تحلیل و بررسی ابعاد سریة امام علی بن ابی‌طالب (ع) به یمن و پیامدهای آن

1. مقدمه

روابط رسول‌اللهˆ با یمن، از دو جنبه قابل بررسی است؛ چراکه نمایندگان قبایل یمنی به‌صورت فردی و گروهی به مدینه می‌رفتند و خود اسباب آشنایی با اسلام را فراهم می‌آوردند و یا با اعزام نمایندگانی به مدینةالنبیˆ از اخبار جدید آگاه می‌شدند؛ چنان‌که بسیاری از آنها در همان جا به دین جدید می‌گرویدند.[1] (ابن سعد، ج5، ص531-535/ احمد بن حنبل، بی‌تا، ج1، ص403/ ابن شبه، 1410، ج3، ص1145). این مهم، فرصتی را فراهم آورد تا رسول‌اللهˆ در راستای نشر اسلام و زدودن آثار شرک و کفر، اقدام کند. در بررسی روابط قبایل یمنی با رسول‌اللهˆ، روشن می‌شود که بیشترین، مهم‌ترین و مؤثرترین شیوة ارتباط و آشنایی با اسلام و حکومت اسلامی، از طریق کارگزاران و مبلغان و شیوخ قبایل بوده است. از این‌رو، رسول‌اللهˆ مبلغان و سفیران خود را عازم جنوب جزیرةالعرب و یمن نمود. در بین کسانی که از جانب آن حضرت عازم این منطقه شدند، نام برخی از صحابه هم دیده می‌شود که در رأس آنها نام علی† می‌درخشد.[2] آثار و پیامدهای حضور علی† در یمن، چنان مهم و اثرگذار بود که گاه محور تحلیل و توصیف برخی از حوادث تاریخ صدر اسلام شده است. رهاورد حضور آن حضرت در یمن را می‌توان در این موارد خلاصه کرد: گسترش اسلام در یمن؛ اسلام‌پذیری عمومی قبایل عرب و پیوستگانشان؛ توسعة حکومت اسلامی و نفوذ فرهنگ و مبانی اسلامی در یمن.

بخشی دیگر از تدابیر رسول‌اللهˆ، نامه‌های متعددی است که برای کارگزاران و مردم یمن فرستاده و برخی از آنها را علی† شخصاً نوشته است.[3] رسول‌اللهˆ به‌ویژه از همیاری و مشارکت برخی قبایل یمنی در رسیدگی به امور داخلی (ابن‌خلدون، 1408، ج2، ص65-66) و غلبه بر مشکلات حکومت اسلامی در یمن بهره جست.[4] (طبری، 1387، ج2، ص464/ احمدی، 1419، ج1، ص269-270) این گروه در بسیاری از حوادث سرنوشت‌سازی که در صدر اسلام و پس از آن رخ داد، حضوری فعال داشتند. (ابن‌سعد، ج1، ص5/ ابن اثیر، 1385 ,ج1، ص59)

2-اعزام علی† به یمن

ابن هشام، سریة علی† به یمن را ذیل عنوان غزوة «حجة الوداع» آورده است و ابن اسحاق آن را در طی دو سفر و همراه با خالد بن ولید، مأمور اعزامی رسول‌اللهˆ به یمن بیان می‌کند. (ابن هشام، 1355، ج4، ص241-257) تفاوت اصلی این دو گزارش در این است که ابن اسحاق این واقعه را در ذکر بعوث و سرایا نیاورده است. افزون بر آنکه در نقد خبر ابن اسحاق و به‌استناد گزارش‌های موجود که زمان اعزام خالد را در وقت دیگری می‌دانند، خالد بن ولید در این سفر همراه امام نبود. (همان، ص290-291). به استناد گزارش واقدی که در این زمینه دقیق‌تر و پذیرفتنی‌تر است، رسول‌اللهˆ در رمضان سال 10 هجری، علی بن ابی‌طالب† را با سیصد نفر به یمن فرستاد. این گروه، نخستین سپاهی بود که وارد برخی مناطق یمن (مثل بلاد مَذحِج) گردید. نخستین اقدام آن حضرت، دعوت مردم به اسلام و دریافت صدقه از آنها بود؛ اما گروهی تصور کردند که آن حضرت برای پیکار با آنان آمده است؛ از این‌رو، در مقابلش صف‌آرایی کردند و سرانجام شکست خوردند. سپس با آن حضرت مصالحه کردند و دعوت آن حضرت را اجابت نمودند. علی† خمس غنایم را به مدینه فرستاد و مقرر گردانید مردم خمس و صدقات خود را به دولت اسلامی بپردازند. از همین روی، گروهی را در همان بلاد مستقر کرد تا این مأموریت را به‌انجام برسانند. سریة مَذحِج، نخستین حادثه‌ای بود که پس از ورود علی† به یمن انجام گرفت. (واقدی، 1418، ج2، ص1079-1083) بر این اساس، خبر ابن حبیب که می‌نویسد اعزام علی† در سال نهم هجری و به همراه دویست سوار به سرزمین مَذحِج صورت گرفت، نادرست به‌نظر می‌رسد. (ابن حبیب، بی‌تا، ص125-126) همچنین برخی گزارش‌ها که مدعی‌اند علی† در یمن با عمرو بن معدی­کرب زُبَیدی جنگید، (احمدی، 1419، ج1، ص32-33) پذیرفتنی نیست؛ چراکه ارتداد عمرو مربوط به پس از رحلت رسول خداˆ است.

2-1. دریافت صدقه، جزیه و خمس

در میان مشاهیر فقهی و حدیثی اهل‌سنت، بخاری و ابن قیم جوزی معتقدند که رسول‌اللهˆ، علی† را برای دریافت خمس به یمن فرستاد؛ (عسکری، 1410، ج2، ص172) در حالی که ابن هشام و کسانی چون واقدی مدعی‌اند که علت اعزام آن حضرت، دریافت صدقه از یمنی‌ها بوده است. با این حال، در بین گزارش‌های موجود، عنوان زکات قید نشده و با توجه به موارد شمول و مصارف آن، به‌نظر می‌رسد عبارت صدقات می‌توانسته این موضوعات را هم دربر بگیرد؛ چراکه در ارتباط به سفارش‌های رسول‌اللهˆ به علی† آمده است که در دعوت مردم به اسلام، نخست آنها را به نماز فرا بخواند؛ سپس از آنها درخواست پرداخت صدقه نماید. همچنین رسول‌اللهˆ تصریح می‌کند که مصرف صدقه برای فقراست. (واقدی، 1418، ج2، ص1079)

ابن هشام روایت می‌کند: رسول‌اللهˆ علی† را بر امور صدقات نجران گماشت. (ابن هشام، 1355، ج4، ص246-247/ ابن حبیب، بی‌تا، ص125) در تعریف و تشریح این جریان باید گفت: رسول‌اللهˆ، علی† را به یمن فرستاد تا از مردم خمس دریافت کند. با این توصیف، چون دریافت مالیات پس از قبول تبعیت یا تصرف یک منطقه یا غلبه بر یک قوم بوده است، می‌توان گفت که اعزام علی†، پس از مسلمان شدن مردم یمن یا دست‌کم، سرسپردن به حکومت اسلامی مدینه بوده است. نتیجة پژوهش‌های متأخر بر این ادعاست که در آن ایام، مأموران جمع‌آوری خمس و صدقه از هم جدا بودند و به کسانی که به دریافت خمس می‌پرداختند «مُخَمِّسین»، و به کسانی که صدقه جمع می‌کردند «مصدِّق» گفته می‌شد. با این بیان، این مسئله مطرح می‌شود که آیا علی† بدون آنکه مأمور دریافت خمس و صدقه باشد، فقط مأمور جمع‌آوری مالیات بوده است؟ ضمن آنکه در این مقوله، نوع و چگونگی دریافت این نوع مالیات‌ها مشخص نشده است؛ و نیز در خصوص مالیاتی که اهل کتاب باید پرداخت می‌کردند، تنها کسی که گزارش می‌دهد، واقدی است. بر اساس این خبر، علی† با عنوان صدقات، میزان هر چیز را مشخص، و آن را به مأموران مالیاتی (مُصَدِّق) ابلاغ نمود. (واقدی، 1418، ج2، ص1084-1086) از سویی، با توجه به آنکه ثروت قبایل، بیش از آنکه از محصولات کشاورزی باشد، مربوط به دام‌داری و پرورش چهارپایان می‌شد، می‌توان گفت: دریافت مالیاتی از این نوع، مشمول صدقه می‌شده است.[5]

