسلام جامة­ اسلامی پوشیده و صبغة تصوّف و تشیّع به خود گرفته است (فضایی، 1384، ص313)، عده­ای دیگر ضمن مقایسة­ نحوة­ تولّد پیشوایان این آیین با نحوه­ تولد حضرت مسیح7، که هر دو از طریق «بکرزایی» صورت گرفته ­است و نیز ذکر موضوعاتی هچون «اجتماع در جمع­خانه و وردخوانی» و «خوردن نذر» و«نیاز به صورت دسته­جمعی» که در اجتماعات و مراسم «عشای ربانی» نیز مشاهده می­شود، به وجود رگه‌هایی از دین مسیحیت در آیین اهل حق حکم داده­اند. (خدابنده، 1382، ص156)

زرّین­کوب در کتاب ارزشمیراثصوفیه، اهل حق را چنین معرفی می­کند:

آداب و مناسک اهل حق تا حدّ زیادی به آداب تصوّف شباهت دارد. چنانچه لزوم اجتماع آن­ها در «جمع­خانه»، تقدیم «نذر و نیاز»، یا «خیر خدمت»، «اشتغال به ذکر خفی و جلی»، توجه به «ساز و سماع»[3]، که احیاناً به نوعی خلسه و جذبه منتهی می­شود، و ضرورت «سرسپردن به پیر و مرشد»، آداب و مناسک اهل حق را به نوعی تصوّف مخصوص تبدیل کرده ­است. (زرّین­کوب، 1377، ص97)

مُکری نیز در مقدّمه­اش بر کتاب حقالحقایقیاشاهنامهحقیقت در همین ‌باره می‌نویسد:

«رشته یا مسلک اهل حق یکی از رشته­های انشعابی و معمولاً وابسته به مذهب تشیّع بوده و مجموعه­ای از عقاید و آراء خاص است که از عهود سالفه با ذخایر معنوی اسلام و اساطیر ایران قدیم و افکار فرق غالی[4]، که به ویژه در مناطق غرب ایران پراکنده بودند، درهم آمیخته ­است و در برخورد با حوادث، در زمان­های مختلف، اشکال گوناگون به خود گرفته ­است. (جیحون­آبادی، 1361، ص5)

افرادی همچون مرحوم نورعلی الهی،[5] - که خود از پیروان آیین مزبور است -
اهل حق را مسلمان و وابسته به مذهب شیعة دوازده امامی می­دانند. (الهی، 1343،
ص10) در همین زمینه و در تأیید سخنان وی، القاضی در کتاب آیین یاری چنین آورده­
است: «گروه یارسان اعتقاد کامل به دوازده امام داشته و مخصوصاً حضرت
مهدی(عج)را ناجی بشر از زشتی­ها و تاریکی­های ظلمانی می­دانند.» (القاضی، 1359،
ص45)[6]

از سوی دیگر، چون اهل حق اصرار دارند مسلکشان همراه با برخی رازها و اسرار

ناگفتنی است که نباید برای نامحرمان فاش گردد[7] و همچنین به سبب بی­حرمتی­ها، مزاحمت­ها، فشارها و آزارهایی که مکرّر از جانب غیر همکیشان خود متحمّل گشته­اند، در برابر پرسش­ها و درخواست­های محققان و خواستاران کشف حقیقت سکوت کرده، مایل به همکاری با آنان نیستند.

به راستی، اهل حق چه کسانی هستند؟ ظهور و شکل­گیری آنان مربوط به چه دورانی است؟ چه باورها و اعتقاداتی دارند؟ بانیان و پیشوایان آنان کدامند؟ در کدام مناطق بیشتر ساکنند؟ مقدّسات و متبرّکات آنان چیست؟ آیا به راستی قایل به مقام الوهیت و خدایی برای حضرت علی7هستند؟ آیا می­توان آنان را بخشی از جامعة شیعی دانست؟ آیا اطلاق الفاظی هچون «صوفی، زاهد و عارف» بر آنان صحیح است؟ این­ها سؤالاتی است که هنگام تفکر دربارة این آیین، ذهن با آن درگیر می­شود.

بدین‌روی هدف از نگارش این مقاله، شناخت آیین اهل حق، کوشش برای کاهش ابهامات در زمینة­ تاریخ شکل­گیری، عقاید و مردم­شناسی پیروان آن و به طور کلی، گشودن پرده از اسرار ناگفتة ­این آیین است. نوشته­ حاضر، که تنها پیش­زمینه‏ای برای مطالعات و پژوهش‏های بعدی در زمینة شناخت اهل حق، به ویژه ساکنان استان کرمانشاه به‌شمار می‌آید، ضمن تلاش برای یافتن پاسخ به سؤالات مزبور، می‏کوشد تا به‌دور از تعصّب و پیش‌داوری، با نگرشی توصیفی ـ تحلیلی و نیز از طریق مصاحبه با گروهی از پیروان اهل حق، راه را برای تحقیقات بیشتر در این زمینه هموار سازد.

زمان و مکان پیدایش آیین اهل حق

مطابق نامة­سرانجام، شکل­گیری آیین اهل حق مربوط به «عهد الست» است و برنامة آن در هر عصر، جزو اسرار پیغمبران و موصّلان به حق بوده و آن اسرار به طور سرّی دست به دست و سینه به سینه از سلف به خلف ­رسیده ­است. همچنین آیین مزبور، دنبالة همان برنامه­ای است که شاه مردان، حضرت علی7، به تنی چند از یارانشان (سلمان، مقداد، کمیل، ابوذر، مالک اشتر، قنبر و دیگر خواص) آموخته­اند. (صفی­زاده بوره­که­ئی،1376، ص14) سپس در قرن دوم هجری، این اسرار به شخصی به نام «عمرو بن لهب» ملقّب به «بهلول ماهی» رسید. وی در خانواده­ای کُرد متولّد شد و در جوانی نزد امام صادق7 تحصیلات خود را به پایان رساند. او در آغاز، خود را به دیوانگی زد و تنها در خفا با چند تن از یاران ویژة خود راز و نیاز می­کرد. او از خوشی­ها و لذت­های دنیا دست کشید و خرابه­ها را بر کاخ هارون‌الرشید ترجیح داد و سرانجام، در سال219 هجری جهان را بدرود گفت. (صفی­زاده بوره­که­ئی،1361، ص34) آرامگاه وی در بالای کوه «تنگه گول» در چشمه سفید واقع در 16کیلومتری اسلام­آباد غرب، زیارتگاه دوست­داران و پیروان اوست.

پس از مرگ بهلول، در سال 324 هجری، در اطراف کوه «شاهو»، که در 12فرسنگی جنوب سنندج واقع است، مرد دیگری به نام «باباسرهنگ» متولّد شد که بعدها خود را «مظهرالله» خواند. او نیز به روش­های بهلول ادامه داد و گروه زیادی را شیفتة خود ساخت. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1375، ص23) سپس در قرن چهارم هجری مردی به نام «مبارک­شاه» ملقّب به «شاه خوشین»، که او را نیز «مظهرالله» و متولّد از مادری باکره به نام «ماماجلاله» می­دانستند، در میان ایلات لُر ظاهر گشت و طریق حقیقت را در میان قسمتی از مردم لرستان شایع ساخت. (خواجه­الدین، 1369، ص277-278) پس از شاه خوشین، شخص دیگری به نام «بابا نااوس»، فرزند احمدجاف، در سال 477 هجری در روستای «سرگت» از سرزمین اورامان دیده به جهان گشود و توانست آیین یارسان را در میان مردم آن دیار پراکنده سازد، هرچند بسیاری از مردم که چیزی از سخنانش نمی­فهمیدند او را دیوانه خواندند. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1375، ص24) از قرن پنجم به بعد، دیگر اطلاعی از فرقة­ مزبور و پیشوایان آن در دست نیست، تا اینکه قرن هشتم هجری مناطق کردنشین بین ایران و عراق شاهد صحنة ­دیگری در تاریخ این آیین گردید. «سلطان اسحاق» (در گویش کردی: سان سهاک)، که او را می­توان مقنّن و موجد آیین اهل حق دانست، مناطق اورامان، جوانرود، گوران و کوه­های دالاهو را، که برای پیشرفت و تبلیغ مرام خویش مناسب­تر می‌دید، برگزید و با گروهی از یاران، زادگاه خود «برزنجه» و روستاهای «شهر زور»[8] را پشت سر نهاد و در محلی به نام «پردیور» (واقع در حوالی روستای شیخان، در شمال رودخانة سیروان) رحل اقامت افکند. سلطان اسحاق نه تنها گروندگان زیادی در میان ایلات و روستاییان یافت و اسرار عرفانی حقیقت را به عامّه­ آموخت، بلکه در ایجاد هماهنگی و بنیادگذاری مکتب واحدی در میان مجامع اهل حق - که تا آن­زمان پراکنده و از هم بی­خبر بودند - توفیق یافت. پس از سلطان اسحاق، مردان حق دیگری ظهور کردند و راه او را با همان قالب و قواعد ادامه دادند. (جیحون­آبادی، 1361، ص6) از جمله اقدامات سلطان اسحاق، بنای خاندان­های حقیقت، مراسم سرسپردن و جوز سرشکستن، انتخاب پیر و دلیل و تشکیل مجمع دینی «جمع­خانه» با تشریفات و آداب مخصوص، روزة­ سه روزه و دیگر دستورات و قوانینی است که تا امروز با همان شکل ادامه دارد. (طبیبی، 1351،
ص 54/ مازندرانی، 1378، ص34) گفته شده که علت اصلی اقدامات سلطان اسحاق برای ایجاد همبستگی میان طوایف اهل حق، دو چیز بوده­ است: یکی تهدید طوایف اهل حق از جانب سپاهیان مغول که در آن ایام، در نواحی غربی ایران، یعنی کردستان و بین‌النهرین پراکنده بودند، و دیگر حفظ آداب و رسوم قومی و جلوگیری از تفرقه و پراکندگی طوایف اهل حق. (طبیبی، 1351، ص 54-55)