2-2. قضاوت و تشریح احکام

این مسئله، یکی دیگر از علت‌های اعزام علی† به یمن بود که مورد استناد و قبول منابع روایی و حدیثی‌ای چون احمد بن حنبل و ابن داوود قرار گرفته است و ایشان آن را در مسانید خود نقل کرده­اند. دلیل اصلی این ادعا، روایتی است از علی† که به نقل از رسول‌اللهˆ بیان می‌کند. با استناد به گزارش واقدی، در این موضوع، علی† از پیامبرˆ درخواست کرد تا به او اجازه دهد در خصوص حادثه‌ای که مورد اختلاف مردم بود، داوری کند. از فحوای کلام امام و نقل خبر، استنباط می‌شود که علی† از جانب رسول‌اللهˆ مأمور بوده است. بیان صریح رسول‌اللهˆ زمانی که علی† را به یمن می‌فرستاد، این مقوله را تأیید می‌کند: وقتی علی† از آن حضرت دربارة مسئولیت سخت داوری پرسید، رسول‌اللهˆ فرمودند: «إنّ الله سَیهدی قلبَک ویثَبتُ لسانَک». (زبیر بن بکار، بی‌تا، ص363-364/ وکیع، بی‌تا، ج1، ص84-97) از جهتی، وقتی رسول‌اللهˆ اخبار داوری علی† را شنید، آن را تصدیق نمود. (احمدی، 1419، ج1، ص32-33)

یکی دیگر از دلایل این مدعا آن است که علی† خطاب به مردم گفت: چنان‌که قضاوتش را نپذیرفتند، حقی بر هیچ­کس نیست تا اینکه رسول‌اللهˆ در موردشان قضاوت کند. (واقدی، 1418، ج2، ص1086) از دیگر مصادیق داوری ایشان، دربارة طفلی بود که سه نفر ادعای قیمومیت او را داشتند. حل اختلاف داخلی بنی‌زُبید، از دیگر نمونه‌های داوری علی† در یمن بوده است. (عسکری، 1410، ج2، ص173-179)

2-3. حل اختلاف کارگزاران

برخی بر این باورند که علی† مأمور حل اختلاف میان کارگزاران رسول‌اللهˆ و رجال محلی بوده است. (ابن ابی‌الحدید، 1378، ج12، ص121)

3. پیامدهای سریة علی بن ابی‌طالب† در یمن

اگرچه اعزام علی† به یمن دلایل مختلفی داشت، اما آنچه فراتر از اقوال و گزارش‌های تاریخی و در لابه‌لای مسئولیت‌های علی† در یمن به‌دست می‌آید، این است که اعزام آن حضرت به این منطقه، برای معرفی اسلام به مردم و دعوت آنها بوده است. مفهوم جدی این مقوله، با توجه به دیگر تدابیر رسول‌اللهˆ، آن است که مسئلة مهمی بوده که هیچ­کس جز علی† توان انجام آن را با چنین درایتی نداشته است. از همین روی، رسول‌اللهˆ آن حضرت را به یمن فرستاد. آثار و پیامدهای سریة علی† در یمن، بیانگر اهمیت این سریه و فلسفة اعزام علی† و پشتیبانی رسول‌اللهˆ از آن حضرت بوده است. این امر، به‌ویژه از آن جهت اهمیت دارد که توجه به آن، ابعادی از شخصیت علی† و ابهامات تاریخی را روشن خواهد نمود.

3-1. گرایش قبایل یمنی به اسلام و اهل‌بیت‰

گرایش همگانی قبیلة همدان به اسلام، و ارادت ویژة برخی شاخه‌های قبایل یمانی چون قبیلة مَذحِج و همدان به علی† و خاندان رسول‌اللهˆ از جمله آثار حضور آن حضرت در یمن بود. (مجلسی، 1983، ج21، ص357-364) شاید بتوان گفت یکی از دلایلی که در تأیید و تحسین اسلام‌پذیری قبایل یمنی از جانب رسول‌اللهˆ نقش داشته، چگونگی تشرف آنان به اسلام و نقش علی† در این میان بوده است.[6] قبیلة همدان و تمامی شاخه‌های آن، در یک روز و توسط علی† اسلام آوردند. وقتی علی† این جریان را برای رسول‌اللهˆ نگاشت، آن حضرت فرمود: «السلام علی همدان».[7] (ابن عبدربه، 1412، ج3، ص1121). ارادت یمنی‌ها پس از رحلت رسول‌اللهˆ هم ادامه یافت و در گرایش‌های سیاسی و مذهبی آنها در بسیاری از عرصه‌های سرنوشت‌ساز و مهم تاریخ اسلام متبلور گشت. به‌ویژه بسیاری از رجال یمنی در زمرة اصحاب، هواداران و کارگزاران اهل‌بیت‰ بودند و نقش مؤثری در نشر و حفظ معارف ایشان ایفا کردند. از مشاهیر و معاریف رجال یمنی که نزد رسول‌اللهˆ اعتبار داشتند، می‌توان به اویس قرنی و عمار بن یاسر اشاره کرد.

3-2. تبیین و تبلیغ منزلت علی†نزد رسول‌اللهˆ

حضور علی† در یمن، در تبیین نقش و جایگاه آن حضرت نزد رسول‌اللهˆ سهم بسزایی داشت؛ چراکه صدور برخی از فضایل و مناقب مرتبط با علی† و اهل‌بیت‰، با این سریه گره خورده است. برای نمونه، رسول‌اللهˆ در پاسخ به شکایت گروهی از مسلمانان که همراه علی† به یمن رفته بودند، فرمود: «مَن أذی علیاً فَقَد آذانی». این گروه خواستار آن بودند که پیش از رسیدن اموال جمع‌آوری‌شده به بیت‌المال مدینه، سهم سپاهیان تقسیم شود که علی† از این امر امتناع نمود و بدین ترتیب، زمینه‌های شکایت فراهم شد. (مجلسی، 1983، ج21، ص357-364)

3-3. حضور فعال یاران و طرفداران یمنی علی†در مقابله با جریان ردّه

از جمله حوادث مهمی که در آخرین روزهای حیات رسول‌اللهˆ جامعة اسلامی را متلاطم کرد، جریان ردّه بود. این مقوله پس از رحلت رسول‌اللهˆ از مهم‌ترین دغدغه‌های حاکمیت مدینه برای حفظ ابهت اسلام و موقعیت خود به‌شمار می‌رفت.[8] سرزمین یمن، معرکة درگیری مسلمانان و مرتدانی بود که مدعی رهبری و ریاست بر سرزمین یمن بودند و می‌پنداشتند با طرح دعاوی مختلف، توان همراه کردن مردم و تشکیل قدرتی برابر با رسول‌اللهˆ را خواهند داشت. از این‌رو، رسول‌اللهˆ برای صیانت از حریم شریعت و برکات ناشی از آن، به‌شدت با این انحراف مقابله نمود. از جملة این انحرافات، ادعای نبوت اسود عَنسی و ردّه عمرو بن معدی­کرب زُبیدی است. رسول‌اللهˆ ضمن صدور دستورهای لازم برای کارگزاران خود، بزرگان یمنی را هم در برابر اسود بسیج نمود. با توجه به تدابیر آن حضرت و اتحاد، شجاعت و صلابت مسلمانان، و ضعف درونی و تشکیلاتی مرتدان، این فتنه فروخوابید. قیس بن هبیره مکشوح مرادی، عماربن یاسر عنسی و مالک بن حارث نخعی، از جمله رجال یمنی بودند که در دفع این فتنه و نیز فتنة یمامه و ردّه ابامُسَیکه اَیادی مشارکت داشتند. (واقدی، 1410، ص123-125 و 195)

3-4. مشارکت فعال هواداران علی†در فتوحات اسلامی

گسترش قلمرو اسلامی نتیجة تغییرات شگرف ظهور اسلام در جزیرةالعرب
بود. دیری نپایید که طنین پیام توحید اسلام، بلاد دیگر را فرا گرفت. در این
میان، تحولات داخلی جامعة اسلامی و اوضاع ناپایدار مناطق ایران و روم، سربازان اسلام را راهی مرزها کرد. رابطة میان فتوحات و دستگاه خلافت، مسئلة تحقیقات
و پژوهش‌های متعددی بوده که بیان یافته‌های آن، خارج از حوصلة این جستار است؛ اما به‌واقع، واگذاری منصب خلافت از جانب ابوبکر به عمر، تغییرات عمده‌ای در جهت‌دهی مسئلة فتوحات و دستیابی به موفقیت‌های روزافزون ایجاد نمود که از آن جمله می‌توان به مشارکت فعال مسلمانان یمنی اشاره کرد. بر این اساس، قبایل یمنی به‌همراه رؤسای خود راهی مدینه شدند و در مرزهای ایران و روم استقرار یافتند.