اصول اعتقادات اهل حق

در فریضه­های دینی اهل حق، اجرای چهار اصل بر هر پیرو آیین اهل حق واجب و ضروری است. این اصول در یک بیت از کلام نامةسرانجام به گویش کُردی گورانی چنین خلاصه شده ­است:

باوَری وجا، باوَری وجا

 

یارِی چوار چِشتَن، باوَری وَجا

پاکی و راستی، نیستی و رِدا

 

مَبو بار ویت سوک کَی جه دنیا

یعنی: ای گروه یارسان، ارکان دین چهار است که باید بجای آورید: پاکی، راستی، نیستی، و بخشش. باید بار خود را در این جهان سبک کنید. (صفی­زاده بوره­که‌ئی، 1375، ص573). در ذیل، توضیح مختصری دربارة ارکان مذکور ذکر می­شود:

  1.  پاکی: اهل حق باید ظاهر و باطنش از هر حیث پاک باشد.
  2.  راستی: راه راست رفتن در حقیقت، به جای آوردن اوامر و ترک نواهی خداست.
  3.  نیستی: نیست و نابود کردن کبر و غرور و خودپسندی و خودخواهی و هوا و هوس نفسانی و امیال شهوانی و رذایل اخلاقی از خود و به طور مطلق، راضی به رضای خدا شدن. (الهی، 1343، ص22)
  4.  رِدا: رادمرد بودن و جوانمردی است؛ زیرا معتقدان به این آیین قایل به شعار پی‌روی از جوانمردی­های حضرت علی7 هستند. (قبادی، 1374، ص49)

همچنین در جای دیگری از کلام سرانجام چنین آمده است:

یارسان ورا، یارسان ورا

 

رای حق راسین، برانان ورا

پاکی و راستی، نیستی و ردآ

 

قدم و قدم تا و منزلگاه

یعنی: ای گروه یارسان، راه حق راه راستی است. لازم است که بر این راه باشید و پاکی و راستی و نیستی و بخشش را قدم به قدم تا پایان عمر شعار خود سازید. (صفی­زاده بوره‌که‌ئی، 1375، ص583)

لازم به ذکر است که در شکل­گیری اصول اعتقادات اهل حق، به وضوح می­توان عوامل تاریخی و اجتماعی را، ­که از تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران نیز منفک نیست، تأثیرگذار دانست. چنانچه طبیبی در تحقیقی با عنوان «منشأ اجتماعی معتقدات کردان اهل حق»، ردّپای اصول اولیة­ دین زرتشت (شامل پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک) را در اصول چهارگانة آیین اهل حق (پاکی، راستی، نیستی و ردا)، شناسایی کرده است. (طبیبی، 1351، ص52)

 

اهل حق کیست؟

در پاسخ به این سؤال که «اهل حق به چه کسی گفته می­شود؟»، بهرام الهی ضمن جمع­آوری گفتارهایی از نورعلی الهی در کتاب آثارالحق، اهل حق را شخصی معرفی می­کند که در سیر تکاملی خویش، مراتب سه­گانة «شریعت»، «طریقت» و «معرفت» را - به ترتیب - طی کند تا شایستگی رسیدن به «حقیقت» را به دست آورد. (الهی، 1373، ص491) بدین سان، یک مسلمان اهل حق در مرحلة­ اول، که شریعت است، باید متدیّن به ادیان آدم صفی‌الله7، ابراهیم خلیل­الله7 و محمد رسول­الله9و مذهب ائمّة هدی8باشد؛ در مرحلة­ دوم، که طریقت است، باید مؤمن به ولایت علی ولی­الله7 و ائمه اطهار8 و تحت لوای اهل حق درآید. در مرحلة­ سوم، که معرفت است، باید به پایه­ «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبُهُ» نایل گردد، و آنگاه در مرحلة چهارم، حق و حقیقت را درمی­یابد تا کمال را در وصال و بقا را در فنا ببیند. (الهی، 1343، ص7).[9]در همین زمینه، نورعلی الهی در مقدّمة­ کتاب معرفةالروح خود، آورده است: «وظیفة هر موجودی در طول زمان موجودیتش آن است که تا آنجا که قوّة­ ادراکیه و توانایی جسمی دارد و خالی از عسر و حرج و تکلیف شاق، که مالایطاق است، سعی و اهتمام برای طی مراحل سیر تکاملی خود نماید. (الهی، 1384، ص1)

 

خاندان­های حقیقت

مطابق نامةسرانجام، هر یک از پیروان اهل حق (چه مرد و چه زن) برای طی طریق و سلوک عرفانی به سمت ذات حق، مکلّف به داشتن «پیر» و «دلیل» برای خود هستند، تاجایی که خودِ سلطان اسحاق «بنیامین» را به عنوان «پیر» و داود را به عنوان «دلیل» خود برگزید. با این­حال، سلطان اسحاق به علت نداشتن اولاد، هفت خاندان به نام «خاندان­های حقیقت»را دایر کرد تا نسل­های آتی معتقد به این آیین، از بین این خاندان­ها، پیر و دلیل خود را برگزینند. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1376، ص103) هفت خاندان انتصابی زمان سلطان اسحاق به علاوة چهار خاندان دیگر، که پس از دوران او به تدریج شکل گرفتند عبارتند از: 1. خاندان شاه ابراهیم؛ 2. خاندان عالی قلندر؛ 3. خاندان بابایادگار؛ 4. خاندان سید ابوالوفاء؛ 5. خاندان میرسور؛ 6. خاندان سیدمصفّا؛ 7. خاندان حاجی بوعیسی (باویسی)؛
8. خاندان ذوالنور؛ 9. خاندان آتش بیگ؛ 10. خاندان شاه حیاس؛ 11. خاندان بابا حیدر. (الهی، 1343، ص68-67/ صفی­زاده بوره­که­ئی، 1361، ص36/ مدرّسی­ چهاردهی، 1362، ص 158-159) در آیین حقیقت، این خاندان­ها به عنوان «سادات خاندان حقیقت» شناخته شده­اند. بنابراین، در اصطلاح «اهل حق»، «سید» به کسی گفته می­شود که از اولاد خاندان‌های حقیقت باشد. (مدرّسی چهاردهی، 1369، ص248-247/ خواجه الدین، 1362، ص51/ مردانی، 1377، ص59)

 

پیشوایان آیین اهل حق

یاران و پیروان سلطان اسحاق به 14 دسته تقسیم شده­اند و برای هریک وظیفه­ای معیّن و سمتی مشخص گردیده ­است. نام این دسته­ها به ترتیب اهمیت عبارتند از: هفتن (هفت­تن)، چهلتن (چهل تن)، هفتوانه، یاران قول طاس، هفتاد و دو پیر، هفت خلیفه، هفت خادم، هفت هفتوان، چهل چهل تنان، نود و نه پیر شاهو، شصت و شش غلام کمر زرین، هزار و یک بنده خواجه مانند، بیور هزار بنده، بی وند بنده یا بنده­های بی­شمار. (صفی­زاده بوره‌که­ئی، 1361، ص29) از میان این 14دسته، دستة «هفتن» و «هفتوان» به ترتیب از سایران مقرّب­تر و مقدّم­ترند و بدین روی، آسمان­ها به هفتن و زمین­ها به هفتوان سپرده شده و به تعداد آن­ها خلق گردیده­ است. هفتن در اعصار گذشته هم در جامة پیغمبران و پادشاهان تابیده و در جهان ظهور کرده­اند تا مردم را به سوی خداپرستی و راه و روش زندگی راهنمایی کنند در قرن هشتم هجری هم در قالب هفت تن از پاکان تجلّی کرده­اند. نام و لقب این هفتن به ترتیب اولویت و جایگاه عبارتند از: 1. سید خضر، ملقّب به پیربنیامین؛ 2. موسی سیاه، ملقّب به پیرداود؛ 3. ملاّ رکن­الدین دمشقی، ملقّب به پیرموسی؛ 4. خاتون دایراک، ملقّب به رزبار؛ 5. مصطفی داودان؛ 6. شاه ابراهیم، ملقّب به ملک طیار و ایّوت؛ 7. سید احمد، ملقّب به بابایادگار». (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1375، ص196)[10]

به طور کلی، اهل حق برای 28 تن از پیشوایان خود احترام و مقام شامخی قایلند و سایران را دارای چنین مقامی نمی­دانند. به باور آنان، این 28 تن در واقع، اشرف مخلوقاتند و عبارتند از: هفتنان، هفتوان، هفت خلیفه و یاران قول طاس که در ذیل، اسامی آنان را در سه مقام ذکر می­کنیم: (لازم به ذکر است که اهل حق از روز ازل تا امروز، به سه مقام قایلند:
1. روز اول یا «عالم الست»؛ 2. دورة شریعت یا تبلیغ دین اسلام توسط حضرت محمّد9؛ 3. دورة ظهور آیین حقیقت یا زمان پس از حضرت علی7.

 

مقام اول

مقام دوم

مقام سوم

جبرائیل

سلمان

بنیامین

میکائیل

قنبر

داود

اسرافیل

جابر

موسی وزیر

عزرائیل

مالک اشتر

مصطفی داودان

حور

فاطمه بنت اسد

رمزبار

عقیق

امام حسن7

شاه ابراهیم

یقین

امام حسین7

یادگار

شنطیا

محمّد9

احمد

طاها

حمزه

بوالوفا

یاسین

ابوطالب

عیسی

مهلا

عمره

میر

طاسیم

مقداد

مصطفی

حامیم

اباذر

شهاب

پری

بتول

حبیب شه

قرطاس

نصیر

عابدین

قیماس

محمود پاطل

نریمان

خلد

عبّاس (عموی حضرت‌محمّد9)

رستم

قیطاس

عمار یاسر

احمد هاوار

ایاس

مقبل

موسی سیاه

شیمیا

جعفر (برادر حضرت علی7)

اسکندر

رفائیل

محمد حنیفه

میرورچم

عنریل

عبدالله بن عبّاس

قلی

هاروت

عقیل

شابدین

طیطوس

بلال

شاکه

ماروت

سعدبن وقّاس

شاه نظر

گریال

ابوالمعجن

مراد

شهبال

صالح

سلمان

سلسال

عدی بن حاتم

قوالطاس

 

 

 

هفتنان

هفت خلیفه

قول طاسان

هفتوان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول (1): اسامی 28 تن در 3 مقام (خواجه الدین، 1362، ص29)

به باور اهل حق، هریک از این 28 تن، از عالم الست تا زمان زندگی خود، در جامه‌های گوناگون گردیده و به اسامی مختلف نامیده شده­اند. چنانچه مثلاً نام «بنیامین» در عالم الست، «جبرائیل» در دوره شریعت، «سلمان» و در دوران زندگانیش، «بنیامین» بوده‌ است.

 

اندیشة ­«مظهریت» یا «تجلّی اللهی» در آیین اهل حق

بنا بر اعتقادات اهل حق، مسلمان پیرو آیین حقیقت کسی است که تجلّی ذات مقدّس حق تعالی را در هر زمان، در جسم یک انسان جست وجو می­کند. او باید خداوند را از طریق یک قالب بشری بشناسد و این تنها راه ممکن برای شناخت حق به وسیلة­ انسان است. در حقیقت، ظهور یا تجلّی ذات خداوند در بشر مانند پنجره­ای است که به ­روی خداوند باز می­شود، یا همچون آیینه­ای است که هیچ چیز جز او را منعکس نخواهد ساخت.

طبق باور اهل حق، خداوند در ازل یا «عهد الست» درون یک «درّ» بود. نخست در جامة «خاوندگار»، که همان آفرینندة جهان است، تجلّی کرد و از بغل او «جبرائیل»، از دهانش «میکائیل»، از نفسش «اسرافیل» و از عرقش «عزرائیل» به وجود آمد (افشاری، 1370، ص385) پس از آن و تاکنون 6 بار دیگر در جامه­های گوناگون انسان، یا در 6 تن پاک تجلّی کرده ­است و در آینده نیز ممکن است تجلّی کند. این 6 تن - به ترتیب - عبارتند از: مرتضی علی7، شاه خوشین، سلطان اسحاق، شاه ویسقلی، ممدبگ، و خان آتش. ذات حق در هربار الوهیت، به همراه چهار یا پنج ملک (به تعداد جبرائیل، میکائیل ... )، که آن­ها را «یاران چارملک» گویند، ظهور می­کند. گفته شده که این چهار ملک همواره همراه یک زن بوده­اند. (مردانی، 1377، ص35) این یاران چهارگانه همواره در هر تجلّی، کمی پیش از خداوند متجلّی می­شوند، در انتظارش می­مانند و نویدبخش ظهور او می­گردند. (مکری، 1381، ص74) جدول تجلّیات هفت­گانة ذات مقدّس حق در کالبد بشر و یاران آنان را مطابق  نامة­سرانجام می­توان چنین به تصویر کشید:

 

1

2

3

4

5

1. خاوندگار

جبرائیل

میکائیل

اسرافیل

عزرائیل

؟

  1. مرتضی علی

سلمان

قنبر

حضرت محمّد9

نصیر

فاطمه

  1. شاه خوشین

بابابزرگ

کاکاردا (رضا)

کرفقی

باباطاهر

ماماجلاله

  1. سلطان اسحاق

بنیامین

داود

پیرموسی

مصطفی داودان

خاتون دایراک

  1. قرمزی (شاه ویسقلی)

کامریجان

یاریجان

یارلی

شاه سوار آقا

رزبار

  1. ممدبگ

جمشیدبگ

الماس بگ

ابدال بگ

؟

پری خان شرط

  1. خان آتش

خان جمشید

خان الماس

خان ابدال

؟

دوستی خانم

 

 

جدول (2): تجلّیات هفت­گانة ذات مقدّس حق در هفتن (خواجه الدین، 1362، ص13)

 

همچنین اهل حق به نوع دیگری از مظهریت به نام «میهمانی» معتقدند و آن هنگامی است که خداوند موجب افتخار انسانی نیک گردد و او را با وجود خود، منوّر سازد. به عبارت دیگر، خداوند مدتی در وجود انسان سکنا می­گزیند. زمانی­که خداوند در موجودی ساکن می­شود، این وجود، «شاه- میهمان» یا «خدا- میهمان» خواهد بود و این به معنای کسی است که شاه یا خداوند را در منزل وجودش پذیرا شده ­است. در هر حال، پس از عزیمت میهمان، نوری که با میهمانی و حضورش در میان آمده ­بود نیز عزیمت می­کند و میزبان تنها آنچه را از ابتدا دارا بود، در خویش نگاه می­دارد. همین معنا و مفهوم میهمانی را در متون پهلوی متعلّق به مزدیسنا نیز می­یابیم؛ چنان­که وقتی بهمن، سروش، خشم، سپندارمذ و دروج ترومد میهمان هستند، خصایص نیک (و بدشان) را به میزبان می­بخشند. (مُکری، 1381، ص77-76)

مفهوم «دون به دون» یا «جامه به­جامه» در آیین اهل حق

بنا به عقیدة­ اهل حق، روح انسان پس از مرگ، هزار و یک دون (جامه) عوض می­کند و با گردش در جامه­های گوناگون، جزای اعمال گذشتة خود را می­بیند و بدین سان، جامه­های بعدی آن متناسب با اعمالی خواهد بود که انجام داده ­است؛ مثلاً، اگر اعمالش نیک باشد، به جامة ثروتمندان و افراد مرفّه، و اگر اعمال او در جامة قبلی زشت باشد، در جامة بعدی به دون فقرا درآمده، دچار مصیبت و ناملایمات می­گردد و سرانجام، پس از عوض کردن هزار دون، هزار و یکمین جامة خود را، که عبارت از بقا و ابدیت است، خواهد پوشید و بدین طریق، معاد و حیات ابدی وی شروع می­شود. (خدابنده، 1382، ص115-116) ظاهراً پیروان آیین اهل حق، مقتضای عدالت خداوند را «دون به دون شدن» می­دانند. از دیدگاه آنان، انسانی که در این دنیا مرتکب خلاف و گناه گردیده است، حتماً باید در همین دنیا عقاب شود و نه اینکه گناه و خلاف این دنیا در دنیای دیگر رسیدگی شود. جزا و پاداش او هم در دنیا، این است که بر اساس دون به دون شدن، روحش به جسم موجودی پلید یا نیکو انتقال یابد. (خدابند، 1382، ص102)

برخی از معتقدان این آیین - آگاهانه یا از روی ناآگاهی - واژة «تناسخ»[11] را در کنار واژة «دونادون» به کار می­گیرند و این مفاهیم را معادل و همطراز با هم استعمال می­کنند، چنان­که القاضی، از پیروان اهل حق ساکن کرند غرب در کرمانشاه، ضمن به­کارگیری لفظ «تناسخ» می­گوید: «مردم اهل حق معتقد به سیر تکاملی بشر در اثر گردش­های متوالی تناسخی هستند.» (القاضی، 1362، ص112) این امر موجب گشته است تا بسیاری همچون مدرّسی چهاردهی، دین­شناس ایرانی، اعتقاد به اندیشة تناسخ را در این آیین بدیهی بدانند. وی در اثرش، اسرار فرق خاکسار، در این باره می­نویسد: «در تمامی فِرق اهل حق، اعتقاد به تناسخ جزء اصول اولیة آنان بوده و هم­اکنون نیز سخت بدان پایبند می­باشند.» (مدرّسی چهاردهی، 1369، ص196) از سوی دیگر، پیشوایان دیگری هم هستند که با به کارگیری واژة «تناسخ» به شدت مخالفند. برای مثال، نورعلی الهی ضمن مخالفت با کاربرد الفاظ «تناسخ»، «حلول»، «اتحاد» و مانند آن، استفاده از واژگانی همچون «مظهریت»، «دونادون» یا «جامه به جامه» را در جهت طی طریق و سلوک انسان به سوی تکامل و رسیدن به ذات مقدّس خداوند ارزیابی می­کند. بدین­سان، وی مسائل مربوط به معاد، مثل حشر و نشر، بهشت و دوزخ و مسائل پس از مرگ را بر اساس اعتقاد «دون به دون» یا «جامه به جامه» تفسیر می­کند. (الهی، 1343، ص150-151)

به طور کلی و علی­رغم مخالفت­های افرادی همچون نورعلی الهی و دیگر پیشوایان اهل حق با کاربرد واژة «تناسخ»، به نظر می­رسد که آنان با پذیرش مفهوم «دون به دون» یا «جامه به جامه» شدن، عملاً مفهوم «تناسخ» را نیز پذیرفته­اند، هرچند از این مفهوم هدف و فلسفة دیگری را دنبال کنند.

 

آداب و عبادات خاص اهل حق

  1. حضور در جمع­خانه (در گویش کردی: جمخانه)

آداب آیینی اهل حق در کل محدود است و تشریفات جمع (در گویش کردی: جم) و حضور در جمع­خانه از مهم­ترین آن­ها است. طبق قانون اهل حق، جمع نباید کمتر از سه نفر باشد و اشخاصی که در جمع حضور می­یابند، باید سرسپرده به یکی از خاندان­های اهل حق باشند. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1361، ص86) همچنین افراد کمتر از هفت سال و بانوان حق ورود به جمع­خانه و شرکت در مراسم مذهبی و ذکر را ندارند. (مدرسی چهاردهی، 1362، ص175) می­توان در مکان­های مقدّس (مقبرة قدیسین) یا حتی در هوای آزاد جمع بست. (دورینگ، 1378، ص42) تمام این مکان­ها بنابر دستور و علت خاصی مقدّس نیستند، بلکه تنها عمل جمع شدن است که آن­ را مقدّس می­سازد. پس جمع، مقدّس است؛ زیرا محل ظهور ذات حق است.