از آن جمله می‌توان به مالک بن حارث نخعی و خاندان وی اشاره کرد که پیرو این فراخوان، عازم مدینه و سپس شام شدند.[9] آنچه در این مقوله قابل بررسی است، انگیزة مالک از حضور در فتوحات است. به‌نظر می‌رسد مالک به‌عنوان یکی از ارادتمندان اهل‌بیت‰ جواز حضور و همراهی با سپاه اسلامی را در کسب اجازه از علی† می‌دید. چنان‌که واقدی می‌نویسد، مالک در مدینه پیش از دیگران با علی† دیدار کرد. (واقدی، 1417، ص68-69) تفاوت سلوک و مواضع مالک با دیگران، کسب تکلیف از جانب کسی است که شیعه آن را جانشین بلافصل رسول‌اللهˆ می‌داند. این نگاه، همچنین در نحوة ظهور و بروز دیگر یاران و شیعیان اهل‌بیت‰ در صحنه‌های مختلف فتوحات و عرضة اسلام به مردمان مناطق مفتوحه، مشهود است؛ تا جایی که می‌توان گفت ارادتمندان اهل‌بیت‰، مبلّغ اسلام از دریچة ولایت ایشان بودند. از همین روی، نخستین رویارویی برخی از بلاد مفتوحه چون مدائن با اسلام، با آموزه‌های شیعی عجین گشت.

عمار بن یاسر عنسی، یکی دیگر از صحابة یمنی رسول‌اللهˆ به‌شمار می‌رفت. اگرچه تشرف وی و خانواده‌اش به اسلام، در مکه و نه یمن بود، (ابن عساکر، 1415، ج43، ص348-429) ولی فضای جامعه‌شناختی قبیله‌ای حاکم بر جزیرةالعرب و تعاملات قبیلة عنس با عمار، و جایگاه اخلاف وی در تحولات تاریخ اسلام، سبب شد تا نقش عمار در تحولات تاریخ اسلام، به‌عنوان یکی از پیامدهای مهم مأموریت علی† در یمن بررسی شود. عمار نیز چون مالک، در صحنة فتوحات اسلامی شرکت کرد و سهم مهمی در فتوحات نخستین اسلامی داشت. وی که در این زمان استان‌دار کوفه بود، از جانب خلیفة دوم مأموریت یافت تا کوفیان را تجهیز و همراه با سپاه بصره اعزام کند. (بلاذری، 1988، ص369) او همچنین با فرستادن سپاهی به فرماندهی عُروة بن زید طائی، در فتح ری مشارکت کرد. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص289-290)

قیس بن هبیره مرادی، از دیگر علاقمندان اهل‌بیت‰ است که در جریان فتوحات نخستین اسلامی در دو جبهة شام و عراق، و نبردهای یرموک، (ابن حبیب، بی‌تا، ص303) قادسیه (دینوری، 1960، ص120/ طبری، بی‌تا، ج5، ص1731/ دینوری، 1960، ص155) و جلولاء حضوری فعال داشت.[10] (ابن اعثم، 1411، ج1، ص211)

از دیگر رجال یمنی هوادار امام علی†، حذیفة بن یمان است که از فرماندهان مسلمان در جنگ نهاوند بود و در پیروزی مسلمانان در این نبرد، سهم بسزایی داشت. (دینوری، 1368، ص137-138)

3-5. یاران و هواداران علی†در ادارة امور ولایات

از مجموع تحولات مدینه و اقدامات دستگاه خلافت، می‌توان چنین برداشت کرد که مواضع سه خلیفة نخستین نسبت به قبایل و شخصیت‌ها، با هدف تثبیت خلافت بوده است. دلیل این مدعا رویکرد خلیفه دوم به عمار بن یاسر است، زمانی که او را به امارت کوفه منصوب و سپس عزل نمود. (ابونعیم اصبهانی، 1934، ص23) در خصوص هدف خلیفه از این اقدام، گزارش موثق و مستندی به‌دست نیامد؛ اما از آنجا که عمار پیش از این توانسته بود اختلاف کوفیان را حل کند، (هیثمی، 1988، ج10، ص12) احتمالاً دستگاه خلافت را مصمم ساخته بود که با تکیه بر جنگاوری و سابقة او می‌توان بر مشکلات شهر تازه‌تأسیس کوفه فایق آمد. طبق دستور عمر، عمار مسئول برگزاری نماز و ادارة لشکر شد (قمی، 1361ش، ص183) و عبدالله بن مسعود انصاری و عثمان بن حنیف انصاری به‌ترتیب مسئول تقسیم بیت‌المال و امور قضایی (وکیع، بی‌تا، ج2، ص188) و امنیت کوفه شدند. (بلاذری، 1988، ص265)

خلیفه پس از مدتی کوتاه، عمار را از امور کوفه عزل، و مغیرة بن شعبه را به‌جای وی منصوب کرد. در این زمینه، قراین و شواهدی که از منابع اسلامی استخراج می‌شود، حایز اهمیت و دربردارندة بسیاری از حقایقی است که در لابه‌لای اخبار تاریخی پنهان مانده است. به نوشتة ابن اعثم، کوفیان نامه‌هایی را برای عمر نوشتند که در آن به رفتار عمار معترض بودند. این در حالی بود که عمر از مثالب کوفیان آگاه و اخلاق آنها را نکوهیده بود. با این حال، لازمة حفظ کوفه و جلب حمایت اهالی آن، همراهی نسبی با خواسته‌هایشان را می‌طلبید. طبری بر نقش مغیرة بن شعبه ثقفی، جریر بن عبدالله بجلی و کوفیان در برکناری عمار تصریح می‌کند.[11] (طبری، 1387، ج4، ص163-167)

افزون بر این، میان عمار و ابوموسی در امور نظامی و اداری عراق، اختلاف نظرها و درگیری‌هایی وجود داشت و به‌استناد خبر تاریخ قم، هم‌زمان با فراغت ابوموسی اشعری از فتوحات ایران و بازگشت او به بصره، عمار هم از امارت کوفه برکنار شد. (قمی، 1361ش، ص298-301) با تطبیق این روایت با گزارش ابن اعثم که رقابت میان کوفیان و بصریان را تصریح می‌کند، می‌توان گفت: ابوموسی وجود عمار را مانعی برای خود می‌دیده است. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص275-276)

این احتمال نیز مطرح شده است که علت برکناری عمار، تخطی وی از دستورهای خلیفه یا سستی در انجام وظایفش بوده است. در پاسخ به این احتمال باید گفت: اسناد و مدارک موجود نشان می‌دهند اموری که خلیفه به عمار محول می‌کرد، انجام می‌شد و حتی چنانچه مسئله‌ای پیش می‌آمد، عمار بدون دستور خلیفه کاری نمی‌کرد. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص289-290 و 275-276) بنابراین، با توجه به مواضع عمار نسبت به حوادث تاریخ صدر اسلام، معلوم می‌شود که وی در پیروی از سیرة رسول‌اللهˆ و اهل‌بیت‰ قرار داشته و از حیث نظری و عملی، با تفکر برخاسته از دستگاه خلافتِ برآمده از نظرگاه سقیفه همسو نبوده است. دلیل این مدعا آنکه عمار، هم در تداوم روند فتوحات شرق اسلامی و هم در برخورد با طبقات گوناگون مردم، به‌گونه‌ای متفاوت از دیگر عمال خلیفه عمل می‌کرد. (همان، ص290-291/ ابن عبدربه، 1373، ج6، ص127/ ابن سعد، 1410، ج3، ص191-194) چنان‌که وقتی خلیفه از برکناری وی اظهار تأسف نمود، عمار گله‌ای نکرد. (ابن اعثم، 1411، ج‏2، ص322-323) افزون بر این، برخی دیگر از هواداران امام علی† در زمرة کارگزاران خلفای سه‌گانه بودند. از این میان می‌توان به مسئولیت‌های عبدالله بن مسعود انصاری، حذیفة بن یمان (بلاذری، 1959، ج11، ص214) و عثمان بن حنیف در شهر کوفه در دوران خلافت عمر اشاره کرد. (بلاذری، 1417، ج1، ص163)

در دوران خلافت امام علی† حضور یمنی‌ها توسعه یافت؛ تا آنجا که برخی از آنها بر بیش از یک ولایت منصوب شدند. از آن جمله مالک بن حارث (اشتر) نخعی است که در این دوران به‌ترتیب استاندار جزیره، (خلیفة بن خیاط، 1415، ص151) عانات، آمد، میافارقین، نصیبین، (بلاذری، 1417، ج2، ص176) موصل، دارا، سنجار، عانات، هیت (نصر بن مزاحم، 1382، ص12) و سرانجام مصر بود.[12] (مقریزی، 1997، ج1، ص828) کمیل بن زیاد نخعی، یکی دیگر از مشاهیر یمنی بودکه از طرف آن حضرت به‌عنوان والی هیت منصوب شد. کمیل در مقابله و دفع غارات معاویه در شمال عراق سهم مهمی داشت. (بلاذری، 1417، ج2، ص437) برخی دیگر از کارگزاران امام علی بن ابی‌طالب† که از هواداران و شیعیان آن حضرت بودند، عبارت‌اند از: مخنف بن سلیم الغامدی ازدی (اصفهان و همدان)، (نصر بن مزاحم، 1382، ص11) حارث بن ابی‌حارث بن ربیع ازدی (اصفهان)، یزید بن قیس ارحبی (یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص201) جوخ و مدائن، (نصر بن مزاحم، 1382، ص11) قیس بن عباده خزرجی (آذربایجان)، (یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص202/ بلاذری، 1417، ج2، ص161) و مصر، (همان، ج2، ص301) عثمان بن حنیف انصاری (بصره)، (خلیفة بن خیاط، 1415، ص109) ابوالأسود دوئلی (بصره)، قرظة بن کعب انصاری (یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص203) (بهقباذات)، قدامة بن مضعون (عجلان)، (بلاذری، 1417، ج2، ص160) ازدی (کسکر)، (نصر بن مزاحم، 1382، ص11) مالک بن کعب ارحبی (بلاذری، 1417، ج2، ص165) و به قولی کعب بن مالک (یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص204) (بهقباذات)، سلیمان بن صرد خزاعی (جَبل)، (بلاذری، 1417، ج2، ص166) هانی بن هوذه نخعی (کوفه)، (ثقفی، بی‌تا، ج1، ص18-27) حذیفة بن یمان (مداین)، (بلاذری، 1417، ج2، ص216) سهل بن حنیف انصاری (مدینه)، (همان، ص157/ یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص203) ابوقتاده انصاری (مکه)، عمر بن سلمه ارحبی (یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص203) و نعمان بن عجلان ازرقی (بحرین). (بلاذری، 1417، ج2، ص158/ یعقوبی، بی‌تا، ج2، ص201) بدین ترتیب، می‌توان گفت: نقش یمنی‌ها در دوران خلافت امام علی بن ابی‌طالب† قوی و نسبت به دوران سه خلیفة پیشین و پس از آن، از گسترش کمی و کیفی قابل­توجهی برخوردار بوده است. این امر در رشد و نفوذ معارف اهل‌بیت‰ و آشنایی مردم با اهل‌بیت‰ نقش بسزایی داشت. (فهرست اسامی برگرفته از منتظرالقایم، 1380، ص191-196)

3-6. نقش هواداران علی†در توسعه و تقویت نظام شهری ـ اسلامی

همزمان با نخستین تحرکات نظامی مسلمانان، شهرهای جدیدی ایجاد شد. هدف از این کار آن بود که نیروهای رزمنده، در مناطق رزمی و عملیاتی استقرار یابند. مواضع قبایل عرب ساکن عراق، در سیاست‌ها و طرح‌های مدیریتی و نظامی خلافت و تأمین نیرو و امکانات مورد نیاز دولت در طی دو قرن نخست هجری، نقش بسزایی داشته است. (جعیط هشام، 1372ش، ص86-88) از آن جمله، شهر کوفه و بصره بود که در نخستین سال‌های فتوحات اسلامی در شرق برپا شدند، ساختار اجتماعی و نژادی شهر کوفه و بصره، قبیله‌ای بود. (بلاذری، 1988، ص274) برای نمونه، چهار قسمت از هفت بخش کوفه که سعد بن ابی‌وقاص برای اعراب در نظر گرفت، متعلق به یمنی‌ها بود. قبیلة مَذحِج، همدان، أشعر و طیّ، در این گروه قرار داشتند. (بلاذری، 1417، ج2، ص144-145) گرایش‌های سیاسی عقیدتی ساکنان مناطق مفتوحه، به‌تناسب سوابق فرهنگی و تاریخی مناطق مختلف جزیرةالعرب و عصبیت‌های قومی ـ نژادی و تغییرات سیاسی ـ اجتماعی صدر اسلام، متنوع بود؛ چنان‌که کوفه به‌عنوان مرکز ثقل فعالیت اهل‌بیت‰، محل نشر معارف دینی و محل تجمع دانشمندان در قرون نخست اسلامی به‌شمار می‌آمد و قبایل مختلف آن در صحنه‌های گوناگون رویه‌های مختلفی داشتند. (بلاذری، 1988، ص270-272) با توجه به وسعت روزافزون قلمرو اسلامی، این ترکیب به مناطق دیگر هم سرایت کرد و اسباب تغییرات مهم اجتماعی را فراهم آورد.[13] (بلاذری، 1988، ص409)

3-7. مواضع یمنی‌های شیعه نسبت به تحولات تاریخی دو قرن نخست هجری

یکی از مسائل مهم در تداوم هوادارای یمنی‌ها از اهل‌بیت‰، مشارکت فعال آنها در مبارزات فرهنگی و اجتماعی در دفاع از اسلام و مبارزه با ظلم و بدعت‌ها و انحرافات بوده است. این مهم در موارد متعددی قابل بررسی است که مهم‌ترین آنها در ادامه بیان می‌شود.

3-7-1. جانشینی پس از رسول خداˆ: با وجود تدابیر رسول‌اللهˆ و نص دین، نخستین و مهم‌ترین عرصة تحزب و اختلاف آرای مسلمانان، پیرامون جانشینی رسول‌اللهˆ بود. حادثة سقیفه عرصة نمود این اختلاف بود که به‌دنبال آن جریانی موسوم به مکتب خلافت پیروز شد و چنین وانمود که گویی مسئلة جانشینی رسول‌اللهˆ امری است که به مردم واگذار شده است. از همین روی، گروهی از صحابة رسول‌اللهˆ به این اقدام اعتراض کردند و تصمیم گرفتند تا اجازة تثبیت خلافت ابوبکر را ندهند و جانشینی را در خاندان رسول‌اللهˆ محفوظ دارند.

در میان این گروه، عمار بن یاسر هم حضور داشت که تنها دلیل مخالفت خود با ابوبکر را قول و فعل رسول‌اللهˆ می‌دانست. از این‌رو، تأکید داشت که خلافت ابوبکر نامشروع و غصبی است. (زبیر بن بکار، بی‌تا، ص312) عمار پس از این هم به روش انتخاب عثمان و خلافت وی انتقاداتی داشت و از کسانی که او را به‌عنوان جانشین عمر قبول داشتند، انتقاد می‌کرد. (ابن قتیبه، 1363، ج1، ص28) او در رد گروهی که خلافت را نوعی ریاست قبیله‌ای فرض می‌کردند و آن را حق خاندان قریش می‌دانستند، جامعة اسلامی را متوجه رسول‌اللهˆ و علی† می‌نمود. (ابن عبدربه، 1373، ج1، ص27-29) عملکرد عمار، پیروی از اهل‌بیت‰ بود و متناسب با درک مسیری که آنها می‌پیمودند، اقدام می‌کرد. بنابراین، برخورد وی با مسائل مختلف، برخاسته از مواضع قبیله‌ای و در جهت تأمین منافع فردی و موقعیت‌طلبی نبود. این موضع، همواره در سلوک پیروان اهل‌بیت‰ مشاهده می‌شد. (زبیر بن بکار، بی‌تا، ص610-617) شهامت و مخالفت عمار با دستگاه خلافت تا آنجا بود که مورد عتاب، اذیت و ضرب و شتم خلیفه و دستیارانش قرار گرفت و سرانجام متهم به ایجاد شورش در برابر عثمان شد. شاید به همین دلیل بود که خلیفة سوم تصمیم گرفته بود او را بکشد. (ابن قتیبه، 1414، ج1، ص232-233)