اندازة جمع­خانه می­تواند متغیّر باشد. در بعضی از آنها برای قریب صد جمع­نشین و در بعضی دیگر، برای بیش از صدها جمع‌نشین جا وجود دارد. جمع­خانه نقشه یا جهت خاصی ندارد و تزیینات آن، به نظر مسئول جمع­خانه بستگی دارد. معمولاً در جمع­خانه­ها قاب‌های خوش­نویسی از نام حضرت علی7 یا شمایل آن حضرت به دیوار آویخته شده است. جزوه­ها و کتاب­های عرفانی قدیمی نیز گاه در آنجا نگه­داری می­شود و همچنین نشانه­های دراویش مانند تبرزین، کشکول، کلاه نمدی، تسبیح، وسایل موسیقی، و ظروف و وسایل لازم برای جمع بستن در آنجا مشاهده می­شود. (همان، ص41).

نشستن در کنار دیگران و تشکیل دادن یک حلقه، نمادی مؤثر و نیرومند را به وجود می­آورد. علاوه بر این، در جمع­خانه، تمام امتیازات اجتماعی حذف می­شود و هیچ صدر و ذیلی در محل نشستن وجود ندارد؛ زیرا در یک دایره، همة­ نقاط برابرند. بدین­سان، وقتی معیارهای ظاهری تبعیض از بین برود، جمع­نشینان احساس وابستگی بیشتری می­کنند (همان، ص43). از لحاظ پوشش و نوع لباس، هیچ اجبار یا قانون خاصی وجود ندارد بجز «کمربند»[12] که الزامی است؛ زیرا کمربند نشان اتحاد جمع و علامت کمر همّت بستن و عزم جزم و راسخ جمع­نشینان است. (همان، ص44) هنگام انعقاد جمع، پیر شروع به تنبو زدن می­کند و کلام­هایی از بزرگان اهل حق را با صدایی دلنشین و گیرا می­خواند و حاضران هم کلام­ها را تکرار می­کنند. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1361، ص87) جمله­ «اول و آخرم یار» شعار اهل حق است که در موقع انعقاد جمع و نیایش در جمع­خانه خوانده می­شود. در حقیقت، منظور از «یار» در شعار مزبور، «خداوند» است که می­تواند مقتبس از آیة ­سوم سورة حدید قرآن کریم «هُوَ الاَوّلُ و الآخرُ و الظاهرُ و الباطنُ و هُوَ بِکُلِّ شیءٍ علیم»[13] باشد. (خواجه الدین، 1360، ص175؛ صفی­زاده بوره که­ئی، 1375، ص195)

  1. رسم سرسپردن و جوز سرشکستن

سرسپردن یکی از شرایط مهم ورود به آیین اهل حق بوده و هر فردی از افراد اهل حق مکلّف است که سرسپرده باشد. پس هرگاه نوزادی از هر خانوادة ­یارسانی دیده به جهان گشود، پس از طی شدن یک هفته از تولّد و انجام مراسم نام­گذاری، باید وی را سرسپرده کنند؛ یعنی باید «پیر» و «دلیلی» داشته باشد. پیرش باید یکی از خاندان‌های یارسان، و دلیلش هم از برگزیدگان همان خاندان باشد که به آن سر می­سپارد. (صفی­زاده بوره­که­ئی،1361، 24) قابل ذکر است که فرد سرسپرده حق ازدواج با افراد خاندانی را که به آن سرسپرده است، ندارد. (صفی­زاده­ بوره­که­ئی، 1361، ص25) برای سرسپردن، نیاز به یک دانه جوز (نوعی ثمرة درخت جنگلی) و یک دستمال و نیاز (نیاز نمودار گردو و انار و شاخ نبات است) و نیز پول پای جوز و یک سکه و کارد تیز و یک خروس و یک مَن برنج و یک چارک روغن است که پس از فراهم شدن نیازمندی­های مزبور، نخست نیاز را در کاسه­ای می­ریزند و جوز و سکه و پول پای جوز و کارد برنده را در کاسه­ای دیگر می­نهند و برنج و روغن و خروس را هم برای قربانی می­پزند و پس از برگزاری جمع، پیر و دلیل حاضر می‌شود و مراسم سرسپردن را اجرا می­کنند، و در پایان، هریک بهرة­ خود را صرف می­کند. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1375، ص 198) در واقع، جوز سر شکستن به معنای سرتسلیم در مقابل ارادة خدا فرود آوردن و شکستن سدغرور و هوا و هوس نفسانی تعبیر شده ­است، و به همین مناسبت، اهل حق غالباً به جای لفظ «سرسپردن»، «جوز سرشکستن» را استعمال می­کنند. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1375، ص169) پس بر هر یارسانی واجب است که هنگام تولّد، یک جوز با مراسمی خاص برایش بشکنند تا به مسلک یارسان سرسپرده شود و جزو آن آیین گردد.

 

  1. آداب روزه گرفتن

بنا به نامة­ سرانجام، گروه یارسان باید در سال، شش روز روزة­ مخصوص، در دو نوبت بگیرند:

نوبت اول روزة «غار» یا «روچة­ مرنوی» است که از دوازدهم چله­ بزرگ زمستان لغایت چهاردهم آن است. سه روز روزة ­غار، بدین سبب است که وقتی سلطان اسحاق با سه تن از یارانش به سوی ده شیخان مهاجرت می­کرد، برادرانش (به سبب دشمنی و حسادتی که نسبت به وی داشتند) به­همراه ایل چیچک درصدد تعقیب و کشتن وی برآمدند و سلطان و یارانش به درون غاری رفتند و سه شبانه روز ایل چیچک پیرامون غار گشتند. به فرمان حق تعالی، هوا طوفانی می­شود و بر اثر آن، دشمنان به هلاکت می‌رسند. اهل حق بنا به دستور سلطان اسحاق، به پاس این سه روز، همه ساله سه روز روزه می­گیرند. (صفی‌زاده بوره­که­ئی، 1376، ص26)

نوبت دوم روزة «یاران قولطاس یا قورتاس» است که از چهاردهم چله­ بزرگ لغایت هفدهم است و گرفتن این روز، بدان مناسبت است که عده­ای برای گرفتن سه روز روزة­ غار به قلة­ کوه شاهو رفتند و با خود نیت کردند که سه روز روزة­ خود را در آنجا بگیرند و آنگاه سلطان اسحاق با دیدن خود، سرافرازشان کرد و از قضا، در آن دم برف سنگینی بارید و آنان سه شبانه­روز در زیر آن برف ماندند و در نهایت، سلطان آنان ­را نجات داد و پس از آن، مقرّر شد که هر سال سه روز روزة قولطاس بگیرند. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1376، ص27) گفته شده در حالی­که گرفتن روزة مرنوی بر هر مسلمان اهل حق واجب است، گرفتن روزة قولطاس بر آنان مستحب است.

 

  1. آداب قربانی

در نامة سرانجام، قربانی کردن برای جلب توجه خداوند اهمیت فراوان دارد؛ زیرا قربانی را موجب رضایت و خشنودی خداوند می­دانند و به همین علت است که قربانی از برجسته­ترین مشخصات آیین اهل حق به شمار می­آید. حیواناتی که برای قربانی کشته می‌شوند (البته به شرط نر و سالم و صحیح الاعضاء بودن و پیر و ضعیف نبودن)، عبارتند از: شتر، گاو، گوسفند، آهو، گوزن و خروس. (خواجه الدین، 1362، ص77) مراسم ذبح قربانی بدین صورت است که ابتدا تیغ را با شکرانه­ای پیش «سید» و یا نمایندة او می­آورند. «سید دعاخوان» کمر خود را می­بندد و «تیغ» و «شکرانه» را در دست می­گیرد، دوزانو رو به قبله می­نشیند، لبة­ تیغ را در مقابل دهان خود می­گیرد. «خادم» در مقابل «سید» در حال رکوع ایستاده، می­گوید: «الله». «سید» جواب می­دهد: «ای والله». سپس دعای مخصوص تیغ خوانده می­شود. «خادم» سجدة ختم را به جای آورده، به ذبح قربانی می­پردازد. (خواجه الدین، 1362، ص78) پس از پخته شدن قربانی، کسی تقسیم آن­ را برعهده می­گیرد، اما پیش از آن «خادم» برای شستن دست حاضران، که در حکم وضوی جمع­نشینان است، با آفتابه­ای در دست راست و لگنی در دست چپ، ابتدا بر دستان «سید» و سپس از سمت راست، بر دستان حاضران آب می­ریزد. سپس «سید» با ندای حق و ادای ذکر «اول و آخرم یار» و اذن جمع‌نشینان، به تقسیم مساوی گوشت قربانی به صورت «نواله»[14] در میان حاضران اقدام می‌کند. (خدابنده، 1377، ص191)

 

مقدّسات اهل حق

آنچه را که نزد پیروان اهل حق مقدّس قلمداد می­شود می­توان تحت هفت عنوان ذیل تقسیم‌بندی کرد:

 

  1. کلام یا نامة سرانجام

به مجموعه کتاب­ها و رساله­های اهل حق، که در قرن هشتم و نهم هجری تدوین شده­اند، «نامه» یا «کلامسرانجام» گفته می­شود که دارای شش بخش یا جزء (شامل دورة­ هفتوانه، بارگه بارگه، گلیم و کول، دورة چهلتن، دورة­ عابدین و خرده سرانجام) است. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1361، ص15) عده­ای نیز گفتار بزرگان اهل حق، اعم از سرانجام و غیر آن را کلام یا نامة­سرانجام می­گویند و علمای این مسلک را هم «کلام­خوان»[15] می­نامند. این کلام‌ها، که به صورت منظوم نوشته شده، به گویش «گورانی» و تحت تأثیر لهجه­های لکی، لری، کردی کرمانشاهی، کردی مریوانی و کرمانجی سنندجی و کلهری به اشعار ده هجایی سروده شده ­است. (الهی، 1343، ص3) «سرانجام» کتاب مقدّس اهل حق است که ظاهراً در حوالی کرمانشاه نوشته شده و پیروان این آیین همواره آن ­را از چشم نامحرمان و بیگانگان مخفی می­کنند. (بهرامی، 1378، ص29) نورعلی الهی در باب اهمیت و منزلت کلامسرانجام بیان می­دارد که سرانجام عین قرآن است. پس هرکس قرآن را فهمید، سرانجام را هم می­فهمد و بعکس، هرکس سرانجام را فهمید، قرآن را نیز فهمیده ­است. (الهی، 1373، ص495)

 

  1.  پِردیوَر

پردیور مخفف واژه­ «پِرد اِی وَر» به معنای «این­طرف پل» است؛ «پِرد» به زبان کردی یعنی: پُل، و «اِی وَر» یعنی: این­طرف. (الهی، 1343، ص40) بنابر سرانجام­های خطی و دیگر کتب یارسان، این پل را سلطان اسحاق در آغاز قرن هشتم هجری بر روی رودخانة سیروان، واقع در شمال شرقی گوران بنا کرده است و بدین روی، این محل برای اهل حق جایی بسیار مقدّس است؛ زیرا سیر تجلّیات از روی این پل انجام می­شود. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1361، ص33) گفته شده این پل حدّ فاصل بین حضرت حق و خلق است که در آیین زرتشت، آن­را «چینوت» یا «چینود» و در اسلام، «صراط» می­نامند. این پل از شمشیر تیزتر و از مو باریک­تر است. اگر انسان در این گذرگاه به خلاف نیفتاد، خندان از پل می­گذرد، وگرنه حرکت باید از نو صورت گیرد. (زرین ذوالنوری، 1383، ص3) از این پل، به «قبلة یارسان» نیز تعبیر شده است. (طهماسبی، 1371، ص57؛ خواجه الدین، 1362، ص119)

  1. بیابس یا بیان­بس (اعم از پردیوری و ساج ناری)[16]

به معنای میثاق، پیمان و بیعتی است که هرگاه دورة­ جدید معنوی اعلام شود، خداوند با فرشتگان مقرّب منعقد و یا تجدید می­کند. تاکنون هفت بیابس وجود داشته است. اولین تا چهارمین بیابس پیش از آفرینش بوده است. پنجمین در انتهای نبوّت و آغاز ولایت، و ششمین در انتهای ولایت بوده است. سرانجام، در بیابس هفتم یا بیابس پردیوری، قوانین اهل حق توسط سلطان اسحاق منعقد شده و اسرار دون به دون یا زندگی­های متوالی، که تا آن­ زمان میان پیامبران و اولیا پاس­داری شده بود، آشکار شده است. (دورینگ، 1378، ص35-36)

 

  1. شرط و اقرار

در اصطلاح اهل حق، پذیرش و ایمان به شرایط مقرّر و اساس بیابس را «شرط و اقرار» می­گویند. (الهی، 1343، ص52) یکی از این شرایط آن است که طالبان ورود به آیین اهل حق، باید تمام مراحل شریعت، طریقت و معرفت را، که مراحل سیر و سلوک عرفانی است، طی کنند و آمادة درک حق و حقیقت گردند. (فضایی، 1384، ص317)

 

  1. جمع­خانه

مکانی را که گروهی از اهل حق دور هم جمع می­شوند «جمع­خانه» می­گویند. بنابه نامةسرانجام وجود جمع­خانه مقیّد به مکان و جای خاصی نیست. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1361، ص86) پس هرزمان و هرمکان که گروهی از یارسان با خلوص نیت به قصد ذکر حق تعالی گردهم آیند، جمع­خانه تشکیل شده است و جلوة­ ذات حق در آنجا پدیدار و بر هر قلب پاکی می­تابد.

  1. نذر

آنچه در جمع­خانه به قانون اهل حق بر آن دعا خوانده می­شود و بعد مصرف می­گردد و آداب خاصی دارد، «نذر» گفته می­شود. نذرهای اهل حق انواعی دارد که عبارتند از:

الف. خدمت: عبارت از نذری است که در آن دست کم 25/3 کیلو برنج و 750 گرم روغن حیوانی خالص را به شکل پلو می­پزند و با یک خروس با مقدار کافی نان در جمع‌خانه می­خورند. (خواجه الدین، 1362، ص76)

ب و ج. نیاز و شکرانه: مواد این نذرها شامل «گِرده» (نوعی نان محلی) و «انار» و قربانی­های بی­خون است و دعای تیغ و سفره را ندارد. (الهی، 1343، ص116)

د. آنچه از حیث تشریفات همچون قربانی است؛ مانند خربزه، قند و شکر، بادام، قاووت و نمک. (خواجه الدین، 1362، 77)

ه. آنچه در حکم قربانی است؛ مانند ماهی، و جوز بوریا و انار و گرده که با تشریفات قربانی صرف می­شود.

و. قربانی: راجع به قربانی و آداب آن، قبلاً مطالبی ذکر شد. (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1361،  ص20)

 

  1. شارب

از نشانه­های ظاهری اهل حق، داشتن شارب انبوه است. آنان شارب خود را نمی­زنند تا بلند شود و لب بالا را بپوشاند؛ زیرا آن را معرّف کیش خود می­دانند و عقیده دارند که شاه ولایت، حضرت علی7نیز شارب خود را نمی­زده است.

بنا به نوشتة ­کتاب «سرودهایدینییارسان» برخی از پیروان اهل حق برای اینکه آسیبی به سبیل­هایشان نرسد از کشیدن سیگار، قلیان و تنباکو خودداری می­کنند. (سوری، 1344، ص128)

دربارة­ علت و فلسفه­ داشتن شارب دست­نخورده، روایت­ها و تعابیر گوناگونی در نزد اهل حق وجود دارد. در خبر ایشان است که حضرت علی7در جنگ جمل، به اصحاب خویش فرمودند: «وَ قَصَّروا الحاکم وَ فَرّوا سبالکُم فَأنّهُ أهیب للعَدو»؛ یعنی ریش­هایتان را کوتاه و سبیل­هایتان را بلند کنید، که آن در دل دشمنان هراس خواهد ­افکند (خواجه الدین، 1362، ص130) همچنین در میان عوام شهرت دارد که چون در زمان معاویه، دوست­داران و شیعیان حضرت علی7در مضیقه بودند، برای شناسایی یکدیگر میان خود دو رمز قرار دادند:

1. «یاعلی» گفتن به جای «سلام» هنگام ملاقات با یکدیگر؛

2. داشتن شارب انبوه. (الهی، 1373، ص444)

مرحوم نورعلی الهی در برهانالحق پس از ذکر روایت­های متعدد درباره حکم شارب زدن، در نهایت، نتیجه می­گیرد: «مجموع احادیث و اخبار ائمّة­ اطهار و تفاسیر و تأویلات آیات قرآنی - من حیث المجموع - مسلّم می­دارد که زدن شارب امر وجوبی نیست. فرضاً از مستحبات مؤکّده هم که باشد، از نزدن آن ترک اولی شده است و عقابی ندارد.» (الهی، 1343، ص145) وی سپس در خصوص نزدن موی شارب نزد اهل حق، مقتضیات زمانی و مکانی را دخیل دانسته، می­گوید: موضوع هر حکمی به اقتضای زمان و مکان نسبت به اشخاص متفاوت است؛ مثلاً، نکاح برای بعضی سنّت و بر محرم حرام است. همچنین ناخن چیدن و سر تراشیدن و نوره کشیدن سنّت است، اما بر محرم حرام است. یا خضاب زمانی سنت و در حالی مباح می­باشد.» (الهی، 1343، ص146)؛ همان­گونه که در نهجالبلاغه آمده است: «وَسَئَلَ علی7 عَن قول الرَسول9- «غیّروا الشیبَ و لاتشبّهوا بالیهود». فَقالَ: «أنّما الآن وَقَد التسع نطاقه وَضرب بجبرانه، فامرو» و ما اختار» (سیدرضی،1326، ج6-4، ص1084-1085/گنابادی، 1333، ص177)؛ از حضرت علی7دربارة فرمودة حضرت رسول9که «پیری و موی سفید خود را پنهان کنید و خود را مانند یهود مسازید.» در جواب فرمودند: حضرت رسول هنگامی چنین فرمود که اهل دین اندک بودند. پس مسلمانان را به خضاب امر کردند تا از یهود متمایز شوند، ولی این ­زمان که اسلام همه جا توسعه یافته است، هرکس به اختیار و سلیقة­ خود، می­تواند در این­باره اقدام کند.