دیگر یاران یمنی علی†، چون کمیل بن زیاد و مالک اشتر، سیاست‌ها و منش حکومتی عثمان و عمالش را نقد می‌کردند. از این‌رو، به‌دستور عثمان به شام تبعید شدند. (طبری، 1387، ج3، ص431-433) برخی دیگر نیز مورد تحقیر و اهانت قرار گرفتند. (ابن شبه، 1410، ج3، ص1065-1066) تبعید این گروه به شام، بیش از هر چیز فرصتی برای بیدارگری مردم بود؛ چنان‌که معاویه، عامل عثمان در شام را نگران و آشفته ساخت. به‌ویژه آنکه کوفیان نشست‌هایی هم با معاویه داشتند و دلایل خود را برای مخالفت با عثمان تشریح می‌کردند.[14] گویا تأثیرگذاری این سخنان و افشاگری‌ها قابل کنترل نبوده است؛ چراکه معاویه تقاضا کرد تبعیدیان به‌جای دیگری بروند. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص390-392) با این حال، کوفیان و یمنی‌های شیعه، در عراق و مناسک حج از رفتار عمال خلیفه شکایت می‌کردند. (همان، ص403-405/ خوارزمی، 1411، ص247-249) و هم‌زمان بر شایستگی علی† برای منصب خلافت تأکید می‌ورزیدند. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص391-392) آنان در تحصن عمومی مدینه هم حضور یافتند. (ابن قتیبه، 1363، ج1، ص38) یاران یمنی علی† نقش مهمی در استقرار و تثبیت خلافت آن حضرت داشتند که در جای دیگری بررسی می‌شود.

3-7-2. یاران یمنی اهل‌بیت‰و خلافت امام علی†: یاران و قبایل یمنی هوادار اهل‌بیت‰ سهم ویژه‌ای در اقبال عمومی به سمت علی† و فراهم آوردن اسباب خلافت آن حضرت داشتند. مواضع قبیله‌ای و رجال شیعی ازد، مذحج و همدان و طوایف متعلق به آنها، در جهت حمایت از اهل‌بیت‰ بوده و در صحنه‌های مختلف نظامی، اجتماعی و جهت‌دهی عنصر قبیله‌ای در راستای تثبیت و تقویت خلافت امام علی† نقش داشتند. در مواردی، این حمایت و حضور چنان پرقوت بود که آنها را با عنوان سبائیین هم می‌شناختند.[15] به‌نظر می‌رسد تحلیل عنوان سبائیه از نگاه محققان معاصر، بیشتر قابل پذیرش و اثبات است؛ چراکه هم با سوابق نسبی رجال شیعه مطابقت دارد و هم با رده‌بندی گرایش‌های مذهبی و سیاسی معمول در آن زمان همخوان است.

از جمله صحابة برجستة یمنی مؤثر در استقرار و تثبیت خلافت امام علی†، عمار ابن یاسر بود. وی در جمع صحابه و انصار حضور می‌یافت و بر لزوم شناخت و اطاعت از امام و ضرورت دوری از تفرقه و فتنه‌جویی تأکید می‌کرد.[16] نقش عمار در برخورد با صحابه و کسانی که از بیعت با امام سر باز می‌زدند، ناشی از آگاهی وی به روحیات این گروه و افکارشان بود. (مفید، الاختصاص، بی‌تا، ص152) افزون بر این و به‌نوشتة ابن اعثم، مسئول استقبال از بزرگان و سران یمنی، مالک اشتر بود. وی در جمع یمنی‌ها، همگان را به بیعت با امام رهنمون می‌شد. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص440-445) این‌گونه بود که فضایل اهل‌بیت‰ توسط هوادارانشان تبیین، و امر خلافت امام تثبیت شد.

یاران یمنی علی† در مجالس مشورتی نیز حضور می‌یافتند. عمار بن یاسر عَنسی، مالک اشتر نخعی، (ابن قتیبه، 1363، ج1، ص89) هانی بن عروه مرادی، حجر بن عدی کندی و عمرو بن حمق خزاعی از آن جمله‌اند.[17] (ابن اعثم، 1411، ج2، ص490-492) برخی هم از کارگزاران علی† بودند. (رجوع شود به اداره امور ولایات)

در این زمان، مسئلة عثمان یکی از شاخصه‌های عمده در شکل‌گیری گرایش‌های مختلف سیاسی ـ مذهبی به‌شمار می‌رفت. به‌ویژه دو جریان عثمانی به سردمداری امویان، معاویه و بصریان، (ابن قتیبه، 1363، ج1، ص84-85) و شیعی و علوی به هواداری اهل‌بیت‰ فعال‌تر از دیگران بودند. تب‌و‌تاب تبلیغات عثمانی در شام چنان بود که کسی چون مالک اشتر رفتار شامیان را به سخره می‌گرفت و گفتارشان را کودکانه تعبیر می‌کرد. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص420) در این میان، برخی از یاران یمنی اهل‌بیت‰ که به مخالفت با عثمان مشهور بودند، بیش از دیگران هدف آماج تیر خون‌خواهان عثمان بودند. در رأس این گروه مالک اشتر، عدی بن حاتم طایی و عمرو ابن حمق خزاعی قرار داشتند. (همان، ص445)

مواضع عثمانی‌گری جریان مخالف علی† سبب بروز جریان ناکثین و نبرد جمل شد و سهم یاران یمنی اهل‌بیت‰ در دفاع از حریم ولایت و افشاگری مقاصد دشمنان، مفید و موثر بود. این گروه سهم عمده‌ای در آماده کردن نیرو برای تأمین اهداف امام در پیکار جمل داشتند؛ به‌گونه‌ای که کوفیان یمنی به تبعیت از نظر بزرگان خود، آمادة نبرد با پیمان‌شکنان شدند. ابن ابی‌شیبه روایت می‌کند حضور مَذحِج عراق و نخع، چنان قوی بود که به‌تنهایی از پس ناکثین برمی‌آمدند.[18] (ابن ابی‌شیبه، 1401، ج8، ص71)

با استفاده از گزارش‌های تاریخی روشن می‌شود که ترکیب سپاه عراق به شکل قبیله‌ای بوده است و قبایل یمنی هوادار اهل‌بیت† مانند مَذحِج و همدان و نخع در آن حضور جدی داشته‌اند. (ابن ابی‌الحدید، 1378، ج1، ص265) بر این اساس، می‌توان گفت ترکیب قبیله‌ای کوفیان در سه نبرد جمل، صفین و نهروان، شباهت زیادی به یکدیگر داشته و این خود متناسب با ساختار جمعیتی و سکونتی اعراب در کوفه و عراق بوده است.[19] (بلاذری، 1417، ج2، ص235) به‌علاوه، یمنی‌ها فرماندهی بخش‌هایی از سپاه عراق را بر عهده داشتند.[20] علی† در نبرد صفین از وجود هانی بن عروه مرادی، حجر بن عدی، کمیل بن زیاد نخعی و خَرَشة بن مالک بن جریر أودی، ربیعة ابن مالک، شبیب بن عبدالله مذحجی، شریح بن هانی حارثی، عبدالله بن ذَباب مذحجی و قیس بن مکشوح مرادی و دیگر یاران یمنی خود، برای تجهیز سپاه، افشای مقاصد قاسطین و تبیین حقایق، بسیار بهره برد. (ابن اعثم، 1411، ج2، ص490-492)

اهمیت حضور و مشارکت رجال و قبایل یمنی هوادار اهل‌بیت‰ در پیشبرد اهداف نبرد صفین و قرار گرفتن در ردیف مدیریت راهبردی، در موارد متعدد قابل بررسی است که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: تعدد نیروهای اعزامی به میدان؛ مسئولیت‌های عمده و مهم یمنی‌ها؛ حمایت فکری و عملی مشاهیر یمنی (اعم از صحابه و تابعان) از علی†؛ توصیفات امام علی† و سران عراقی و شامی از یمنی‌ها؛ اشعار و رجزهای سروده‌شده در این پیکار از سوی یمنی‌ها؛[21] ترس و اضطراب و کینة معاویه از یادآوری رشادت‌های قبایل یمنی در صفین. همچنین بخش عظیمی از فهرست کشتگان صفین که در سپاه عراق و در کنار علی† با معاویه جنگیدند، از یمنی‌ها بودند. (ابن اعثم، 1411، ج3، ص5-9)