جایگاه موسیقی نزد اهل حق

از دیرباز، میان موسیقی و عرفان ارتباط تنگاتنگی وجود داشته ­است؛ چنان­که در همة­
ادیان و نحله­های عرفانی، نشانه­های پیوند این­دو به وضوح مشهود است. «یسناخوانی» در آیین زرتشت؛ نواختن «کلاوتی» در آیین بودا؛ اهمیت و جایگاه سازهایی همچون «سیسترون» در مصر، سومر و یونان باستان؛ موسیقی عرفانی در آناتولی، موسیقی و رقص سماع صوفیان و سالکان مولویه و مانند آن همه نشان از این پیوند مستحکم و ناگسستنی دارد. در همین رابطه، ایرج نعیمائی در مصاحبة خود با منوچهر دین­پرست، عنوان می­کند: «دینی نیست که در طریقت خود، نوعی از موسیقی را نداشته باشد. حتی مذاهبی که خیلی خشک و رسمی با موسیقی برخورد می­کنند، به نحوی این را دارند.» (دین پرست، بی­تا، ص8)

خصوصیات بشری همه تابع اصل «دوگانگی و تضاد» است؛ یعنی از هر خصوصیتی دو صورت و وجه (خوب و بد، زشت و زیبا، ملکوتی و حیوانی و...) وجود دارد. بدین روی، پس هر نوع موسیقی که جنبة­ روحانی داشته باشد، موجب می­گردد حالات مفید روحی تقویت شود و حالات مضر تبدیل به نقطة­ مقابل خود گشته، روح تصفیه گردد. (صفوت، 1384، ص359) در حقیقت و از آن رو که هدف اساسی عرفان «کمال» - هم از نظر جسمانی و هم از نظر روحانی و باطنی - است، پس مهم­ترین وظیفة­ هنرهای عرفانی هم باید ایجاد نوعی «کمال» هنری باشد تا ذهن پذیرای مفهوم بزرگ و نهایی «کمال» به طور مطلق گردد. (صفوت، 1384، ص343) در همین رابطه، حکیم و فیلسوف نامی، ابن سینا، نغمه و آهنگ خوش را در جهت مدیریت قوای نفس و درآوردن نفس امّاره به تابعیت نفس مطمئنه (که تخیّل و وهم را به سمت توهّمات متناسب با امر قدسی می­کشاند) مؤثر برمی­شمرد و آن­را درجه­ای از ریاضت (ورزیدگی و مجاهدت لازم برای سیر و سلوک روحانی) می­داند. (ابن سینا، 1381، ص359-360) بدین روی، در میان تمام مظاهر فرهنگی کُردان اهل حق، بدون شک، موسیقی جایگاهی اساسی دارد. اصل و منشأ موسیقی مقدّس اهل حق را باید در ادبیات «ذکر»[17] جست وجو کرد. واژة ­«خواندن»، که در کلمة ­ترکیبی «کلام­خوان» وجود دارد، نشان آهنگین خواندن کلام­هاست و نه به صورت حکایت­خوانی و نقّالی. این ترتیب آهنگین خواندن مناجات­ها و اوراد بدون شک، به دوران باستان برمی‌گردد. ظاهراً کُردان اهل حق، که بسیاری از عوامل فرهنگی پیش از اسلام را حفظ کرده­اند، یکی از اشکال باستانی آهنگین خواندن مناجات­ها را ادامه داده­اند، به ویژه که سبک اجرای این اذکار هیچ ارتباطی با طریقة­ تلاوت قرآن کریم ندارد. (دورینگ، 1378، ص49)

ذکر در آیین اهل حق اثری مشابه نذورات دارد. این موسیقی ذاتاً مقدّس است و از نیروی معنوی بالقوّه بهره­مند است، یا استعداد دریافت و گرفتن این نیرو را دارد؛ بدین معنی که وقتی در جمع اجرا می­شود، موجودات نامرئی از عالم بالا را جذب می­کند و با شرکت آنان در جمع، برکت و رحمت در میان جمع­نشینان منتشر می­شود. بدین سان، حال چه با صرف طعام نذری و چه با شرکت در جمع، رهروان کمک معنوی ارزنده­ای دریافت می‌کنند. این کمک ممکن است کاملاً درونی بماند (ایمان و اشتیاق مذهبی را بیشتر کند) یا عینی و ملموس شود و کَرَمی شامل حال شخص گردد؛ چنان­که شفا و بهبودی که - مثلاً - از اثرات ذکر به ­دست می­آید، به همان نسبت از غذای نذر حاصل می­شود. (دورینگ، 1378، ص58) ظاهراً کاربرد اصلی و اجتماعی «جمع» و «ذکر» مفهومی نمادین است، تاحدی که اهل حق بدون ذکر، بدون کلام و بدون جمع، هویّتی ندارند. بی­شک، به سبب همین مفهوم نمادین است که این شکل موسیقی در میان آنان رشد کرده و حفظ شده ­است؛ شکلی از موسیقی خاص که با اشکال موسیقی غیراهل حق در تضاد کامل است. به همین سبب است که رهروان عمیقاً متعهد، به هیچ موسیقی دیگری جز موسیقی خود گوش نمی­دهند یا آن­را نمی­نوازند یا عوامل موسیقایی از منشأ غیرعرفانی یا مردمی را در حلقة­ خود وارد نمی­کنند. (دورینگ، 1378، ص59)

 

سکونت­گاه­های اهل حق در استان کرمانشاه

استان کرمانشاه عمده­ترین مرکز زندگی اهل حق در ایران است. مناطقی که پیروان این آیین در آن به سر می­برند عبارتند از:

  1.  شهرستان کرمانشاه (مرکز استان): علاوه بر خود شهر کرمانشاه، که تعداد قابل توجهی پیرو این آیین و دست کم 2-3 جمع­خانه غیرفعّال دارد، در قریب 60 روستا از دهستان کوزران سنجابی، که از توابع کرمانشاه است، و برخی از روستاهای توابع ماهیدشت و روستاهای منطقة گره­بان، عثمانوند و سان­رستم و بیلوار شامل میان دربند، بالا دربند و پشت دربند تابع این آیین هستند.
  2. اسلام­آباد غرب: قریب 40 هزار تن از ساکنان خود اسلام­آباد و نیز ساکنان حومة آن شامل سوران علیا، سوران سفلی، چُنگُر (سیمین­وند و جلیل­وند)، چفته، چشمه هلنگ و نیز روستاهایی از دهستان «گواور» به نام «کِفراوِر» (در مسیر اسلام­آباد به گیلان­غرب) بر این آیین هستند. همچنین قریب 60 الی 70 روستا از کل روستاهای کوزران و 65 درصد ساکنان خودِ کوزران اهل حق هستند.
  3. کرند غرب: بیشتر جمعیت شهر و قریب130 روستای تابع دهستان گهواره، گوران و قلخانی و همچنین روستاهای معروف منطقة حریر، سرمیل، سرخه لیژه و روستاهای بیامه، بروند، قلعه زنجیر، گردکان کوره، گوراجوب، توت شامی و بیونیژ پیرو آیین اهل حق هستند. به طور کلی، جمعیت اهل حق در کرند غرب 150 هزار نفر تخمین زده می­شود.
  4. سرپل ذهاب: بیش از 20 درصد سکنة­ این شهر و قریب 55 روستا از حومة­ آن شامل پِس پِس، رشیدعبّاس، دُول الیاس، جلالوند سفلی، بَلَوان و روستاهای سرابله، قره بُلاغ و روستاهای تابع دهستان بزمیر بر این آیین­اند.
  5. قصرشیرین: به نظر می­رسد بیش از 10 درصد مردم شهرستان قصرشیرین و ساکنان بخشی از روستاهای آن اهل حق­اند. همچنین یک جمع­خانة ثابت در کنار رودخانة الوند وجود دارد.
  6. صحنه، دینور و کنگاور: قریب 30 الی 50 درصد مردم صحنه و بسیاری از روستاهای حومة­ آن شامل جیحون­آباد، آب باریک، دهلق، درویشان، سراب بیدسرخ بر این آیین هستند. آنان جمخانة علنی دارند و مراسم خود را غالباً آشکارا در جمخانه­ها بجای می­آورند. این جمعیت در بخش دینور و کنگاور هم قابل ملاحظه است.
  7. پاوه و جوانرود: اگرچه غالب جمعیت این ­دو شهرستان اهل سنّت هستند، با این­حال، تعدادی از روستاهای تابع جوانرود اهل حق هستند و نیز مقبرة مؤسس آیین اهل حق در روستای شیخان نزدیک نوسود از توابع پاوه قرار دارد. (قبادی،1374،
    ص 85- 86؛ خدابنده، 1377، ص55-57)

 

اماکن و زیارتگاه­های اهل حق در استان کرمانشاه

تعداد مقبره­ها، زیارتگاه­ها و اماکن مقدّس اهل حق در استان کرمانشاه نسبتاً زیاد و متنوّع است. در این مقاله، سعی شده از طریق بازدید از این اماکن و مصاحبه و پرس­وجو از گروهی از بزرگان و پیروان این آیین در شهرستان­های این استان، تا جایی­که ممکن است، فهرست جامعی از این اماکن ارائه شود. این مقبره­ها و زیارتگاه­ها عبارتند از:

-                   آرامگاه سلطان اسحاق، سیدمحمّد گوره­سوار و پیرداود در روستای شیخان بخش نوسود از توابع پاوه؛

-                   گنبد و بارگاه پیربنیامین، پیرموسی، سیدرضا بیگ ثانی و آسید اسماعیل در کرند؛

-                   تکیه و بارگاه بابا یادگار و سید درویش از اصحاب زنگی معروف به «داود کوسوار» در روستای بان زرده­ ریجاب؛

-                   آرامگاه آسید براگه و یارانش، آسید شمس­الدین حیدری و آسید یعقوب و نیز غار سید خاموش در توت شامی گوران از توابع کرند؛

-                   آرامگاه شاه تیمور در گوران؛

-                   آرامگاه آسید شمسالی بیگ در گوراجوب گوران؛

-                   آرامگاه سیدقلندربیگ در قلعه زنجیر قلخانی؛

-                   آرامگاه آسید فرضی و شیخ امیر در روستای قزوینه­ صحنه؛

-                   مقبرة حاج نعمت­الله جیحون­آبادی در جیحون­آباد صحنه؛

-                   آرامگاه باباحیدر در منطقة کفراور گیلان­غرب؛

-                   آرامگاه درویش نوروز در روستای سوران اسلام آباد غرب؛

-                   آرامگاه شاه حیاس در جیحون­آباد صحنه؛

-                   زیارتگاه گره­بان در روستای گره­بان از توابع هرسین؛

-                   آرامگاه داود معروف به «کل داود» در جنوب سرپل ذهاب؛

-                   گذرگاه مصطفی داودان در خسروآباد از توابع کرندغرب.