در این پیکار، عمار یاسر هم به‌شهادت رسید. حضور عمار در کنار امام علی† و در موقعیت‌های حساس حکومت آن حضرت، نقش مهمی در تبیین حقیقت و تفهیم آن برای عموم امت اسلامی داشته است. این مقوله به‌ویژه زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که مردم احادیثی از رسول خداˆ دربارة عمار را به‌یاد می‌آورند که فرموده بود: «عمّار تَقتُلُکَ الفِئَة الباغِیه» (طبرسی، 1386، ج1، ص266ـ269) یا «یدور الحَق مَعَ عَمّارحیثُما دار». (ابن اعثم، 1411، ج3، ص158-161) معاویه کشتن عمار را افتخاری عظیم برای شامیان می‌دانست و آن را «فتح‌الفتوح» صفین قلمداد کرد.[22] (ابن عبدربه، 1373، ج5، ص83-85) یکی دیگر از هواداران یمنی علی†، اویس بن عامر مرادی قرنی استکه در پیکار صفین به‌شهادت رسید.[23] (ابن اعثم، 1411، ج2، ص545-548) از دیگر شهدای صفین، عبدالله بن کعب مرادی است.[24]

3-7-3. مبارزات فرهنگی یاران یمنی اهل‌بیت‰علیه امویان: با روی کار آمدن امویان، جامعة اسلامی با دو خطر مهم مواجه شد: نخست، حاکمیت ناسالم و نامشروع اموی که برای حفظ قدرت و تثبیت جایگاه خود، از هر وسیله‌ای حتی دین استفاده می‌کرد و به تخریب شخصیت‌های موجه به‌ویژه اهل‌بیت‰ در نزد مردم می‌پرداخت و اصل اسلام را هدف قرار داده بود؛ دیگری خطرهایی چون اشرافیت‌گرایی، جمود فکری، دنیازدگی و غلبة احساسات نفسانی و بزرگ انگاشتن دنیا بود. مقابله با این دو، جز از راه جهاد بیرونی و درونی ممکن نبود. از این‌رو، کسانی بودند که در عرصة جهاد درونی، و پیرو آن در مبارزة بیرونی، از جبهة باطل شکست خوردند. در این میان هم کسانی بودند که در دو جبهه جهاد می‌کردند و با آگاهی از اوضاع زمانه و قدم گذاشتن در مسیر اهل‌بیت‰ برای حفظ و نشر اسلام ناب و سازماندهی جامعه مبتنی بر آموزه‌های مکتب تشیع می‌کوشیدند؛ اما عموماً در اقلیت قرار داشتند و نمی‌توانستند خویشاوندان و هم‌قبیلگان خود را متقاعد سازند. این گروه در مواجهه با ظلم و فساد، به افشاگری و دفاع از حریم ولایت اهل‌بیت‰ می‌پرداختند و انواع شکنجه‌ها بر آنها تحمیل شد. از این نمونه می‌توان به خطابه‌ها و اشعار مهم و اثرگذار یاران یمنی اهل‌بیت† در حضور معاویه اشاره کرد. این گروه که به دلیل ارادت به اهل‌بیت‰ و حضور فعال در صحنة سیاسی ـ نظامی به شام احضار می‌شدند، ماهیت غیراسلامی خلافت شام را افشا و از حریم اهل‌بیت‰ دفاع می‌کردند. ام‌سنان مذحجی، زرقاء بنت عدی همدانی، (نصر بن مزاحم، 1382، ص23-64/ ضبی، 1404، ص21-26) ام‌الخیر بارقی، (ابن ابی‌طاهر، بی‌تا، ص55-59) بکاره هلالیه، (ضبی، 1404، ص71-72) سوده بنت عمارة بن اشتر همدانی، (همان، ص69) عکرشه بنت الاطش، (همان، ص37-39)، فارغه بنت عبد الرحمن حارثیه (همان، ص59) و آمنه بنت شرید از جمله زنان شیعة یمنی اهل‌بیت‰ بودند که اشعار و خطابه‌هایشان تن معاویه را به‌لرزه درآورد. (ص52-57) برخورد آگاهانه و شجاعانة شریک بن اعور حارثی و هانی بن عروه مرادی دربارة جانشینی یزید و برملا کردن خباثت‌های معاویه و دفاع از حقانیت امام علی† از نمونه‌های دیگر پایمردی هواداران یمنی علی† در جهاد در راه خدا بوده است. (ضبی، 1404، ص5) هانی بن عروه مرادی بارها به‌واسطة حمایت از علی† و فرزندانش مورد نکوهش و آزار معاویه و بنی‌امیه قرار گرفت. (احمدی، 1406، ج2، ص485-486)

3-7-4. جنبش حجر بن عدی کندی:[25] نمود دیگر حضور فعال شیعیان، قیام حجر بن عدی است. وی از جمله هواداران اهل‌بیت‰ بود که در یمن سکونت داشت و در مقابل کارگزاران اموی که در یمن به‌سر می‌بردند، ایستاد و سیاست‌های دستگاه خلافت را افشا نمود. از همین روی، مورد شکنجه قرار گرفت و سرانجام به‌همراه یارانش و به‌دستور معاویه در مرج عذراء به‌شهادت رسید (52ق). (ابن اثیر، 1385، ج3، ص472-483) در شهادت‌نامه‌ای که رجال کوفی به شام فرستادند، تأیید کردند که حجر علیه عثمان سخن گفته، خلیفه را خلع کرده، به خدا کفر ورزیده (بلاذری، 1417، ج5، ص254) و مردم را به فتنه‌جویی و شکستن بیعت با خلیفه دعوت کرده است؛ (طبری، 1387، ج5، ص269-270) اما به‌واقع می‌توان گفت اتهاماتی که به حجر نسبت داده شده بود، بیش از هر چیز مبتنی بر فهم اشتباه از دین، غلبة احساسات نفسانی، شتاب‌زدگی، وابستگی‌های قومی، غفلت و سستی، و روش‌های امویان در تهدید نخبگان بود. عملیات روانی گستردة آل‌امیه برضد اسلام، سبّ علی† و دشمنی با یاران امام علی†، فضیلت‌سازی برای عثمان و خلافت اموی، در علنی شدن اعتراضات و مواضع جدی حجر بن عدی ـ که یکی از صحابة رسول خداˆ و پیروان اهل‌بیت‰ بود ـ جایگاه ویژه‌ای داشت. (ابن اثیر، 1385، ج3، ص452) یک نکتة مهم آنکه با توجه به سیاست تقیة شیعیان، عدم همراهی برخی رجال هوادار اهل‌بیت‰ همچون هانی بن عُروه، نمی‌تواند دلیل همسو نبودن آنان با اهداف قیام حجر باشد.

3-7-5. قیام مسلم بن عقیل: اعزام مسلم از جانب حسین بن علی‡ به کوفه، در راستای تدابیر آن حضرت برای دعوت از همگان، اتمام حجت و لبیک به دعوت کوفیان بود؛ اگرچه از نام اشخاص، متن نامه‌ها و بررسی سوابق تاریخی کوفه چنین به‌دست می‌آید که همة دعوت‌کنندگان، هوادار اهل‌بیت‰ نبودند و متناسب با اوضاع نابسامان کوفه و اقبال آنها به امام حسین† با این طرح همراه شدند. در زمرة دعوت‌کنندگان شیعی امام حسین†، قبایل معروفی چون همدان هم حضور داشتند. (دائرةالمعارف تشیع، 1371، ج3، ص499) با این حال، مسلم پس از ورود ابن زیاد به کوفه، در خانة هانی بن عروه مرادی که از شیعیان و اصحاب اهل‌بیت‰ بود، پنهان شد. (ابن اعثم، 1411، ج5، ص50) به‌نظر می‌رسد علت آنکه مسلم نزد هانی رفت، آن بود که وی رئیس قبیله و از شیوخ کوفه بود. به‌علاوه، اعتبار اجتماعی و ارادت هانی به اهل‌بیت‰ نقش مهمی در پیشبرد و توفیق مأموریت مسلم در کوفه داشت؛ چراکه در این مدت، مسلم از مردم کوفه برای امام حسین† بیعت گرفت (طبری، 1387، ج5، ص348) و سلاح و نیرو جمع کرد. (ابن اعثم، 1411، ج5، ص41) با استناد به اقوال تاریخی، مسئلة هانی اسباب علنی شدن قیام مسلم را فراهم کرد؛ چراکه یکی از مطالبات مسلم در آغاز قیامش، آزادکردن هانی از قید اسارت بود. (همان، ص44 به بعد) هانی پس از کشته شدن مسلم، در بازار کوفه کشته شد. (مفید، 1960، ج2، ص63-64)

از دیگر یاران یمنی اهل‌بیت‰، شریک بن اعور حارثی بود که به‌دستور ابن زیاد و همراه او به کوفه آمده بود. وی از این فرصت به‌خوبی بهره جست و در همیاری و هم فکری با مسلم کوتاهی نکرد؛ (دینوری، 1368ش، ص242) چنان‌که به هانی توصیه کرد تا دست از یاری مسلم بر ندارد (همان، ص233-235) و او را برای بهره‌گیری بیشتر از اوضاع کوفه تشویق نمود. (ابن اثیر، 1385، ج4، ص27-36) شریک پس از این، به فاصلة کوتاهی در کوفه از دنیا رفت. (طبری، 1387، ج5، ص364) در قیام مسلم، برخی قبایل و رجال شیعی که مذحج و همدان از آن‌جمله بودند، حضور داشتند؛ (ابن عبدربه، 1373، ج5، ص219-220) اما با توجه به سیاست‌های دفعی ابن زیاد، اختلاف داخلی میان اصحاب مسلم، همچنین نقش شیوخ قبایل در همراهی با حکومت، و ضعف کوفیان، توان مسلم به‌شدت فرو کاست و یکه و تنها ماند. (ابن اعثم، 1411، ج5، ص40-55)

3-7-6. قیام امام حسین†و حماسة عاشورا: قیام مسلم نمونه‌ای کوچک و پیشقروال اخباری بود که در سال 61 هجری در کربلا رخ داد؛ چراکه امام حسین† نه به دعوت کوفیان، که به هدف اقامة شریعت و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد تا اسلام را احیا و امت رسول‌اللهˆ را اصلاح نماید. از این‌رو، سیاست‌های عمال اموی، نه دربارة اهل‌بیت‰ و نه شیفتگان آنها مؤثر نیفتاد و حسین بن علی‡ و یارانش تا آخرین لحظه استقامت و پایمردی کردند؛ همان‌گونه که دشمنان آنها از هیچ گناهی فروگذار ننمودند. اگرچه وضع کوفه پس از شهادت مسلم بسیار سخت و طاقت‌فرسا بود، با این حال برخی از شیعیان خود را به حسین بن علی‡ که در کربلا بود، رساندند. عمار بن ابی‌سلامه والانی از آن جمله بود. (همدانی، 1408، ص100) در این واقعه، برخی قبایل مشتهر به تشیع، مثل نخع حضور نداشتند؛ (طبری، 1387، ج4، ص336) اما گروهی دیگر چون سلمان و جمل و همدان در کنار امام قرار گرفتند و برخی دیگر چون مذحج، جعفی و همدان دارای رویه‌های دوگانه‌ای بودند که هر کدام اینها در ترکیب سپاه امویان به‌صورت قبیله‌ای و در ترکیب جبهة امام حسین† به‌صورت فردی حضور یافتند. آنچه از فهرست اسامی شهدای این قیام به‌دست می‌آید، بیانگر آن است که حدود چهل نفر از یاران و اصحاب امام حسین† از یمنی‌ها بودند که برای اقامة حق و دفاع از آن حضرت، لحظه‌ای فرو گذار نکردند. این مهم، همچنین جایگاه یمنی‌ها را در حفظ و نشر معارف اهل‌بیت‰ و استقامت در این راه روشن می‌سازد.[26]

3-7-7. قیام توابین و مختار ثقفی: یکی از پیامدهای مهم قیام کربلا، تقویت شهادت‌طلبی و تظلم‌خواهی در جامعه بود. در این میان، هواداران اهل‌بیت‰ جلودار بودند. نخستین جنبش، متعلق به توابین بود که سلیمان بن صرد خزاعی، از یاران یمنی شیعه که توفیق همراهی با امام حسین† و مشارکت در کربلا را نیافت، ترتیب داد. در کنار سلیمان، کسان دیگری از شیعیان هم حضور داشتند که روشنگری کرده، مصایب وارده بر اهل‌بیت‰ را برای مردم بازگو می‌کردند. از آن جمله، وهب بن زمعه جعفی بود که مردم را در مقتل شهدای کربلا جمع کرد و در طی سخنرانی، به دفاع از نظام امامت و جایگاه آن در حفظ دین تصریح نمود. وی احساس پشیمانی خود را از همراهی نکردن با حسین† اعلام کرد و از همگان خواست تا انتقام خون‌های ریخته‌شدة کربلا را از قاتلان آنها بگیرند. به نوشتة ابن اعثم، سخنان وهب مردم را متأثر کرد؛ تا جایی که به جنگ با قاتلان حسین بن علی‡ تصمیم گرفتند. (ابن اعثم، 1411، ج6، ص214-215) در واقع، این حرکت نیز با وجود ارزش مقدس و متعالی آن به دلیل اختلافات داخلی رجال شیعة کوفه، ارادة سست و متزلزل کوفیان، و قدرت امویان به نتیجه‌ای نرسید؛ اما فرصتی برای محک شیعیان و زمینه‌ای برای فراهم آمدن آنها پیرامون مختار به‌شمار می‌رفت.

مختار با شعار عمل به کتاب خدا و سنت رسول خداˆ، طلب خون امام حسین† و دفع خلفای اموی قیام کرد. شعار و خطابه‌های او و یارانش در مقابله با مخالفان، به‌ویژه در جنگ با ابن زیاد (طوسی، 1414، ص240-243) و برخورد جدی با عاملان واقعة خونین کربلا (مسعودی، 1381، ص291) دلایل مهمی است که نشان می‌دهد مختار در جهت مکتب اهل‌بیت‰ حرکت کرده است. نخستین تمهیدات مختار جذب رجال و قبایل شیعی بود که از آن جمله می‌توان به قبیلة مذحج، نخع و همدان اشاره کرد. در این دعوت، همچنین یکی از رجال شیعة یمنی کوفه به نام ابراهیم بن مالک اشتر نخعی به مختار پیوست. این امر، در جلب نظر و همراهی بسیاری از شیعیان کوفه با مختار سهم بسزایی داشت. (دینوری، 1368ش، ص300-305) بررسی دقیق و تفصیلی علت و نتایج همراهی ابراهیم با مختار، جای مقال دیگری است؛ به‌ویژه آنکه زندگی وی تا پیش از قیام مختار در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.[27] باوجود این ابراهیم به‌عنوان یکی از فرماندهان اصلی سپاه مختار نقش مهمی در پیروزی‌های پی‌درپی وی و غلبة مختار بر مخالفان و دستیابی وی به آرمان‌هایش داشت. ابراهیم مصمم بود که از قاتلان واقعة کربلا انتقام بگیرد. (ابن اعثم، 1411، ج6، ص219-231)

3-7-8. سایر جنبش‌های اجتماعی ضد اموی:هواداران اهل‌بیت‰ هرگاه موقعیتی برای افشاگری ظلم و مقابله با جور به‌دست می‌آمد، از آن بهره می‌گرفتند؛ چنان‌که در زمان عبدالملک بن مروان، عبدالرحمن بن اشعث بن قیس کندی در عراق و ایران به‌پا خاست. عوامل زمینه‌ساز این حرکت، برگرفته از شرایط فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و مذهبی نامناسب حاکم بر عراق در نیمة دوم قرن نخست هجری بود که از مصادیق آن، عرب‌گرایی امویان، عصبیت‌های قبیله‌ای و درگیری‌های عدنانی ـ قحطانی و فساد اخلاقی بود. برخی از شیعیان یمنی اهل‌بیت‰ در این جنبش شرکت کردند که از مشاهیر آنها، کمیل بن زیاد نخعی است. وی از چهره‌های سرشناس مذهبی و اجتماعی عراق به‌شمار می‌رفت. (ابن سعد، 1410، ج6، ص179) وی پس از آنکه به اسارت حجاج بن یوسف درآمد، به دفاع از امام علی† پرداخت و حاضر نشد از آن حضرت برائت بجوید. از این‌رو، به شهادت رسید. (ابن اثیر، 1385، ج4، ص482) یاران یمنی اهل‌بیت‰ در عراق، همچنین در قیام زید و طالبیان در برابر ظلم و فساد خلافت اموی شرکت کردند. (طبری، 1387، ج7، ص182-183) ابن حزم از حضور مردانی از اعقاب عمار بن یاسر در قیام عبدالله بن جعفر گزارش می‌دهد. (ابن حزم، 1403، ص406)