 


 

نتیجه­گیری

اگرچه به سبب اختلاف­نظرهای بسیار میان محققان در باب هویّت و زمان و مکان پیدایش آیین اهل حق یا «یارسان» و نیز به سبب ماهیت اسرارآمیز و رمزآلود این آیین و نیز پنهان­کاری­ها و گرایش­های انزواطلبانة پیروان این مکتب، که امروزه بیش از هرجای دیگر در استان کرمانشاه و توابع آن زندگی می­کنند، نمی­توان در باب شناخت این مکتب و معتقدانش حکم قطعی داد، با این­حال، مشترکات فراوانی که با دین اسلام، به­ویژه مذهب شیعه دارد، پیروان آن را مستحق اطلاق لفظ «شیعه» - هرچند تحت عنوان «غالیان شیعه» - می­سازد. آنان هرچند اعتقاداتی همچون مظهریت، الوهیت و دون به دون شدن دارند، به شکل خاصی از عبادت، از جمله روزه، قربانی و نذر می­پردازند، مقدّسات و متبرّکاتی ورای مقدّسات مذهب شیعة رسمی دارند، آدابی همچون رسم سرسپردن و جوز سرشکستن و نیز تمایلات غالی­گرانه و گرایش­های صوفی­منشانه همراه با سبک خاصی از موسیقی و رقص دارند، با این­همه، تمام این­ها را در جهت رسیدن به ذات مقدّس حق لازم می­دانند. امروزه نیز پیشوایان و پیروان این مکتب، خود را مسلمان شیعه مذهب می­دانند و معمولاً از اینکه با الفاظی همچون «علی اللهی» خطاب شوند، ابا دارند.

کُردان اهل حق کرمانشاهی مردمانی باصفا، مهربان، فداکار، باگذشت، مهمان­نواز، بی غل­و­غش، گشاده­دست و میهن­دوست هستند که در عین حال، نسبت به ایمان و اعتقادات خود، تعصّب فراوان دارند.



[1] . نک: پرویز ازکائی، 1375، ص 108.

[2]. واژه­ «یارسان» از دو بخش «یار» و «سان» پیوند یافته است. کلمة­ «یار» در زبان کُردی دارای معانی «دوست، محبوب، معشوق، آشنا، صحابه و یاری­رسان» است، و لغت «سان» در گویش گورانی و پارسی باستان به معنای «شاه و سلطان» است. بنا به نامة­ سرانجام، مراد از «شاه یا سلطان»، مظهر حق و آیینه­ تمام نمای خداوند است. روی­هم­رفته، واژه­ «یارسان» به معنای پیرو حق یا اهل حق است؛ زیرا این عده پیرو مسلک سلطان اسحاق و معتقد به مقام مظهراللهی وی هستند که در قرن هشتم هجری، راه و روش­های کنونی اهل حق یا یارسان را با استفاده از ذخایر معنوی ایران باستان و افکار غالی دورة اسلامی، که پیش از وی در مناطق غرب ایران پراکنده بودند، پی­ریزی کرد. (صفی­زاده بوره که­ئی، 1361، ص3/ همو، 1375، ص22)

[3]. «سماع»، که در حقیقت، نوعی رقص دایره‏وار به‌جای­مانده از ادوار بسیار کهن است، به‌صورت دسته‌جمعی از سوی گروهی از زنان و مردان در پیشگاه «ددِ» یا «پیر» (رهبر دینی یا پدر مقدّس) و طی مراسم «جمع» انجام می‏گرفت. دعاهای آنان شامل اشعار ویژه در مدح حضرت علی7 و طلب مدد از ایشان، موسوم به «گلبانگ» بود که همراه موسیقی از سوی ذاکران خوانده می‏شد. در باب مفهوم این نوع رقص، که با حرکت دست‏ها صورت می‏گرفت، آنان چنین نظر دارند که در حین رقص، دستی در دست خدا و دست دیگر به خلق خدا داده می‏شود، و یا اینکه دستی رو به خدا و دست دیگر بر قلب قرار می‏گیرد. این بدان معناست که خداوند را در قلب خویش و بسیار نزدیک به خود احساس می‏کنند. (اخوان کاظمی و ویسی، 1391، ص 154-155)

[4]. واژة «غلو» به معنای «تجاوز از حد» است و بنابراین، «غالی» کسی است که در دین یا اعتقادات خود، دچار بزرگ­نمایی دور از واقع باشد. مصادیق غلو در گذر تاریخ و نسبت به ادیان مختلف، متفاوت است. با این­حال، امروزه از دیدگاه برخی نویسندگان، واژة «غُلاة» زمانی­که بدون هرگونه قیدی به کار رود، به فرقه­هایی گفته می­شود که خود را منتسب به تشیّع دانسته­اند. این فرقه­ها - دست کم - در یک عقیده با هم اشتراک دارند و آن غلو در حق ائمّة اطهار:است. (برای اطلاع بیشتر دربارة ماهیت و منشأ شکل­گیری غالیان، نک. رستمی هرانی و مؤدّب، 1391)

[5]. نورعلی الهی، فرزند نعمت­اله جیحون­آبادی، متولد 1274شمسی، در روستای جیحون­آباد شهرستان صحنة استان کرمانشاه و رهبر شاخة «شاه حیاسی» است. او در یک خانوادة­ اهل حق متولّد شده و علاوه بر نوشتن چندین کتاب دربارة اهل حق، مدتی در دفتر قاضی مشغول کار بوده­ است. وی در سال1353 شمسی فوت کرد و در هشتگرد ساوجبلاغ مدفون گردید. مقبرة­ او محل احترام دراویش شاه حیاسی و بسیاری از اهل حق دیگر شاخه­هاست.

[6]. بسیاری از محققان - چه ایرانی و چه خارجی، چه مسلمان و چه غیرمسلمان - و نیز عده­ای از خود پیروان اهل حق، این آئین را با فرقة «علی اللهیان» یکی می­دانند. با این­حال و اگر چه در برخی جاها، به ویژه درباب «الوهیت حضرت علی7»، میان این­ دو مسلک شباهت­هایی وجود دارد، اما نمی­توان با قطعیت، حکم به این­همانی این­دو داد. نورعلی الهی در همین باره می­نویسد: «گروهی ساده‌لوح اهل حق، به علت بی اطلاعی از مبانی عقاید خود و معاشرت و همسایگی با فرق مختلف دیگر، از جمله «علی اللهی‌ها»، بدون اینکه خودشان هم متوجه شده باشند، اختلاط و امتزاج مهمی در اساس مسلکشان به وجود آمده ­است.» (الهی، 1343، ص2). اساساً این ­دو مسلک دارای پیشوایان و بنیان­گذاران متفاوتی نیز هستند. در حالی­که غالباً اهل حق قانون­گذار آیین خویش را «سلطان اسحاق» می­دانند. منشأ و سرچشمة فرقة علی اللهیان به شخصی به نام «عبدالله بن سبأ» بازمی­گردد. (برای اطلاع بیشتر راجع به فرقه علی‌اللهیان، ر.ک. نوبختی، 1386 / اشعری قمی، 1361 / شهرستانی، 1364)

[7]. سلطان اسحاق بر لزوم رازداری و مخفی ساختن اسرار حقیقت در میان پیروانش معتقد بود. در بخشی از نامةسرانجام از زبان وی آورده شده است:

راز نَکَران فاش، راز نَکَران فاش           هانا ای یاران، راز نَکَران فاش

ای واچه و رمز واچن پری تاش             نکا سرانجام پخته بن نه تاش

یعنی: «اسرار یارسان را فاش نکنید. زنهار، ای یاران! اسرار یارسان را فاش نکنید. حکمت را باید با رمز برای دوستان بیان کنید. مبادا سرانجام در آتش اعمالتان بسوزید؛» (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1375، ص22)

[8]. در نامة­ سرانجام، از «شهر زور» یاد شده است و این سرزمین از نظر مذهبی، رابطة مستحکمی با عقاید یارسان دارد. همچنین در بخش دوم نامة­ سرانجام (بارگه بارگه) آمده است که سیر تجلّیات بر روی «پردیور» انجام خواهد شد و پس از آزمایش نهایی، روان جاودانی انسان در شهر زور به جاودانی می­پیوندد. به گفتة ­«شمس سامی»، شهر زور یکی از شهرستان­های سه­گانة ایالت موصل به شمار می­رود و در جنوب شرقی دجله به شکل هلالی از شمال به جنوب واقع شده است. این شهر از شمال ­غرب به شهر موصل و از شمال ­شرق به «وان» و از جانب خاور به سلیمانیه و از جنوب به بغداد محدود است. (صفی‌زاده بوره­که­ئی، 1361، ص44/ همو، 1376، ص32-33)

[9]. مرحوم نورعلی الهی در کتاب برهان الحق خویش، به وضوح مراحل عرفانی را نشان داده و آئین اهل حق را وابسته به شیعة دوازده امامی، که بر توحید ابراهیمی استوار است، اعلام کرد. این موضع، که گروه­های مخالف به آن اعتراض کرده­اند، مبتنی بر چند قطعه از کلام نامة سرانجام است و در نوشته‌های قدیمی­تر مشاهده می­شود، چنانچه پیرموسی می­گوید:

 شرط شریعت توفیق حقن طریقت چاوش خلق خالقن

حقیقت برپا شد شریعت لنگن جهان سقامدر بنده یکرنگن

یعنی: «شرط بنای شریعت شاهراهی برای توفیق یافتن به حق است. طریقت نقیب و هادی خلق به سوی خالق است. پس هرگاه حقیقت برپا گردد، شریعت طی شده است». (صفی­زاده بوره­که­ئی،1361، ص97)

[10]. «هفتن» در نامه سرانجام شباهت زیادی به «امشاسپندان» یا «هفت امشاسپندان» در دین زرتشت دارد و شاید هفتن نموداری از «هفت امشاسپند» باشد. زیرا فروزه­ها و صفت­هایی که در نامه سرانجام برای هفتن یاد شده، همان فروزه­ها و صفت­هایی است که در اوستا برای «هفت یشت» آمده ­است و مقصود از هفتن در اوستا همان هفت امشاسپندان است. امشاسپند شش فرشته بزرگ به نام­های بهمن، اوردی‌بهشت، شهریور، سپندارمذ، خورداد و امرداد که برابر مزگرد 19وندیداد، در سپهر برین یعنی آنجائی­که بارگاه خود اهورامزداست در روی تخت زرین جای دارند. در «فروردین یشت» می­خوانیم که اهورامزدا در ترکیب زیبای امشاسپندان تجلی می­کند (صفی­زاده بوره­که­ئی، 1375، ص197).