3-8. آثار علمی ـ فرهنگی هواداران یمنی اهل‌بیت‰در دو قرن نخست هجری

هواداران یمنی اهل‌بیت‰ افزون بر مشارکت فعال در جریان‌های سیاسی ـ اجتماعی در شاخه‌های گوناگون علوم اسلامی و ادبی نیز حضور فعال داشتند که با توجه به تنوع کمی و کیفی رجال، دانش‌ها و آثار برجای مانده از مشاهیر شیعی یمنی، می‌توان گفت این گروه توانستند در پرتو مکتب اهل‌بیت‰ مکتبی برگرفته از توانمندی‌های قومی و جغرافیایی خود ارائه دهند که یکی از آنها مکتب نخع است. در این مکتب، عمدتاً از موضوعات مختلف علوم اسلامی و دینی استفاده می‌شد. (ابن خلدون، 1408، ج1، ص68-69) بهره‌گیری از متون درسی ـ تألیفی و تأسیس مدارس تعلیمی و تشکیل سلسله‌های موروثی علمی، از مهم‌ترین مؤلفه‌های این مکتب به‌شمار می‌رود. در این میان، نقش برخی قبایل هوادار اهل‌بیت‰ همچون نخع بیشتر بود؛ تا جایی که به‌طور قطع می‌توان گفت غلبة کمّی و کیفی نخعی‌ها در این مکتب، سبب شد تا به نام مکتب نخع شهرت یابد. این مکتب، از نظر جغرافیایی در عراق و به مرکزیت کوفه ریشه گرفت و مؤسسان آنها قبایل یمنی، به‌ویژه از سه طایفة مراد، ‌جُعفی و ‌نخع بودند.

اگرچه برخی از رجال این مکتب، تربیت‌یافتة مدرسة عبدالله بن مسعود انصاری بودند، (ابن حجر، 1415، ج‏1، ص57-58) اما عموم مشاهیر آن از پیروان و هواداران اهل‌بیت‰ و از شاگردان ایشان، به‌ویژه امام صادق†بودند و مسئولیت‌های مهمی چون وکالت امامان، بر عهدة آنها گذاشته می‌شد. عموماً گرایش سیاسی شیعة عراقی داشتند و بعضاً در قیام‌های شیعی و حرکت‌های اجتماعی ضد اموی شرکت می‌کردند. (ابن حجر، 1415، ج1، ص59-60) بر این اساس، مکتب نخع تعاملات جدی با تشیع و اهل‌بیت‰ داشت و بسیاری از مشاهیر این مکتب، در زمرة معاریف رجال اهل‌بیت‰ به شمار می‌آمدند. از این گروه می‌توان مالک اشتر نخعی، کمیل بن زیاد، جابر بن یزید جُعفی، ابوبصیر مرادی، و خاندان دراج، و تعداد فراوانی را نام بردکه در کتب رجالی شیعه در زمرة اصحاب اهل‌بیت‰ معرفی شده‌اند. این گروه از حیث نظری و عملی، به اهل‌بیت‰ تقرب داشتند و می‌کوشیدند منطبق با مکتب اهل‌بیت‰ عمل کنند. این مهم، به‌ویژه برای هواداران تشیع، میراثی عظیم و گران‌بها به شمار می‌آمد. (خوئی، 1413، ج20، ص418 و 227 و ج12، ص99) فهرست برخی از رجال یمنی شیعه که از اصحاب اهل‌بیت‰ و مورد وثوق مکاتب روایی امامی هستند، در جدول شمارة1 آمده است.

مبارزات فرهنگی یاران یمنی اهل‌بیت‰ که در دفاع از حریم ولایت و تبیین حقایق و افشاگری امویان بود، بخش دیگری از فعالیت‌های اثربخش این گروه است؛ مثلاً عموم اشعار و خطابه‌های برجای مانده از مالک اشتر ـ که یکی از شعرای معروف، خطیبان و رجزخوانان معروف عرب است ـ در حمایت از علی†، تحریض شیعیان و آگاه کردن آنها به حیله‌ها و مکر دشمنان اهل‌بیت‰ بوده است.[28] ام‌سنان بنت خیثمه مذحجی، یکی دیگر از زنان مبارز و اصحاب یمنی اهل‌بیت‰ بود که به‌همراه قبیله‌اش در پیکار صفین حضور یافت.[29] فروة بن مُسَیک مرادی (ابن حجر، 1415، ج3، ص205) که امام حسین† اشعار وی را درکربلا خواند (عسکری، 1410، ج3، ص101) و قیس بن هبیره (مکشوح) مرادی از دیگر شعرای یمنی هوادار اهل‌بیت‰ بوده‌اند. (ابن اثیر، بی‌تا، ج4، ص227-228)

از ابعاد دیگر حضور فعال یاران و قبایل یمنی هوادار اهل‌بیت‰، تأثیرگذاری آنها بر اقوام و گروه‌های غیرعرب است که بسیاری از آنها در زمرة موالی این قبایل بودند. مهم‌ترین و معروف‌ترین این افراد، خاندان درّاج است (شیخ طوسی، 1415، ص177) که در امور اجتماعی و فرهنگی نقش فعالی داشتند و سهم بسزایی در تمدن اسلامی و خدمت به تشیع ایفا کردند. مهم‌ترین مشخصة خاندان دراج آن بود که در زمرة رجال شیعه و یاران اهل‌بیت‰ قرار داشتند. (همان، ص352) رجال این خانوادة ایرانی، منزلت فراوانی نزد اهل‌بیت‰ یافته و در زمرة کارگزاران و خادمان ایشان بودند. عموم رجال دراج با عنوان راوی و محدث شیعی شناخته شده‌اند و با تألیف آثار علمی و ثبت و ضبط سیرة اهل‌بیت‰ خدمات مهمی در جهت نشر معارف الهی و تعالیم اهل‌بیت‰ ایفا کرده‌اند.[30]

نتیجه

ـ باوجود اهمیت تحولات تاریخ اسلام در سده‌های نخست هجری، گرایش‌های سیاسی و مذهبی حاکم بر سنت نوشتاری منابع نخستین اسلامی سبب می‌شود بازسازی و بازکاوی تحولات تاریخ اسلام بسیار سخت و گاه ناممکن باشد. از این‌رو، اگرچه گاه حجم کمّی مطالب قابل قبول است، اما در عموم موارد، اطلاعات ارائه‌شده توان پاسخ‌گویی به ابهامات پرسشگر را ندارد.

ـ اعزام امام علی† به یمن، در راستای رسالت الهی ایشان و نشر پیام توحید در میان آحاد جامعه بود. این امر، اگرچه در قالب یک سریه مطرح است، اما منشأ رشد و نمو جریان‌های فکری و فرهنگی بود. در نتیجه، آموزه‌های وحیانی از حیث نظری و عملی در چهارچوب معارف اهل‌بیت† ارائه شد و ماهیت نظام اجتماعی قبیله‌ای عربی در این دعوت و گروش، در خدمت اسلام و تشیع قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که تأثیرپذیری از سلوک اهل‌بیت‰ در ابعاد مختلف حیات فردی و اجتماعی نمایان شد و نگرش و گروش هواداران یمنی اهل‌بیت‰، در جهت همراهی با این مکتب قرار گرفت. آنچه اثربخشی این تعامل را برجسته می‌نماید، سیره و سلوک اهل‌بیت‰، قابلیت‌های فردی و قومی یمنی‌ها و نظام تربیتی دینی است که به‌تبع فهم آموزه‌های وحیانی به‌دست آمد.

ـ خدمات هواداران یمنی اهل‌بیت‰، در عرصه‌های مختلف نمایان شد و نقش و جایگاه آنان در تعالی و توسعة عناصر فرهنگی و تمدنی اسلامی ـ شیعی، برجسته و از نظر بافت قومی و اجتماعی مهم‌تر از دیگران بوده است.

ـ دستاورد سریة علی† به یمن، حفظ اسلام و نشر آن بود و در این میان، هواداران یمنی اهل‌بیت‰ سهم بسزایی داشتند.

جدول شمارة1: برخی از مشاهیر دینی یمنی هوادار اهل‌بیت‰