[11]. فرهنگ فارسی معین از واژة «تناسخ» چنین تعریفی به دست داده ­است: «انتقال روح بعد از موت از بدنی به بدن انسانی دیگر.» (معین، 1387، ص342)

[12]. رسم «کمربستن» در آئین زرتشتی نیز متداول است. در حقیقت، زرتشتیان دو نشان دارند که داشتن آن‌ها بر هر زرتشتی لازم و ضروری است: یکی باطنی و آن همان شعار «پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک» است، و دومی ظاهری یا سدره پوشی و کمربستن. «سدره» عبارت از پیراهنی سفید و گشاد با آستین کوتاه و بدون یقه است که در جلوی آن از گریبان تا سینه چاک دارد و در انتهای آن کیسه­ کوچکی به نام «کوفه» قرار دارد. (خواجه الدین، 1360، ص69)

[13]. معنای آیه: «اوست آغاز و انجام و آشکار و نهان، و او به هرچیزی آگاه است.»

[14]. «نواله» در فارسی به معنای لقمه، و در عربی اصلش «نوال» به معنای عطیه و بخشش و بهره و نصیب است و به اصطلاح اهل حق، به آن قسمتی از گوشت قربانی که در قسمتی از نان گذاشته می­شود روی هم­ رفته، نواله می­گویند. نواله را به کردی «بَش» هم گویند که مخفّف «بخش» است.

[15]. «کلام­خوان» کسی است که به علم کلام بزرگان اهل حق اطلاع دارد و اذکار جلی را در جمع­خانه می‌خواند تا جمع نیز به تبعیت از او، اذکار را تکرار کنند. (خواجه الدین، 1362، ص49)

[16]. «ساج ناری» واژه­ای فارسی و مرکّب از دو بخش «ساج» به معنای تابه یا قطعه­ آهنی پهن و دایره شکلی است که روی اجاق می­گذارند و روی آن نان می­پزند، و «نار» هم به عربی به معنای آتش است. پس معنای تحت‌اللفظی آن یعنی: تابة نان پزی، ولی در اصطلاح اهل حق، یعنی: چشمة خورشید، و خلاصة سخن آنکه عالم مینوی و محل خلوت از نظر نور و رحمت به خورشید تشبیه شده است. (روحانی نژاد، 1385، ص186)

[17]. در استان کرمانشاه، پیروان اهل حق شهرستان صحنه ذکرهای متنوّع و گوناگونی دارند. این امر بی­شک، به سبب بیش از یک قرن تداوم هستة­ عرفانی بسیار ارزنده­ای در میان آن­هاست. در حقیقت، آنان با عشق سوزانشان، هرگز از الهام کم نمی­آورند و همواره در پی خلق ذکری جدید یا نغمه­ای تازه هستند. نمونة بارز و سرشناس این عاشقان، استاد شهرام ناظری متولّد 1328 شهرستان صحنه است. ناظری در بیشتر آثار خود، از شعرهای مولانا بهره برده‌ و طی ۳۰ سال فعالیت خود، توانسته سبک جدیدی از موسیقی را که آمیخته با ادبیات حماسی و عرفانی ایران است، به وجود آورد. وی اکنون موفق به کسب بالاترین نشان افتخار شوالیه گشته است.

1. ابن سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، قم، بوستان کتاب، 1381.
2. اخوان‌کاظمی، مسعود و ویسی، سارا، «علویان سوریه از شکل‌گیری تا قدرت‌یابی»، فصل‌نامه شیعه‌شناسی، تابستان، سال 10، ش 38، 1381.
3. ازکائی، پرویز، فهرست ماقبل الفهرست، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375.
4. اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، مقدّمه و توضیحات محمّد جواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی،‌1361.
5. افشاری، مهران، اهل حق، «نشریة ادبیات و زبان‌ها: نشریه چیستا»، 1370.
6. الهی، بهرام، آثار الحق؛ گفتارهایی از نورعلی الهی، تهران، جیحون، 1362.
7. الهی، نورعلی، برهان الحق، ج دوم، تهران، امیرکبیر، 1343.
8. ـــــــــــــــــــــ ، معرفت الروح، ج پنجم، تهران، جیحون، 1384.
9. بهرامی، ایرج، اسطوره اهل حق، تهران، آتیه، 1378.
10. جیحون آبادی، نعمت الله، حق الحقایق یا شاهنامه حقیقت، تهران، 1361.
11. خدابنده، عبدالله، شناخت فرقه‌ اهل حق (علی اللهیان)، تهران، امیرکبیر، 1382.
12. خواجه الدین، سیدمحمدعلی، کشکول خاکساری، تبریز، سعدی، 1360.
13. ـــــــــــــــــــــ ، سرسپردگان؛ تاریخ و شرح عقاید دینی و آداب و رسوم اهل حق (یارسان)، تهران، کتابخانه منوچهری، 1362.
14. دورینگ، ژان، موسیقی و عرفان سنّت شیعی اهل حق، ترجمة سودابه فضائلی، آبادان، پرستش، 1378.
15. دوگوبینو، کنت، سه سال در آسیا؛ سفرنامه‌ کنت دوگوبینو، ترجمة هوشنگ مهدوی، تهران، قطره، 1384.
16. دین پرست، منوچهر، «گفت‌وگو با حجت‌الاسلام سیدسلمان صفوی و ایرج نعیمائی دربارة‌ نسبت موسیقی و عرفان»، مجلة آینه خیال، ش8، بی‌تا.
17. رستمی هرانی، علیرضا و مؤدّب، سیدرضا، «غالیان و تأثیر برخی اقدامات آنان بر فرهنگ قرآنی شیعه»، فصل‌نامه شیعه‌شناسی، سال 10، ش38، ص39-74، 1391.
18. روحانی نژاد، حسین، «اهل حق در آیینة حقیقت»، نشریة فلسفه و کلام: کتاب نقد، ش39، 1385.
19. زرّین ذوالنوری، سیدنصرت الله، یاهو: دیوان شاه تیمور، 1383.
20. زرّین کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، چ هشتم، تهران، امیرکبیر، 1377.
21. سوری، ماشاءالله، سروده،های دینی یارسان، تهران، بی‌نا، 1344.
22. سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه و شرح سیدعلی‌نقی فیض الاسلام، تهران، چ آفتاب، 1326.
23. شهرستانی، ابوالفتح محمّدبن عبدالکریم، الملل و النحل، تخریج محمّد بن فتح‌الله بدران، ط. الثانیه، قم، منشورات رضی، 1364.
24. صفوت، داریوش، عرفان و موسیقی ایرانی، تهران، بی‌نا، 1348.
25. صفی‌زاده بوره‌که‌ئی، دانشنامه نامه‌آوران یارسان؛ احوال و آثار مشاهیر، تاریخ، کتاب‌ها و اصطلاحات عرفانی، تهران، هیرمند، 1376.
26. ـــــــــــــــــــــ ، دورة‌ هفتوانه؛ جزوی از نامة‌ مینوی سرانجام، تهران، طهوری، 1361.
27. ـــــــــــــــــــــ ، نامه سرانجام یا کلام خزانه، تهران، هیرمند، 1375.
28. طبیبی، حشمت الله، «منشأ اجتماعی معتقدات کردان اهل حق؛ مطالعه جامعه‌شناختی درباره خاندان‌های حقیقت»، فصلنامه بررسی‌های تاریخی، ش 5، سال7 (آذر و دی)، 1358.
29. طهماسبی، قادر، جزوه‌ بیان الحق، کرند غرب، بی‌نا، 1371.
30. فضایی، یوسف، «چند کلمه دربارة طریقة اهل حق»، نشریة ادبیات و زبان‌ها: چیستا، ش دی و بهمن، 1384.
31. القاضی، مجید، آیین یاری. اندرزیاری. رمز یاری، تهران، کتابخانه طهوری، 1362.
32. ـــــــــــــــــــــ ، آیین یاری، تهران، کتابخانه طهوری،‌1359.
33. قبادی، اسماعیل، «تحقیقی پیرامون فرقة اهل حق»، مجله کلام، سال4، ش16، تابستان، 1374.
34. گنابادی، علی بن یوسف، رسالة صالحیه: مشتملة علی الف مطلب اکثرها مرموز و منها، لاینحل الالمفتاح، بی‌جا، چ سنگی، 1333.
35. مازندرانی، خلیفه، سلوک در تاریکی: ظلمت در مقابل نور، نگرشی تحقیقی و مستند بر آثار و آرای نورعلی الهی، تهران، مهتاب، 1378.
36. مدرّسی چهاردهی، نورالدین، اسرار فرق خاکسار، تهران، پیک فرهنگ، 1369.
37. ـــــــــــــــــــــ ، خاکسار و اهل حق، تهران، اشراقی، 1360.
38. مردانی، محمّد، سیری کوتاه در مرام اهل حق (علی اللهیان)، بی‌جا، مؤسسة دفاع از حریم اسلام، 1377.
39. معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، چ یازدهم، تهران، سرایش، 1387.
40. مُکری، محمّد، «اندیشة‌ مظهریت در نزد اهل حق»، ترجمة مصطفی دهقان، نامة پارسی، سال7، ش4، زمستان، 1381.
41. نوبختی، محمّدبن موسی، فرق الشیعه، ترجمة محمّدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1386.